Project herstructurering. aios-onderwijs 3 e jaar. Huisartsopleiding VUmc

Transcriptie

1 Project herstructurering aios-onderwijs 3 e jaar Huisartsopleiding VUmc 27 februari 2008

2 Opdrachtgever Dhr. P.L. Schoonheim, Hoofd huisartsopleiding VUmc Opdrachtnemers Dhr. W. Willems, onderwijscoördinator Mw. E. Binnema, adviseur Projectgroep Dhr. W. Willems, onderwijscoördinator, voorzitter Mw. J. Labohm, aios HOVUmc Mw. M. Kok, teamleider jaar 3 Dhr. W. Feijen, docent aios jaar 3 Dhr. H. Schleypen, teamleider jaar 1 Dhr. B. van Duin, onderwijscoördinator Mw. A. Raths, coördinator supervisie en teamleider DIS Mw. F. de Haas, teamleider secretariaat Mw. K. Prince, huisartsopleider (lid vanaf 7 januari 2008) Dhr. A. Rutgers, huisartsopleider (plaatsvervangend lid vanaf 7 januari 2008) Mw. E. Binnema, adviseur 2

3 Inhoudsopgave 1 INLEIDING 4 2 KADER, DOEL EN GEWENST RESULTAAT DOEL GEWENSTE RESULTATEN 6 3 HUIDIG PROGRAMMA DERDE JAAR TERUGKOMDAGEN AIOS OVERIGE DAGEN AANTAL AIOS ORGANISATIE EN CAPACITEIT EVALUATIE TERUGKOMDAGEN DOOR AIOS VOOR- EN NADELEN VAN HUIDIG PROGRAMMA 9 4 ANDERE HUISARTSOPLEIDINGEN CONCLUSIE 12 5 VOORSTEL PROGRAMMA DERDE JAAR VOORBEELD PROGRAMMAOPBOUW DAGINDELING TERUGKOMDAGEN CONSEQUENTIES VOOR BETROKKENEN VOOR- EN NADELEN VOORGESTELDE PROGRAMMA 15 6 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN CONCLUSIES AANBEVELINGEN 17 7 VERVOLG 19 BIJLAGE 1: MISSIE EN AMBITIES VAN HOVUMC 20 BIJLAGE 2: ROOSTER DERDE JAARS AIOSONDERWIJS 22 3

4 1 Inleiding Met het Raamcurriculum 2005 is de invoering van differentiaties in het derde jaar van de huisartsopleiding van het VU medisch centrum per september 2007 een feit. De differentiaties worden vooralsnog gedeeltelijk in de onderwijstijd en gedeeltelijk in praktijktijd gevolgd. Wens is om de differentiaties vanaf september 2008 te integreren in de terugkomdag. Hierbij zijn problemen te verwachten. Allereerst ten aanzien van de programmaopbouw: de differentiaties in de terugkomdag integreren, heeft als gevolg dat regulier onderwijs, differentiaties en supervisie moeten worden gecombineerd. Dit betekent dat de beschikbare tijd over de verschillende programmaonderdelen opnieuw moet worden verdeeld. Het onderwijs wordt tot nu toe in vaste groepen gevolgd. Met de invoering van differentiaties, die de aios naar eigen behoefte volgt, wordt dit principe gedeeltelijk losgelaten. Daarnaast levert integratie van de differentiaties op de terugkomdag praktische problemen op voor de organisatie van het onderwijs: de derdejaars hebben op verschillende dagen in de week hun terugkomdag. Wat is de beste dag om de differentiaties aan te bieden en hoe zorg je dat de artsen-inopleiding tot specialist (aios) de differentiatie van hun keuze kunnen volgen? Als oplossing is gekozen om al het derdejaarsonderwijs op één dag, de donderdag, te concentreren vanaf maart Doordat alle aios aanwezig zijn, kunnen groepen worden samengevoegd of opgesplitst. Het regulier onderwijs wordt in een vaste groep aangeboden, de kerngroep genaamd. De kerngroep behoudt twee vaste docenten. Naast kerngroepdocent zijn zij mogelijk ook expert op een van de thema s uit het derde jaar. Deze specialisatie maakt een verdieping op het thema mogelijk, waardoor een kwaliteitsslag wordt gemaakt in het onderwijs. Naast de differentiaties worden een keer per maand workshops aangeboden die zijn gerelateerd aan de thema s uit het derde jaar, waarvoor de aios op geleide van zijn interesse en behoefte kan kiezen. s en workshops worden in anders samengestelde groepen dan de kerngroepen gevolgd, de satellietgroepen genoemd. Een dergelijke verandering biedt kansen in lijn met de missie en ambities van de huisartsopleiding VUmc (HOVUmc), maar er zijn ook te anticiperen problemen: onderwijskundig, organisatorisch en met betrekking tot beschikbaarheid van personeel en opleiders. De verandering heeft consequenties voor alle geledingen van de organisatie. Deze notitie gaat in op deze veranderingen, de doelen, voor- en nadelen en bevat een voorstel voor een nieuw rooster voor het derde jaar aios-onderwijs. Het tweede hoofdstuk bevat kader, doel en gewenste resultaten zoals deze bij de opdracht door het hoofd van de huisartsopleiding zijn geformuleerd. In het derde hoofdstuk wordt het huidige programma beschreven met de voor- en nadelen. Het vierde hoofdstuk bevat een verkenning van het opleidingsprogramma aan de andere universiteiten in Nederland. In hoofdstuk vijf is een voorstel opgenomen voor de opzet en organisatie van het nieuwe onderwijsprogramma. Daarna volgen de conclusies, aanbevelingen en op hoofdlijnen een voorstel voor vervolg van het project. 4

