Samenvatting door J woorden 14 oktober keer beoordeeld. Samenvatting hoofdstuk 1 gedrag. Paragraaf 1 communicatie. Iets duidelijk maken

Transcriptie

1 Samenvatting door J woorden 14 oktober keer beoordeeld Vak Biologie Samenvatting hoofdstuk 1 gedrag Paragraaf 1 communicatie Iets duidelijk maken Je komt vaak in contact met andere. Je wilt dan dingen duidelijk maken. Dat doe je niet alleen door te praten maar ook door bijvoorbeeld gezichtsuitdrukking. Gedrag= alles wat een mens of dier doet of nalaat. Vaak helpt het gedrag om in leven te blijven. Je zoekt bijvoorbeeld eten als je honger hebt. Menselijk gedrag heeft ook sociale functies zoals in de pauze praten en lachen. Je gedrag veranderd naar mate je ouder word. Het begin van de eerste les Bij nieuwe situaties zoals in de brugklas is iedereen heel zenuwachtig. Dan gaan ze druk doen of giechelen. Om de spanning te verminderen gebruiken mensen een speciaal type gedrag: ritueel gedrag. Ritueel gedrag= een soort etiquette waarmee ze aangeven wat ze van een ander willen. De situatie bepaald het ritueel. Het is vaak afgeleid van gedrag dat zijn oorspronkelijke betekenis verloren heeft. Bron 1 ritueel gedrag Mensen lijken ook wel op dieren. Bijvoorbeeld als je elkaar een lange tijd niet hebt gezien omhels je elkaar, lach je en praat je bij. En wolven doen dat ook maar dan snuffelen ze aan elkaar, laten hun tanden zien en maken bepaalde geluiden. Aanzien Sommige mensen krijgen meer aandacht dan andere. Door de manier van praten, of door bepaalde kleding die zij aan hebben. Deze signalen begrijpen wij. Signalen= prikkels die voor soortgenoten informatie bevatten. Andere zijn minder dominant aanwezig. Dat hebben wolven ook. Dominante wolven houden hun staart hoog, ondergeschikte houden hem laag. Aan de hoogte zie je een rangorde. Pagina 1 van 8

2 Samenleven Rangorde heeft veel voordeel voor wolven. Zo loopt alles georganiseerd. Bij de geboorte van jongen is bijvoorbeeld meer voedsel nodig. Door bepaalde signalen uit te wisselen maken wolven duidelijk dat er extra inzet nodig is. Territorium Territorium= een gebied waarin een mens of dier heer en meester is. Bijvoorbeeld in de klas heb je na een aantal weken ook je eigen plekje. Dieren en mensen gebruiken signalen om duidelijk te maken dat het hun plek is. Dat doen mensen meestal met taal. Dieren hebben andere signalen. Bijvoorbeeld door geluidssignalen, geursignalen of door uiterlijk kun je veel indruk maken. Bron 2 territorium Je gebied verdedigen tegen indringers bij dieren en mensen. Dreigen Als leraren orde moeten houden maar de klas is te druk ontstaat vaak dreiggedrag. Dreiggedrag= een agressieve houding aanhouden die aangeeft wie de baas is. Met bijvoorbeeld een harde stem geeft de docent aan dat hij power genoeg heeft. Ook dieren dreigen bij conflicten. Dat gebeurt vooral op de grens van hun territorium. Komt de buurman over de grens, dan is vechten onvermijdelijk. Territoriumgedrag= bedoeld om het territorium in stand te houden. Bron 3 territoriumgedrag De rode borst roept bij mannetjes dreiggedrag op. Hij laat zijn borst zien om zijn indringer te verjagen. Bij vrouwtjes reageren ze met bedelgedrag waardoor de agressie afneemt. Paragraaf 2 prikkels Hommels Prikkel= verandering waarop een dier of mens reageert. De koningin van de hommels krijgt een prikkel in het voorjaar als het ongeveer 12 graden is. Ze gaat dan op oek naar een geschikte ruimte om een nieuwe kolonie te stichten. De koningin legt eitjes bij de ingang van haar nest. Diir spiertrillingen verhoogt de temperatuur. Na verpopping ontstaan weksters die voedsel halen en het nest verder uitbouwen. Geuren Geurstoffen zijn belangrijk voor hommels. Zo kan het vrouwtje met geurstoffel de ontwikkeling van de eierstokken Pagina 2 van 8