5 2 Kader, doel en gewenst resultaat In de opdracht voor het project heeft het hoofd van de huisartsopleiding het doel en de gewenste resultaten vastgesteld. Het doel en de gewenste resultaten kunnen echter niet los worden gezien van het kader gevormd door het Raamcurriculum 2005 en de missie en ambities die het HOVUmc heeft geformuleerd. De projectgroep heeft de gewenste resultaten verder uitgewerkt en geconcretiseerd door het doel in deze kaders te plaatsen. 2.1 Kader Raamcurriculum 2005 Het Raamcurriculum 2005 heeft als onderwijskundige visie het ervaringsgericht leren en plaatst het werken en leren in de opleidingspraktijk centraal. De taak van de opleiders en docenten is het ondersteunen van de competentieontwikkeling van de aios De basisprincipes hierbij zijn dat het leren een uniek, actief en persoonlijk proces is. Het onderwijs is vraaggestuurd en er is in toenemende mate sprake van zelfsturing. Een belangrijk element van het Raamcurriculum is de differentiatiemodule, die de aios naar eigen voorkeur invult binnen de mogelijkheden die worden geboden, naast de tweede opleidingsperiode in de huisartspraktijk. Aldus raakt de aios vertrouwd met de mogelijkheden van differentiatie binnen de latere beroepsuitoefening. Missie en ambities HOVUmc De missie van de HOVUmc is De Huisartsopleiding VUmc levert medisch deskundige, communicatief vaardige huisartsen af. Dit is vertaald in de volgende vijf kwaliteiten en ambities (in bijlage 1 is de volledige tekst opgenomen). De ambities zijn duidelijk in overeenstemming met de visie op onderwijs die in het Raamcurriculum is neergelegd. Onze aios staan medisch-inhoudelijk én communicatief sterk Toetsing is de motor van onze opleiding: gericht toetsen maakt aios beter en praktijkgerichter Wij bieden een leer- en werkomgeving die mensen inspireert, uitdaagt en stimuleert We zijn een lerende organisatie, steeds op zoek naar een perfecte match tussen opleiding en praktijk We zijn klantgericht, communiceren helder en staan open voor samenwerking 5

6 2.2 Doel Het hoofd van de HOVUmc heeft in de opdracht van het project het doel als volgt benoemd: Doel van de voorgenomen herstructurering van het derde jaar aios-onderwijs is te komen tot verbetering van de kwaliteit van het onderwijs, een betere afstemming tussen leerwensen en onderwijsaanbod en een optimalisering van de organisatie van het derde jaar door het onderwijs te concentreren op één dag in de week. 2.3 Gewenste resultaten Uit het doel verbonden met het kader zijn de volgende resultaten geformuleerd. In de projectopdracht zijn een aantal keuzen gemaakt die leidend zijn in de uitwerking. Dit betreft het integreren van de differentiaties in de terugkomdag, het introduceren van satellietgroepen naast een kerngroep en het concentreren van het onderwijs voor de derdejaars aios op de donderdag Versterking van het medisch-inhoudelijk onderwijs wordt mede gerealiseerd door de invoering van differentiaties. Bij de ontwikkeling van de programma s van de differentiaties zal de gewenste integratie van medisch-inhoudelijk en arts-patiëntcommunicatie (APC) onderwijs gerealiseerd moeten worden Een betere afstemming tussen leerwensen en het onderwijsaanbod verwijst naar de ambitie van HOVUmc om te stimuleren om te leren. Deze ambitie houdt in dat er veel ruimte voor de persoonlijke leerstijl, keuzes en behoeften van de aios is door vraaggestuurde keuzemogelijkheden en persoonlijke begeleiding aan te bieden. Meer keuzen bieden aan de aios wil ten minste zeggen dat de aios flexibel kan instromen in de differentiaties. Zo mogelijk wordt nog meer keuzevrijheid in het onderwijsprogramma gerealiseerd, bijvoorbeeld ten aanzien van het themaonderwijs. Om flexibele instroom en keuzevrijheid te realiseren wordt het onderwijs georganiseerd in 2 groepen: de vaste groep, kerngroep genoemd en een flexibele groep, satellietgroep genoemd Kwaliteit van het onderwijs heeft in het kader van de herstructurering ook een relatie met het bieden van een inspirerende, uitdagende werkomgeving. Het HOVUmc heeft de ambitie haar medewerkers mogelijkheden te bieden om zich te professionaliseren en te specialiseren. Het is wenselijk dat in het nieuwe derdejaarsprogramma kansen worden geboden aan de docenten zich te professionaliseren en te specialiseren Invoering van differentiaties betekent dat de kwantitatieve verhouding tussen kerngroeponderwijs en satellietonderwijs aan de orde moet komen. Vaste docenten gebruiken de tijd die een aios in de kerngroep doorbrengt o.a. om een oordeel te vormen over zijn/haar prestaties. De tijd die een aios in de kerngroep doorbrengt, moet voldoende zijn om een gedegen oordeel te kunnen vormen. 6

7 3 Huidig programma derde jaar Het derde jaar is het afsluitende deel van de huisartsopleiding. Het stagedeel hiervan vindt plaats in de huisartsenpraktijk. In dit jaar werkt de aios gericht aan wat hij nodig heeft om straks als zelfstandig werkend huisarts aan de slag te kunnen. Daarnaast is er de mogelijkheid om een deel van de tijd binnen de huisartspraktijk te werken aan een differentiatie: een onderdeel van het huisartsenvak waar de aios affiniteit mee heeft en waarin hij zich in het bijzonder wil bekwamen. 3.1 Programma-opbouw Het derde jaar is verdeeld in vier trimesters, die elk ongeveer drie maanden in beslag nemen. In elk trimester staat een thema centraal en werkt de aios aan verplichte opdrachten die aansluiten bij de thema s. De volgorde van thema s staat vast. De volgorde van de opdrachten kan de aios in grote mate zelf bepalen. Daarnaast is een standaard aanbod van praktijkopdrachten beschikbaar of kan een aios zelf een opdracht maken. Deze laatste zijn facultatief. Het kunnen reflecteren op ervaringen die de aios in een dilemma hebben geplaatst of veel indruk hebben gemaakt, is een basisvaardigheid voor huisartsen. De reflectie moet leiden tot (professionele) opties om met dergelijke situaties om te gaan. Om dit te stimuleren zijn in het derde jaar reflectierondes ingeroosterd. Daarnaast wordt supervisie gevolgd in groepjes van 2 tot 3 aios. Supervisie heeft als doel te komen tot verdieping ten aanzien van persoonlijke thema s in het werken als huisarts. Schematisch is het derde jaar als volgt ingedeeld: Trimesters Thema s Opdrachten Cursorisch onderwijs Trimester 1 - Chronische aandoeningen - Supervisie - Reflectie - Introductie verplichte opdrachten: Chronisch zieken Psychische problematiek Praktijkmanagement - Introductieprogramma - Onderwijs voor en door aios - Chronische ziektes Trimester 2 - Psychische problematiek - Palliatieve en terminale zorg - Supervisie - Reflectie - Presentaties/bespreken verplichte opdrachten - Evaluatie en planning - Onderwijs voor en door aios - psychische problematiek en palliatieve zorg Trimester 3 - Praktijkmanagement - Supervisie - Reflectie - Presentaties/bespreken verplichte opdrachten - Evaluatie en planning - Onderwijs voor en door aios - management Trimester 4 - De eigen toekomstige praktijk - Supervisie - Reflectie Tabel 1: indeling derde jaar - Presentaties/bespreken verplichte opdrachten - Evaluatie en planning - Onderwijs voor en door aios - De toekomstige praktijkvoering In september 2007 is de huisartsopleiding gestart met het aanbieden van differentiaties. Elke zes maanden start een nieuwe differentiatie van elk ongeveer vijf bijeenkomsten. Doel is uiteindelijk elke drie maanden een differentiatie te laten starten. 3.2 Terugkomdagen aios Een dag per week heeft de aios een terugkomdag op de huisartsopleiding.tijdens deze terugkomdagen 7

8 staat het praktijkleren centraal. Twee vaste docenten begeleiden de aios-groep gedurende het jaar: een huisarts en een gedragswetenschapper. Supervisie vindt plaats in kleinere groepjes, die veelal in de terugkomdag bij elkaar komen. Supervisiegroepen komen 15 keer per jaar bijeen, 2 uur per bijeenkomst. De supervisie wordt deels verzorgd door stafleden, deels door supervisoren van buiten. Elke aios heeft gedurende het derde jaar dus te maken met drie docenten. De aios die een differentiatie volgt, neemt in principe die week niet deel aan het reguliere programma. Voor de differentiaties wordt regelmatig gebruik gemaakt van externe docenten. 3.3 Overige dagen Parallel- of koppeldag Zeven keer per jaar komen alle huisartsenopleiders (hao) van de derdejaars aios-groep bij elkaar (paralleldag). Doel is om de afstemming tussen praktijk en theorie te optimaliseren. Tijdens deze dagen werkt de aios in de huisartsenpraktijk. Tijdens de koppeldag komen de hao s en de aios per aios-groep samen naar het opleidingsinstituut. De samenwerking tussen hao s en aios staat in deze dag centraal. Leergangen Elk jaar worden leergangen georganiseerd van 2x 2 dagen voor alle bij HOVUmc betrokken huisartsopleiders. Hierin staan de didactische vaardigheden centraal. Praktijkassistentendag Een keer per jaar organiseert de huisartsopleiding een dag voor de praktijkassistenten. De praktijkassistenten worden vervangen door de aios in de huisartsenpraktijk. Doel van deze dag is de praktijkassistenten te betrekken bij de opleiding van de aios. 3.4 Aantal aios Per jaar starten vier aios-groepen. De instroom varieert: de groepen in maart en september zijn substantieel groter dan de groepen in juni en december. In totaal starten gemiddeld 55 aios (inclusief de aios uit Twente) per jaar bij 55 huisartsenopleiders. Daarnaast zijn er zogenaamde varianten. Dit zijn aios door bijvoorbeeld een verkorting, zwangerschap of andere reden zijn ingestroomd in het derde jaar buiten bovengenoemde startdata. Dit betreft in 2007 een groep van 13 aios. De varianten hebben één docent, een gedragswetenschapper. 3.5 Organisatie en capaciteit De terugkomdag start om 9.30 uur en eindigt om uur. De dag start met reflectie en het bespreken van de opdrachten. s Middags begint de middag met het themaonderwijs. Beide dagdelen vinden plenair plaats in dezelfde aios-groep. De aios-groepen kwamen tot voor kort op drie verschillende dagen naar het onderwijsinstituut, namelijk op dinsdag, woensdag en donderdag. Inmiddels is besloten dat alle derdejaars groepen op donderdag hun terugkomdag hebben. Vanaf maart 2008 is dit geëffectueerd, met uitzondering van de groep die in juni afstudeert. De capaciteit van onderwijszalen op de donderdag kan wellicht een knelpunt worden. Door verlenging van de opleiding tot verpleeghuisarts (GERION) neemt de concurrentie met betrekking tot de beschikbare zaalruimte toe. GERION is eveneens van plan de gehele opleiding op één of twee dagen te concentreren. 3.6 Evaluatie terugkomdagen door aios Onderstaande tekst is overgenomen uit: De HOVUmc beoordeeld. Gevolgen voor kwaliteitsbeleid?, 8

9 Gerrit Locher, 19 december Alleen de voor deze notitie relevante delen zijn overgenomen. - Een bij de HOVUmc hoger dan gemiddeld percentage haio s in het derde opleidingsjaar (tweede huisartsenstage) vindt dat teveel aandacht wordt gegeven in het terugkomdagonderwijs aan sociale en gedragswetenschappelijke vaardigheden; daarentegen vindt een bij de HOVUmc hoger dan gemiddeld percentage haio s in dezelfde opleidingsperiode dat er onvoldoende aandacht gegeven wordt aan de medische vaardigheden. De haio s van de HOVUmc waarderen de kwaliteit van onderwijs in deze vaardighedengroep gemiddeld het laagst in vergelijking met de haio s elders. - De kwaliteit van de begeleiders van het terugkomdagonderwijs wordt volgens het NIVEL-ROVAH rapport bij de HOVUmc relatief hoog gewaardeerd: op vrijwel alle onderdelen maakt de HOVUmc deel uit van de drie hoogst gewaardeerde instituten. Deze formulering in het NIVEL-onderzoek zou de gedachte kunnen doen ontstaan dat medisch en gedragswetenschappelijk onderwijs haaks op elkaar staan. Dat is niet zo. De ambitie van HOVUmc is om deze twee aspecten van het huisartsgeneeskundig handelen in het onderwijsprogramma geïntegreerd aan te bieden. Ze zijn immers niet los van elkaar te denken. De aios hebben, zoals mag blijken uit bovenstaande, deze integratie niet herkend. Dit kan aanleiding geven tot de overtuiging dat te veel aandacht wordt gegeven aan de sociale en gedragswetenschappelijke aspecten van het vak en medisch inhoudelijke kennis te weinig aan de orde komt. Het zou ook kunnen dat deze integratie onvoldoende tot stand is gekomen: APC-onderwijs geeft te weinig medische aanknopingspunten en medisch onderwijs heeft niet voldoende dwarsverbindingen met APC. Wanneer er dan verhoudingsgewijs minder medisch onderwijs wordt georganiseerd, dan ligt het voor de hand dat de NIVEL-conclusie terecht getrokken wordt. Ongeacht wat daar precies de oorzaak van is, geeft de evaluatie van de aios aanleiding om goed en duidelijk herkenbaar medisch onderwijs te organiseren. Dit onderwijs moet echter wel geïntegreerd met APC-onderwijs worden aangeboden. 3.7 Voor- en nadelen van huidig programma Aan de wijze waarop het huidige programma is georganiseerd, kleeft een aantal voor- en nadelen Voordelen - Supervisie is relatief eenvoudig te organiseren binnen het instituutsonderwijs doordat de supervisoren en de ruimtes gespreid over de week nodig zijn. - De organisatie van de trimesters is relatief eenvoudig, omdat het onderwijs voornamelijk in vaste groepen wordt gevolgd met vaste docenten. - Vrijwel al het onderwijs wordt verzorgd in een vaste groep in de veronderstelling dat een vaste groep veilig is waardoor de kwaliteit van de reflecties wordt verhoogd en het leren bevorderd. - Het aantal docenten dat de aios beoordeelt is beperkt tot drie, maximaal vier indien de aios een differentiatie volgt Nadelen - Aios vinden dat teveel aandacht wordt gegeven in het terugkomdagonderwijs aan sociale en gedragswetenschappelijke vaardigheden en onvoldoende aandacht aan medische vaardigheden. - De docenten geven aan hun eigen aios-groep het thematisch onderwijs. Dit betekent dat zij over al deze thema s een minimale kennis en deskundigheid moeten hebben. Dit vergt inspanning wat betreft 1 Locher baseert zich in zijn notitie zich op de volgende twee rapporten: - TNO, Werksituatie van huisartsen in opleiding, Eindrapport. Oktober NIVEL op initiatief van het LOVAH. Kwaliteit van de huisartsopleiding vanuit het perspectief van huisartsen in opleiding en pas afgestudeerde huisartsen. Oktober