3 van de werksters remmen. Laat in de zomer legt de koningin een paar onbevruchte eitjes waaruit mannetjes ontstaan. Dan nemen de geurstoffen af en ontstaan er ook vruchtbare vrouwtjes: de jonge koninginnen. De jonge koninginnen gaan eten en de mannetjes verlaten het nest. Zij gaan vrouwtjes lokken door een geurspoor achter te laten. Een jonge koningin gaat bij die geur zitten en wacht tot er een mannetje komt om te paren. Dat komt door voortplantingsgedrag. Dat is een inwendige prikkel. Inwendige prikkel= een prikkel van binnen uit. Na het paren is het mannetje dood. Het vrouwtje zoekt een warm plekje om te overwinteren. Werken met hommels Als een tuinder in maart hommels nodig heeft. Dan worden de hommels 12 weken eerder onnatuurlijk opgewekt door middel van extra warmte. De hommels orienteren zich met behulp van de ultraviolette straling van de zon. Dat is voor hen eeen uitwendige prikkel vanuit de omgeving. Uitwendige prikkel= een prikkel van buiten af. Bron 4 levenscyclus van aardhommels Als het ongeveer 12 graden is gaat de koningin voedsel verzamelen (stuifmeel). Daarna bouwt ze een nest en maakt in haar nest een bal van stuifmeel en nectar (broedbal). Daar in legt ze ongeveer 10 eitjes. De werksters en kolonie ontwikkelen. En de geurstof van het vrouwtje zorgt er voor dat de werkers onvruchtbaar zijn. In de zomer komen er jonge koninginnen en mannetjes. De mannetjes paren met de jonge koninginnen en sterven daarna. De koninginnen nemen toe in gewicht en gaan daarna overwinteren. Reactie Als de honingpot leeg is leidt dit automatisch tot voedselzoekgedrag. Dat is een sleutelprikkel. Sleutelprikkel= een prikkel die altijd een het zelfde gedrag tot de gevolg heeft. Soms overdreven zoals een bloem in de vorm van een vrouwtjesinsect. Dat heeft een grote aantrekkingskracht op de mannetjes. Mannetjes doen dan een paring op de bloem. Wat leidt tot bestuiving. Dat is een supernormale prikkel. Supernormale prikkel= versterkte sleutelprikkel waarop een reactie volgt. Bron 5 sleutelprikkel en supernormale prikkel Beenlengte is een sleutelprikkel bij het zoeken naar een partner. Hele lange benen zijn extra aantrekkelijk: een supernormale prikkel. Motivatie Niet elke prikkel is een sleutelprikkel. Hommels reageren niet altijd agressief wanneer iets hun nest raakt. Als er weinig stuifmeel is zijn hommels onrustig en waakzamer. Ze lopen veel rond. Hun motivatie om in actie te komen is groot. Motievatie= bereidheid tot het doen van iets. Hongerige hommels komen pas naar buiten door een tik tegen hun nest. De drempelwaarde is dan bereikt. Drempelwaarde= de druppel die de emmer doet overlopen. Meestal zijn Pagina 3 van 8

4 het sleutelprikkels die de motivatie over de drempelwaarde brengen. Zij geven de laatste zet. Vanaf het prille begin Elke hommelkoningin doet precies hetzelfde. Haar dochters kunnen niet van haar leren hoe ze een honingpot moeten maken of een bal van stuifmeel. Toch kunnen ze dat allemaal zonder te leren. Dit instinct is aangeboren. Aangeboren= iets dat je vanaf je geboorte al meteen weet. Bron 6 Je kunt op verschillende manieren gemotiveerd raken om een gedrag te vertonen. Motivatie word verhoogd door een langdurige, lage prikkelintensiteit. Of een kortdurende hoge prikkelintensiteit. Paragraaf 3 functies van gedrag Stress De dierenarts vraagt de omstanders weg te gaan bij de hond. Zo vermindert hij de stress. Stress= spanning of druk. Kortdurende stress kan positief werken op reactie vermogen en prestaties. Langdurige stress werkt negatief op gezondheid en welzijn. De dierenarts wint het vertrouwen van de hond en voert dan een paar handelingen uit als onderzoek. Vechten of vluchten Een organisme heeft behoefte aan een veilige omgeving waarin hij gezond kan functioneren. Na de aanrijding zou de hond het liefst de stressvolle situatie bij de auto ontlopen. Vluchtgedrag is dan normaal. Zijn lichaam reageert op stress door een hormoon (adrenaline) in het bloed te brengen. Maar de hond zit klem en kan niet weg. De hond wil zich verdedigen. Dat is te zien aan zijn platte oren en opgezette nekharen; aanvalsgedrag. Hij vertoont ambivalent gedrag. Ambivalent gedrag= gedrag dat elementen van twee tegengestelde gedragssystemen afwisselt. Dat gedrag kan overslaan in een ander gedrag. Dat is overspronggedrag. Overspronggedrag= is gedrag dat je ineens wat heel anders gaat doen. Met dit gedrag lost de hond zijn conflict op. Maar na een ruzie met je vader gooi je bijvoorbeeld heel hard de deur dicht. Dat is omgericht gedrag. Omgericht gedrag= gedrag zo dat je bijvoorbeeld je agressie op iets heel anders richt. Bron 7 lichaamstaal van een hond Signalen die dieren bij stress uitzenden zijn heel anders. Je kan naar een aanvalhouding gaan, of naar een vluchthouding. Of een combinatie (ambivalent gedrag). De honden van pavlov Pagina 4 van 8