10 het actueel houden van die kennis en deskundigheid. Bovendien gaat de breedte van de benodigde kennis en deskundigheid ten kosten van de diepgang. - In vergelijking met andere instituten krijgt de aios van het VUmc veel supervisie. - De spreiding over meerdere dagen maakte het moeilijk om differentiaties in te plannen: omdat de differentiaties aios rekruteert uit verschillende aios-groepen en de differentiatie maar op één dag van een week aangeboden worden, betekent dit dat sommige aios op meerdere dagen een terugkomdag gaan krijgen. Dit is ongewenst. Dit punt is inmiddels opgelost, door de terugkomdag voor alle groepen op donderdag te organiseren. - Door de instroom van aios in het derde jaar op 4 verschillende data (maart / juni / september / december) ontstaan groepen van zeer ongelijke grootte. Inzet van middelen (bv. ruimten), docenten en ondersteunend personeel wordt hierdoor onevenwichtig. - Voor de groeiende groep varianten, aios die op verschillende momenten in hun opleiding kleinere of grotere delen moeten inhalen, is het moeilijk zinvol onderwijs te organiseren zonder voor veel aios in herhaling te vallen of leemtes te laten ontstaan. 10

11 4 Andere huisartsopleidingen Voordat het voorstel voor een nieuw onderwijsprogramma voor het derde jaar aios-onderwijs is beschreven, is een verkenning gedaan naar de opleidingsprogramma s van de andere huisartsopleidingen aan de Nederlandse universitair medische centra. Hieronder is schematisch weergegeven hoe de verschillende huisartsopleidingen hun programma hebben opgezet. Instituut Aantal Supervisie Invulling onderwijs Plannen onderwijsdagen derde jaar UvA 1 dag in de week Geen supervisie wel 8x intervisie. 6 van de 8 bijeenkomsten vinden plaats buiten onderwijstijd 1 basisgroep (consultvoering / consultatie / intervisie) en 1 onderwijsgroep met meer wisselende samenstelling Maastricht 1 dag in de week (elk jaar vaste dag) Georganiseerd binnen PO-groep, geen vast geplande aantal sessies 1 professionele ontwikkelingsgroep (PO) (vast) en 1 stroomgroep rond medische inhoud (afhankelijk van keuzes aios) Utrecht 2 dagen in de week Derde jaar, 12 x, binnen onderwijstijd 1 vaste groep Werken naar situatie met s ochtends vaste groep en s middags à la carte onderwijs, ws. wel op 2 dagen in de week Nijmegen 2 dagen in de week Derde jaar, 12 bijeenkomsten binnen onderwijstijd aan eind van de middag s Ochtends basisgroep, s middags groepsoverstijgend onderwijs Groningen 1 dag in de week (vanaf september) Minimaal 8 bijeenkomsten in derde jaar binnen onderwijstijd LUMC 3 dagen in de week Supervisie in 1 ste jaar binnen instituutstijd (13x), in derde jaar minimaal 8 intervisiebijeenkomsten Rotterdam 3 dagen in de week Supervisie in 1 ste jaar (18-20 keer), in derde jaar intervisie 8 bijeenkomsten, waarvan 7 verplicht VUmc 3 dagen in de week Supervisie in derde jaar, 15 bijeenkomsten Tabel 2: programma s andere HO 1 vaste groep (behalve Experimenten met supervisie / differentiatie) reflectieonderwijs in derde jaar 1 vaste groep, bij Ideeën over 1 dag in de uitzondering anders week 1 vaste groep 1 vaste groep Plannen naar 1 dag in de week, wisselende samenstelling groepen m.n. in middag gedeelte 11

12 De huisartsopleidingen aan de UMC s in Maastricht, Nijmegen en de Universiteit van Amsterdam hebben al één basisgroep en één wisselende groep. De overige vijf hebben in principe een vaste groep voor al het onderwijs. Twee van hen zijn bezig dit te veranderen, waaronder HOVUmc. Drie instituten hebben het derde jaarsonderwijs geconcentreerd op één dag. Twee instituten, waaronder HOVUmc, hebben plannen om het onderwijs op een vaste dag te gaan organiseren. Ten aanzien van de supervisie zijn er veel verschillen tussen de instituten. Vijf opleidingen bieden supervisie als onderdeel van het derdejaars programma aan. Bij drie opleidingen wordt geen supervisie aangeboden in het derde jaar (twee doen dit in het eerste jaar); ze bieden wel alle drie intervisie aan. 4.1 Conclusie Uit bovenstaande kan worden geconcludeerd dat het organisatorisch mogelijk is om het derde jaarsonderwijs op één dag te concentreren. Daarnaast lijkt een trend ingezet om het onderwijs in wisselende groepen aan te bieden. Ten aanzien van de supervisie valt op dat het HOVUmc, met uitzondering van Rotterdam, met 15 supervisiebijeenkomsten opvallend meer bijeenkomsten organiseert in het derde jaar dan de andere instituten. 12