5 Na het ongeluk heeft de hond geleerd dat auto s een gevaar voor hem opleveren en hij vermijdt drukke wegen. Ivan Pavlov onderzocht de speekselproductie van honden. Als ze eten kregen scheiden ze hun speeksel. Na een tijdje wisten ze hoe Pavlov te werk ging. Ze maakte al speeksel voordat ze eten kregen. Toen liet hij een hond wennen aan de combinatie van het horen van een bel en het krijgen van eten. Na een tijdje ging de hond al kwijlen bij de bel zonder dat hij eten had gekregen. Dit onderzoek is een vorm van klassiek conditioneren. Bron 8 experiment van pavlov De opstelling van het experiment. Leren door beloning Dieren leren vaak een stuk actiever. Puppy s leren veel in een korte tijd. Dat gebeurt door het dier te belonden en te straffen. Dit heet operant conditioneren. Operant conditioneren= het leggen van het verband tussen een bepaald gedrag en het voordeel dat dit oplevert. Paragraaf 4 Olifanten in Drenthe Het welzijn van een dier komt in dierentuinen niet op de eerste plaats door te kleine hokken. Onnatuurlijk gedrag en veel stress komen veel voor. Onderzoekers gaan dierentuinen ontwerpen waar dieren veel natuurlijk gedrag kunnen laten zien. Bij olifanten leven mannetjes en vrouwtjes appart. Olifanten horen op zachte ondergrond te lopen maar in dierentuinen lopen zij vaak op beton. Olifanten krijgen speciale trainingen zodat zij hun nagels kunnen laten controleren (bron 9). Doen ze dat goed krijgen ze een beloning. Jonge dieren kijken dat gedrag af van de oudere dieren. Dat is imitatiegedrag. Imitatiegedrag= gedrag dat dieren leren door bij elkaar te kijken. Dit komt ook bij mensen voor. Bijvoorbeeld kleuters die volwassene na spelen. Schakels en ketens Elk gedrag bestaat uit aparte handelingen of gedragselementen. Gedragselementen= onderdelen van gedrag. De elementen staan niet los van elkaar. In het gedrag zijn ze als bouwstenen in een logische volgorde samengevoegd. Je kunt bijvoorbeeld pas kouwen als je je eten in je mond hebt gestopt. Gedragsketen= een groep gedragselementen. Gedragssystemen= samenhangende elementen. Soms doe je de zelfde dingen maar bedoel je bij allebei iets anders. Hoewel de bouwsteen hetzelfde is, is het toch een onderdeel van een gedrag. Onderzoekers noemen het gedragselement en het gedrag waar het bij hoort. Gedrag= een aantal gedragssystemen samen. In het voortplantingsgedrag van olifanten kun je gedragssystemen als partnerkeuze, paren, werpen van de jongen en voeding en verzorging herkennen in een logische volgorde. Gedrag beschrijven is vaak subjectief. Vluchtgedrag zegt weinig, omdat je niet weet of een dier echt op de vlucht is. Pagina 5 van 8