13 5 Voorstel programma derde jaar In het doel en de gewenste resultaten zijn verwoord welke richting het opleidingsinstituut op wil met de herstructurering. De ontwikkelingen bij andere huisartsopleidingen en de nadelen van het huidige programma ondersteunen de wens tot verandering. In dit hoofdstuk is op basis van bestaande ideeën een voorstel uitgewerkt hoe het derde jaar aios-onderwijs er uit kan zien qua inhoud en organisatie. 5.1 Voorbeeld programmaopbouw De aios volgt onderwijs in een vaste groep, de kerngroep genoemd en in groepen die van samenstelling veranderen, de satellietgroepen genoemd. In de kerngroep komen de volgende onderwerpen aan bod: evaluatie en planning, voortgangsgesprekken, procesbegeleiding opdrachten, supervisie, reflectie en themaonderwijs. Ook de paralleldagen (exclusief leergang) en het praktijkbezoek worden bij het kerngroeponderwijs ingedeeld. In de satellietgroepen wordt een differentiatie gevolgd of een workshop, waarvoor de aios op geleide van zijn interesse en behoefte kan kiezen. Het onderwijs voor & door aios kan zowel in de kerngroep als in een satellietgroep worden aangeboden. Kerngroep - Evaluatie en planning - Voortgangsgesprekken - Procesbegeleiding opdrachten: Chronisch zieken Psychische problematiek Praktijkmanagement - Supervisie - Reflectie - Themaonderwijs Chronische aandoeningen Praktijkmanagement Psychische problematiek Palliatieve zorg - Paralleldagen - Praktijkbezoek Tabel 3: voorstel indeling groepen derde jaar Satellietgroep - - Workshops - Extern onderwijs 5.2 Dagindeling terugkomdagen De kerngroep wordt begeleid door een huisarts en een gedragswetenschapper. Het themaonderwijs wordt in de kerngroep door een expertdocent verzorgd. Deze expertdocent is bij voorkeur een van de kerngroepdocenten, die zich heeft gespecialiseerd in het thema. De kerngroep blijft dus in stand voor het themaonderwijs, maar de docent wisselt van groep. De aios die een differentiatie heeft, volgt die dag geen kerngroeponderwijs. In de week dat er differentiaties worden aangeboden, splitst de kerngroep zich s middags op in satellietgroepen voor de workshops. De aios kiest op geleide van zijn interesse en behoefte aan welke workshop hij wil deelnemen. Supervisie wordt in totaal 12 keer per jaar in de ochtend aangeboden. In de weken dat de aios geen supervisie heeft, wordt deze tijd besteed aan kerngroeponderwijs. Hieronder is een maandrooster opgenomen, voor een willekeurige maand vanaf maart

14 Maand Week uur uur uur 1 Supervisie Kerngroeponderwijs 2 Paralleldag / PA-dag / koppeldag 3 Supervisie Kerngroeponderwijs Themaonderwijs in kerngroep: - Chronische aandoeningen - Psychiatrische problematiek - Palliatieve zorg - Praktijkmanagement 4 Kerngroeponderwijs Tabel 4: globaal maandprogramma vanaf maart 2009 Workshops in satellietgroep In de bijlage is een voorbeeld rooster voor een jaar opgenomen, waarin vakanties, parallel- en koppeldagen en leergangen terug te vinden zijn. In aantallen van bijeenkomsten is het resultaat in dit rooster: - 10 Middagen met themaonderwijs in de kerngroep Supervisiebijeenkomsten. In de praktijk gaan er hier 9 van af. Dit komt ten goede aan het kerngroeponderwijs. - Op deze manier worden 9 niet-aiosgebonden dagen ingeroosterd (gericht op hao / koppel / PA). In de praktijk worden dit er waarschijnlijk 7. Dit komt ten goede van het kerngroeponderwijs en het themaonderwijs bijeenkomsten Middagen met workshops. - De kerngroep komt in verschillende varianten voor: Kerngroepbijeenkomsten ingekort door de supervisie: 11 x ( ) Kerngroepbijeenkomsten tussen supervisie en thema in: 10 x ( ) Kerngroepbijeenkomsten gewijd aan een thema (zie hierboven): 10 middagen Hele dagen kerngroeponderwijs (5 de weken): 2x Conform het voorbeeld rooster wordt de aios 37 dagen onderwijs aangeboden, exclusief het keuzeonderwijs op de vrijdag. Dit betekent dat de aios naast het onderwijs op zijn terugkomdag door het volgen van keuzeonderwijs op de vrijdag of door het volgen van andere onderwijsactiviteiten zijn verplichte aantal dagen van minimaal 40 moet halen. Het opleidingsinstituut biedt hiervoor al verschillende mogelijkheden. 5.3 Consequenties voor betrokkenen Aios De aios behoudt twee vaste docenten van de kerngroep. Het themaonderwijs krijgt hij van inhoudelijk deskundige docenten, die affiniteit en ervaring hebben met het thema. De aios kan op geleide van zijn interesse en behoefte differentiaties en workshops volgen. Door de introductie van onderwijs in satellietgroepen, zal de aios minder tijd doorbrengen in zijn kerngroep. Hij zal meer met andere docenten en aios in contact komen. Dit sluit aan bij de situatie waarin de aios na zijn studie werkzaam is. Hij zal zich dan in verschillende functionele groepen moeten kunnen 14