6 Het gedrag van een olifant die je de rug toekeert is wat dat betreft objectiever te beschrijven. Of het vluchtgedrag is, valt nog te bezien. Ethogram= een lijst met objectieve beschrijvingen van gedragselementen. Elk gedragselement krijgt ook een afkorting van 2 letters. Protecol= turven hoe vaak verschillende gedragselementen voorkomen. Je kunt zo zien welke gedragselementen een vaste volgorde hebben. Zo kom je gedragsketens tegen. Dan kun je ook makkelijker gedrag aanleren. Bron 10 gedragselementen zijn de schakels van een gedragsketen. Gedragselementen vormen samen een gedragsketen. Die elementen samen is een gedragssysteem. En daaruit volgt een gedrag. Onderzoek in dierentuinen Gedrag bestuderen is makkelijk in de dierentuin. Een onderzoek opzetten is minder makkelijk. Belangrijk is dat je de onderzoeksvraag scherp formuleert en vergelijkingsmateriaal hebt. Onderzoek in Azië De mens in de olifant Antropomorfisme= het toekennen van menselijke eigenschappen aan dieren, is niet wetenschappelijk. Op sommige vlakken kunnen dieren opp mensen lijken. Het gevaar bestaat dan dierengedrag te bekijken en te verklaren door een menselijke bril. Maar dat is onjuist. Het sociale gedrag van dieren spreekt mensen aan. Het is niet goed om het naar menselijke maatstaven te meten en verklaren. Slim zijn Er is ook sprake van intelligentie bij olifanten. De olifant kan door inzicht zichzelf bevrijden. Inzicht= toestand dat je iets begrijpt, je denkt na en gaat niet lukraak proberen. Het dier begrijpt oorzaak en gevolg. Bij slechts enkele diersoorten is dit vermogen waargenomen. Paragraaf 5 ontwikkeling van gedrag Consultatiebureau Bij een consultatiebureau komen soms kinderen met ADHD langs. De meeste kinderen ontwikkelen zich minder stormachtig dan kinderen met ADHD. Het gedrag van pasgeboren baby s bestaat uit veel onwillekeurige bewegingen Pagina 6 van 8

7 of reflexen. Reflexen= een reactie op iets. Bijvoorbeeld een schrikreflex leidt tot schrokken van het lichaam en een loopreflex tot bewegingen van de benen. Na een maand of 3 laat een baby meer bewust gedrag zien. Bewust gedrag= bijvoorbeeld als je iets vast pakt dat je dan snapt dat je het ook weer los moet laten. Na een maand of 9 gaat een kind kruipen. De coördinatie die hiervoor nodig is, stimuleert de ontwikkeling van de hersenen. Jong zijn Kinderen spelen veel. Het lijkt eerst zinloos maar het is zinvol. Door kleuren en blokjes stapelen leer je je spieren te beheersen. Kleuters imiteren in rollenspellen situaties uit hun dagelijks leven. In dit spel zijn rolpatronen terug te vinden. Bron 12 in vijftien jaar tijd verandert het menselijk gedrag. Geboorte: Kind van 1: Peutertijd: Kleuters: gedrag bestaat uit veel reflexen loopt rechtop kind krijgt zijn of haar eigen wil rollenspellen door imitatie 10 jaar: vriendschap word belangrijk Pubers: op zichzelf gericht, weinig controle en veel conflicten. Inprenten Het leren dat is gekoppeld aan een gevoelige periode heet inprenten. Inprenten= bijvoorbeeld het leren kennen van je vader of moeder. Of het reageren op bewegingen en geluiden. Je leert ook taal. Peuters en kleuters leren heel makkelijk. Maar buiten de gevoelige periode hebben mensen daar veel meer moeite mee. Leren Kinderen leren op veel manieren: Inprenten Imitatie Conditionering Inzicht Er zijn nog een aantal manieren om te leren. Het ontwikkelen van je fijne motoriek bijvoorbeeld. Voorwaarde is dat je spieren volgroeid is. Door te oefenen leer je je spieren nauwkeuriger te gebruiken. Denk aan piano spelen of sporten beoefenen. Andere vaardigheden leer je door uit te proberen trail and error. Meestal lees je dan een handleiding niet en probeer je gewoon wat uit en kijk je wat er gebeurt. Een speciale vorm van leren is gewenning. Gewenning= niet meer reageren op prikkels wanneer deze geen zinvolle informatie meer bevatten. Bijvoorbeeld het niet meer wakkerworden door de kerkklokken als je naast de kerk woont. Pagina 7 van 8

8 Bron 13 onderzoek naar inprenting bij jonge ganzen door Lorenz In de gevoelige periode nadat de ganzen hun ei uit kwamen, maakte Lorenz bepaalde bewegingen en geluiden. Daardoor zijn de ganzen ingeprent en denken ze dat hij hun moeder is. Gedrag en geweten. In de eerste levensjaren zijn ouders het geweten. Maar in de kleutertijd gaan kinderen zelf nadenken over goed en kwaad. Eerlijkheid is voor ons een waarde. Waarde= een opvatting over wat belangrijk is in ons bestaan. Normen= gedragsregels. Wat mag wel en wat mag niet? Bron 14 vormen van leren op een akker Sommige vogels reageren niet meer op een vogelverschrikker door gwenning. Wat vogels eten van de akker leren ze door trail and error Pagina 8 van 8