15 bewegen. Tevens krijgt de aios minder supervisiebijeenkomsten aangeboden (van 15 naar 12). Een en ander wordt geëvalueerd in het supervisorenoverleg. Hao s Nu de terugkomdag voor alle derdejaars aios op donderdag is, zullen alle opleiders van derdejaars aios tegelijkertijd op het instituut aanwezig zijn in tegenstelling tot de huidige situatie. Dit biedt interessante mogelijkheden voor het programma dat hen wordt aangeboden. Docenten De tijd die beschikbaar is voor kerngroeponderwijs is verminderd ten gunste van de differentiaties en de workshops. De taken die in deze tijd moeten worden uitgevoerd door de vaste docenten, zijn echter niet afgenomen. Voor vaste docent wordt ruimte gecreëerd door het themaonderwijs door expertdocenten te laten geven, tenminste voor zover de vaste docent niet zelf expertdocent is. Een en ander kan consequenties hebben op de verdeling van de taken over de twee vaste docenten. Docenten krijgen de kans zich te ontwikkelen tot expert in één van de thema s van het derde jaar waar zij affiniteit en ervaring mee hebben. Het zal persoonlijk zijn of dit door de docenten wordt ervaren als een verrijking of verarming van de functie. Alle derdejaars docenten zijn aanwezig op één dag. Vervanging bij tijdelijk afwezigheid is eenvoudiger te organiseren. Supervisoren De supervisoren zijn eveneens gebonden aan de donderdag. Indien per groep het tijdstip waarop kerngroeponderwijs en supervisie wordt gevolgd wisselt, kunnen de externe supervisoren meerdere groepen blijven begeleiden. Dit geldt niet voor supervisor-stafleden die een kerngroep begeleiden. Ondersteunend personeel / praktische ondersteuning Er ontstaat een piekconcentratie op één dag (uitvoering) waarbij de voorbereiding gespreid kan worden over de rest van de week. 5.4 Voor- en nadelen voorgestelde programma Voordelen - Introductie van een kerngroep en satellietgroepen heeft als voordeel dat de aios op geleide van zijn interesse en behoefte meer keuze heeft in zijn onderwijsprogramma, docenten zich gespecialiseerd hebben in een thema en dat de tijd voor het themaonderwijs in de kerngroep is afgebakend. - Al het onderwijs voor de derdejaars aios concentreren op één dag heeft zowel voor de aios als de docenten en het instituut een aantal voordelen. De balans tussen medische vaardigheden en socialeen gedragswetenschappelijke vaardigheden wordt evenwichtiger. Voor het opleidingsinstituut is de planning van de derdejaarsgroepen eenvoudiger en is vervanging van docenten bij tijdelijke afwezigheid gemakkelijker te organiseren, omdat zij allen al op donderdag aanwezig zijn. - In het programma is tijd ingepland voor de differentiaties. Het volgen van een differentiatie gaat dus niet meer van de praktijktijd af. Bovendien is de differentiatie ingepland op de vierde week van de maand. In die week hebben het LUMC en UvA ook hun differentiaties in het rooster gepland. - De varianten kunnen hun onderwijsprogramma iets zinvoller invullen. - Alle hao s van het derde jaar zijn vanaf maart 2009 maandelijks op dezelfde dag aanwezig op het opleidingsinstituut. Dit geeft nieuwe mogelijkheden voor het aanbieden van onderwijs of training aan deze groep. Nadelen 15

16 - De aios die een differentiatie volgt, neemt geen deel aan de kerngroep en het themaonderwijs in de weken dat de differentiatie wordt gegeven. - De juni- en decembergroepen kunnen erg klein worden als een of meerdere aios uit deze groepen een differentiatie volgen. - Afhankelijk van de persoon van de docent kan hij de noodzaak tot specialisatie als een uitdaging of een bedreiging ervaren. - De kerngroeptijd is minder dan in het huidige programma. De vaste docenten zullen hun taken onderling moeten afstemmen om deze in de beschikbare tijd te kunnen uitvoeren. - De piekconcentratie van met name de supervisie kan leiden tot problemen met de ruimten. 16

17 6 Conclusies en aanbevelingen 6.1 Conclusies Verschillende huisartsopleidingen werken met flexibele groepen. Een aantal van de overige huisartsopleidingen bewegen zich in deze richting, een trend lijkt gezet. De wens van het HOVUmc ten aanzien hiervan lijkt te realiseren De terugkomdag organiseren op donderdag voor alle derdejaars aios is gedurende het uitwerken van deze notitie in gang gezet. Bij navraag blijkt dat geen van de hao s als gevolg van het invoeren van de donderdag als vaste terugkomdag, deze functie heeft neergelegd Invoering van flexibele instroom in differentiatieonderwijs en workshops sluit naadloos aan bij de visie van het HOVUmc om een leer-werkomgeving te bieden die mensen inspireert. Het biedt studenten meer keuze om naar behoefte hun onderwijsprogramma in te delen, zonder dat er van de gestelde eisen wordt afgeweken. Voor docenten biedt de andere opzet van het themaonderwijs een kans zich te specialiseren in onderwerpen waarin zij deskundig (willen) zijn en waar zij affiniteit mee hebben. Dit komt de kwaliteit van het onderwijs ten goede, omdat verdieping mogelijk is en de tijd die besteed wordt aan themaonderwijs beter is geborgd. Deze invulling van het programma kan consequenties hebben voor de taakverdeling van de twee vaste docenten Met het voorgestelde programma wordt een nieuwe balans tussen medisch inhoudelijke en sociale en gedragswetenschappelijk vaardigheden verkregen, die aansluit bij de uitkomsten van de evaluatie van het onderwijs door de aios. De nieuwe structuur borgt het themaonderwijs door geoormerkte tijd hiervoor in te ruimen en verhoogt de kwaliteit van het onderwijs door de inzet van expertdocenten. Het gewenste resultaat om medisch-inhoudelijk onderwijs te versterken wordt mede hierdoor bereikt. Bij de ontwikkeling van de programma s van de differentiaties zal de gewenste integratie van medisch-inhoudelijk en vaardighedenonderwijs meegenomen moeten worden Meer ruimte voor differentiatieonderwijs en workshops gaat ten koste van het kerngroeponderwijs. Dat er keuzes moeten worden gemaakt in het programma, omdat de terugkomdag niet meer uren bevat om het differentiatie onderwijs erbij te doen, is evident. Een belangrijke toets is of de docent van de kerngroep voldoende uren met de aios doorbrengt om hem/haar te kunnen beoordelen In het huidige programma worden aios door de vaste docenten en de supervisor beoordeeld. In het voorgestelde programma zijn meer docenten betrokken bij de beoordeling: de vaste docenten, de supervisor, de expertdocent, de workshopdocent en eventueel de docent van de differentiatie. Bij de wijze waarop de beoordeling van de aios tot stand komt, dient hiermee rekening te worden gehouden Het is mogelijk in het voorgestelde rooster in plaats van 12 supervisiebijeenkomsten 15 bijeenkomsten in te plannen Het voorgestelde rooster biedt geen oplossing voor de ongelijke grootte van de groepen. Inzet van middelen (bv. ruimten), docenten en ondersteunend personeel wordt niet evenwichtiger In het voorstel voor het rooster van het derde jaar is geen uitspraak gedaan over de aios die in Twente hun opleiding volgen Het programma biedt iets meer keuze voor varianten. 6.2 Aanbevelingen De projectgroep beveelt aan de voorgenomen herstructurering door te zetten. Dit betekent dat het onderwijs wordt georganiseerd in 2 soorten groepen: een kerngroep met vaste docenten en satellietgroepen rond workshops en differentiaties. De differentiaties worden in onderwijstijd gevolgd en niet meer gedeeltelijk in praktijktijd. Tevens wordt voor aios die geen differentiatie volgen, in lijn met de missie en ambities, ook meer keuze gecreëerd door workshops aan te bieden In het huidige voorstel lijkt voldoende ruimte voor de kerngroep, waardoor een gedegen 17

18 beoordeling van de aios door de vaste docenten mogelijk blijft. Het is aan te raden in de evaluatie van de herstructurering dit punt te toetsen Ten aanzien van het themaonderwijs ziet de projectgroep mogelijkheden voor een kwaliteitsslag, door docenten zich te laten specialiseren in een thema dat hun interesse heeft. Dit biedt de HOVUmc een kans om verdere inhoud te geven aan een van haar ambities een werkomgeving die mensen inspireert, uitdaagt en stimuleert Vanaf september 2008 worden de differentiaties in de vierde week aangeboden, zodat deze in dezelfde week als die van de UvA en Leiden worden aangeboden. Helaas is het nog niet mogelijk om de differentiaties altijd op dezelfde dag in de week aan te bieden. Het verdient aanbeveling dit in de toekomst na te streven om aios de gelegenheid te bieden ook differentiaties aan deze andere instituten te volgen, zonder dat dit op praktische problemen stuit in de huisartsenpraktijk. Tot de differentiatiedagen synchroon lopen, beveelt de projectgroep aan dat de aios die op een andere dag dan de donderdag een differentiatie volgen bij de UvA of Leiden die week geen terugkomdag hebben De projectgroep geeft in overweging mee om de juni- en decembergroep samen te voegen om op deze wijze tot een efficiëntere inzet van middelen te komen Ten aanzien van het onderwijsprogramma in Twente beveelt de projectgroep aan dit programma te toetsen aan de uitgangspunten die ten grondslag liggen aan de herstructurering. 18

19 7 Vervolg Deze notitie wordt ter besluitvorming door de projectgroep aan de opdrachtgever drs. P.L. Schoonheim, hoofd van de huisartsopleiding VUmc aangeboden. Vooruitlopend op het definitieve besluit stelt de projectgroep, conform de opdracht, een plan van aanpak op. Het streven is dit plan van aanpak in mei 2008 aan de opdrachtgever aan te bieden. Gedurende het uitwerken van de opdracht heeft de projectgroep een aantal items verzameld die terugmoeten komen in: - Het plan van aanpak: Hoe wordt in de ontwikkeling van de differentiaties en workshops de gewenste integratie van vakinhoudelijk onderwijs en arts-patiëntcommunicatie meegenomen? Leveren de supervisor, expert-, workshop- en differentiatie docenten een bijdrage aan de beoordeling, en zo ja, hoe? - De evaluatie van het project: Heeft de herstructurering van het derde jaar consequenties voor de verdeling van de taken over de twee vaste docenten? Brengt de aios voldoende tijd door in de kerngroep om een beoordeling op te baseren? Voor de huisartsopleiders wordt een samenvatting van deze notitie opgesteld. 19

20 Bijlage 1: missie en ambities van HOVUmc Onze aios staan medisch-inhoudelijk én communicatief sterk Wij vinden het belangrijk dat huisartsen met twee benen op de grond staan: medisch inhoudelijk én communicatief. Daarom zorgen we in onze opleiding voor een sterk aanbod van medisch-inhoudelijk en vaardighedenonderwijs: kwalitatief goed, op de praktijk toegesneden. Daarbij integreren we - overal waar dat relevant is - twee kanten van het werk: vakinhoudelijk handelen én artspatiëntcommunicatie. Bij het vakinhoudelijk onderwijs leggen we de nadruk op onderwerpen die aansluiten bij de onderzoekslijnen van de afdeling huisartsgeneeskunde: alledaagse klachten, chronische ziekten en problematiek in de geestelijke gezondheidszorg. We stimuleren dat docenten en opleiders gebruikmaken van de landelijke vaardighedenstations. En we leggen een sterke link naar de praktijk: we schakelen huisarts-onderzoekers in als vakdocent bij onderwijs op hun aandachtsgebied. Toetsing is de motor van onze opleiding: gericht toetsen maakt aios beter en praktijkgerichter Er is maar één manier om de kwaliteit van de opleiding voortdurend te waarborgen: door veel aandacht te besteden aan toetsing. Toetsing is de motor van onze opleiding. Niet alleen bieden we veel toetsmomenten aan, maar we vertalen de feedback ook weer naar concrete leeractiviteiten. Toetsing wordt altijd gevolgd door feedback en een gesprek over wat deze feedback voor het praktijkleren in de komende tijd gaat betekenen. Leren en werken in de opleiding stemmen we voortdurend af op de toetsresultaten. We toetsen de prestaties met nadruk in de dagelijkse praktijk: hoe goed gaan artsen om met patiënten, hoe functioneren zij binnen de huisartsvoorziening? Er is een ruim aanbod aan toetsvormen, dat alle taakgebieden van het competentieprofiel voor de huisarts dekt. Aios krijgen feedback van veel kanten: ze toetsen zichzelf en elkaar, ze worden beoordeeld door hun stagebegeleider, hun patiënten, de praktijkassistent en/of praktijkondersteuner. In de totaalbeoordeling speelt ook mee wat aios met de feedback dóén: hoe ze die omzetten naar gerichte leeractiviteiten. Wij bieden een leer- en werkomgeving die mensen inspireert, uitdaagt en stimuleert De Huisartsopleiding VUmc wil een inspirerende omgeving bieden om te leren en te werken. We bieden uitdagend, activerend onderwijs waarin het praktijkleren centraal staat. Er is veel ruimte voor de persoonlijke leerstijl, keuzes en behoeften van de aios: door vraaggestuurde keuzemogelijkheden in het onderwijs, door individuele begeleiding. Bovendien zijn onze aios actief betrokken bij ontwikkeling en uitvoering van het beleid van de opleiding. Onze medewerkers bieden we mogelijkheden om zich te professionaliseren en te specialiseren. We begeleiden ze aan de hand 20

21 van ontwikkelingdossiers en voortgangsgesprekken; we faciliteren bijscholing en deskundigheidsbevordering. We zijn een lerende organisatie, steeds op zoek naar een perfecte match tussen opleiding en praktijk De Huisartsopleiding VUmc is een lerende organisatie: we willen ons graag blijven ontwikkelen, ons kwaliteitsniveau aanscherpen, inspelen op de veranderende praktijk. We investeren in een gericht kwaliteitsbeleid voor alle onderdelen van de opleiding. Alle onderdelen worden regelmatig getoetst; de resultaten daarvan verwerken we rechtstreeks in de werkplannen voor die opleidingsonderdelen; de werkplannen worden vervolgens elk jaar geëvalueerd. De organisatie is transparant: de organisatiestructuur, de verantwoordelijkheden en het opleidingsplan zijn helder beschreven en zijn bekend bij alle medewerkers. Onze stafleden en docenten scholen zich actief bij op hun eigen vakgebied en op didactisch terrein. Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de huisartsgeneeskunde brengen we continu onder de aandacht van de staf, verwerken we in het opleidingsplan en in de onderwijsuitvoering. We zijn klantgericht, communiceren helder en staan open voor samenwerking We willen een open organisatie zijn: toegankelijk, vriendelijk, naar buiten gericht. Dat betekent dat we belang hechten aan heldere en zorgvuldige communicatie, intern en extern. We communiceren snel en duidelijk, we treden op een eenduidige manier naar buiten, zijn klantvriendelijk en aanspreekbaar. Samenwerking vinden we belangrijk. Onderling, tussen onze afdelingen, maar we werken bijvoorbeeld ook actief samen met andere huisartsopleidingen om producten te ontwikkelen en uit te wisselen. En we participeren in landelijke werkgroepen en overleggen. We treden actief naar buiten met nieuwe resultaten en ontwikkelingen: bijvoorbeeld via publicaties, presentaties en workshops op symposia en congressen. 21

22 Bijlage 2: Rooster derde jaarsonderwijs Opbouw 1 e week van de maand: supervisie (ochtend), waarna nog een deel kerngroeponderwijs in de ochtend en kerngroep onderwijs in de middag. 2 e week van de maand: hao-onderwijs (al het niet aiosgebonden onderwijs). 3 e week van de maand: supervisie (ochtend), waarna nog een deel kerngroeponderwijs in de ochtend. In de middag wordt binnen de kerngroep thematisch onderwijs verzorgd. Hierbij kan de docent wisselen, maar de groep blijft bij elkaar. 4 e week van de maand: de differentiërende aios volgen hun differentiatie. De andere aios hebben in de ochtend kerngroep onderwijs en in de middag thematische workshops. (5 e week van de maand: vrije invulling kerngroep). Op deze manier worden 21 supervisiebijeenkomsten ingeroosterd. In de praktijk gaan er hier 9 van af. Dit komt ten goede aan het kerngroeponderwijs. Op deze manier worden 10 differentiatiebijeenkomsten ingeroosterd. Op deze manier worden 9 niet-aiosgebonden dagen ingeroosterd (gericht op hao / koppel / PA). In de praktijk worden dit er waarschijnlijk 7. Dit komt ten goede van het kerngroeponderwijs en het themaonderwijs. Op deze manier wordt 10x een middag ingeroosterd met workshops en eveneens 10x een middag met themaonderwijs in de kerngroep. De kerngroep komt in verschillende varianten voor: Kerngroepbijeenkomsten ingekort door de supervisie: 11 x ( ) Kerngroepbijeenkomsten tussen supervisie en thema in: 10 x ( ) Kerngroepbijeenkomsten gewijd aan een thema (zie hierboven): 10 middagen Hele dagen kerngroeponderwijs (5 de weken): 2x Maand Weeknummer Programma Maart 2008 Startdatum 1 10 Supervisie Kerngroep 2 11 Leergangen / paralleldag / PA-dag / koppeldag / etcetera 3 12 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 4 13 Kerngroep Thema in workshops 5 14 Kerngroep April 1 15 Supervisie Kerngroep 2 16 LHK 3 17 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 4 18 Kerngroep Thema in workshops Mei 1 19 Supervisie Kerngroep 2 20 Leergangen / paralleldag / PA-dag / koppeldag / etcetera 3 21 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 22

23 Maand Weeknummer Programma Kerngroep Thema in workshops Juni Startdatum 1 23 Supervisie Kerngroep 2 24 Meerdaagse opleiders 3 25 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 4 26 Kerngroep Thema in workshops 5 27 Kerngroep Juli 1 28 Vakantie 2 29 Vakantie 3 30 Vakantie 4 31 Vakantie Augustus 1 32 Supervisie Kerngroep 2 33 Leergangen / paralleldag / PA-dag / koppeldag / etcetera 3 34 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 4 35 Kerngroep Thema in workshops September Startdatum 1 36 Supervisie Kerngroep 2 37 Leergangen / paralleldag / PA-dag / koppeldag / etcetera 3 38 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 4 39 Kerngroep Thema in workshops 5 40 Kerngroep Oktober 1 41 Supervisie Kerngroep 2 42 LHK 3 43 Selectie nieuwe aios 4 44 Kerngroep Thema in workshops November 1 45 Supervisie Kerngroep 2 46 Meerdaagse opleiderrs 3 47 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 4 48 Kerngroep Thema in workshops December 1 49 Supervisie Kerngroep 23

24 Maand Weeknummer Programma Startdatum 2 50 Leergangen / paralleldag / PA-dag / koppeldag / etcetera 3 51 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 4 52 Vakantie 5 1 Vakantie Janauari Supervisie Kerngroep 2 3 Leergangen / paralleldag / PA-dag / koppeldag / etcetera 3 4 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 4 5 Kerngroep Thema in workshops Februari 1 6 Supervisie Kerngroep 2 7 Leergangen / paralleldag / PA-dag / koppeldag / etcetera 3 8 Supervisie Kerngroep Thema in kerngroep 4 9 Kerngroep Thema in workshops Maart Startdatum 1 10 Supervisie Kerngroep 24