Voor het volgende onderzoek wordt een vergunning aangevraagd:

Transcriptie

1 Utrecht, 25 juni 2003 ADVIES COMMISSIE BIOTECHNOLOGIE BIJ DIEREN Naar aanleiding van het verzoek om advies van de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij betreffende de vergunningaanvraag met kenmerk VVA/BD (F12) van de Universiteit van Amsterdam te Amsterdam omschreven als Nier tubulo-interstitiële schade: de rol van ontsteking bij het optreden van fibrosis kan de Commissie biotechnologie bij dieren (verder de Commissie) het volgende mededelen. De Commissie heeft geconstateerd dat de aanvraag betrekking heeft op onderzoek waarbij biotechnologische handelingen bij dieren worden uitgevoerd. Nadat deze aanvraag door de Commissie in behandeling is genomen, heeft zij de aanvrager een aantal vragen gesteld om nadere toelichting te verschaffen. Deze vragen zijn vervolgens door hem beantwoord, waarop de Commissie de aanvraag opnieuw ter advisering in bespreking heeft genomen. Het advies van de Commissie valt uiteen in twee delen; deel I beschrijft het onderzoek waarvoor een aanvraag is ingediend, deel II geeft de overwegingen weer van de Commissie die hebben geleid tot onderstaand advies. Deel I. Voor het volgende onderzoek wordt een vergunning aangevraagd: - het doel van het onderzoek is het bestuderen van het ontstaan en verloop van nier tubulointerstitiële schade met behulp van transgene muizen die bepaalde eiwitten tot (over)expressie brengen in de tubuli van de nier; - bij dat onderzoek worden biotechnologische handelingen bij dieren toegepast te weten: a. het injecteren van DNA in de kern van een bevruchte eicel (zygote) teneinde transgene muizen te verkrijgen; 1

2 - daarbij wordt gebruik gemaakt van de volgende genen en genconstructen (afkomstig van de muis): uit de fibrinolytische systeem-familie: upa, tpa, upar en PAI-1 (genen afkomstig van de muis), uit de CD44-familie: CD44s, CD44v3-v10, CD44v4-v10 en HGF (genen afkomstig van de muis), tevens zal gebruik gemaakt worden van genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (zie bijlage 1); - als te verwachten effect van het onderzoek wordt door de aanvrager aangegeven dat sommige muizen spontaan een nierziekte zullen ontwikkelen, maar dat andere muizen juist extra beschermd zullen zijn tegen de ontwikkeling van nierschade; - bij dit onderzoek zullen in een periode van acht jaar maximaal 3600 muizen nodig zijn voor het genereren van maximaal 24 transgene lijnen; - de dieren zullen na afloop van het onderzoek worden gedood. Lijnen die waardevol zijn, zullen behouden blijven door middel van cryopreservatie. De dieren zullen op verzoek ter beschikking worden gesteld aan andere onderzoekers; - de biotechnologische handelingen zullen worden uitgevoerd gedurende vijf jaar na het verkrijgen van de vergunning. Deel II. Bij de ethische beoordeling van de vergunningaanvraag wordt door de Commissie beoordeeld of: 1. de handelingen onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid en het welzijn van dieren, 2. tegen de handelingen ethische bezwaren bestaan (art. 66 lid 3 GWWD). De Commissie heeft de volgende overwegingen: 1. Met betrekking tot de doelstelling De hoofddoelstelling is het verkrijgen van inzicht in het ontstaan van schade in de nier. Deze betreft de consequenties voor het functioneren van de buisjes (tubuli) in de nier. Het gaat om schade aan het weefsel rondom die buisjes. Als gevolg van die schade verslechtert de filtratiefunctie. Hoewel de oorzaak van veel nierziekten nog onbekend is, is wel duidelijk dat alle aandoeningen in het filtrerende gedeelte van de nier gepaard gaan met schade aan de buisjes (tubuli) van de nier als gevolg van ontstekingen. Dit is de meest voorkomende oorzaak van het verlies van nierfunctie. 2

3 Op basis van onderzoek in vitro en in proefdieren hebben de aanvragers het sterke vermoeden dat bepaalde eiwitten en eiwit-receptoren betrokken zijn bij het ontstaan van de tubulointerstitiële schade. Voor een deel van deze eiwitten geldt ook dat gebleken is dat ze in nierpatiënten in verhoogde mate tot expressie komen. De onderzoekers willen nu transgene muizen maken die deze eiwitten verhoogd tot expressie brengen in de tubuli van de nier. Op die manier kan onderzocht worden of ze daar de schade beïnvloeden. Dit deel van onderzoek kan beschouwd worden als de kort termijn doelstelling. Met behulp van de gamma-gt (weefselspecifieke) promotor kan ervoor gezorgd worden dat de eiwitten alleen tot expressie komen in de uiteinden van de tubuli. Op die manier kan een sterke aanwijzing verkregen worden dat een bepaald eiwit betrokken is bij het ontstaan van tubulo-interstitiële nierschade. Met die kennis kan men op zoek gaan naar gerichte therapeutische interventies, waarbij de betreffende muizenlijn als model zou kunnen dienen voor het testen van die interventies. Dit deel van het onderzoek maakt deel uit van de lange termijn doelstelling. Verder blijkt dat patiënten met een chronisch nierfalen of die een niertransplantatie hebben ondergaan een verhoogde kans hebben een aandoening van de bloedvaten van het hart (cardiovasculaire ziekte) te ontwikkelen en te sterven. De cardiovasculaire ziekte wordt veroorzaakt door een verstoorde fibrinolyse (een systeem waarbij bloedstolsels worden afgebroken zodat de doorstroming van het bloed zich kan herstellen). Er zijn sterke aanwijzigen dat in patiënten die een niertransplantatie hebben ondergaan dat fibrinolytisch systeem verstoord is. De verstoring vindt zijn oorsprong in de nier. Recent is een aantal genen gevonden die verhoogd tot expressie lijken te komen bij nierproblemen. Het zijn deze genen die de aanvrager in het onderzoek wenst te betrekken om inzicht te krijgen in de oorzaken van het verhoogde risico op cardiovasculaire aandoeningen bij nierlijden. Wetenschappelijk acht de Commissie het onderzoek van belang, omdat het enerzijds inzicht op kan leveren in het proces waardoor bij verschillende nieraandoeningen tubulo-interstitiële nierschade ontstaat en anderzijds omdat inzicht kan worden verkregen in de nadelige gevolgen die kunnen ontstaan in de doorbloeding van het hart als gevolg van die nieraandoeningen. Maatschappelijk is het onderzoek van belang, omdat in Nederland als gevolg van nieraandoeningen jaarlijks 1500 patiënten afhankelijk worden van nierdialyse. Op dit moment betreft het in totaal ca patiënten van wie de kwaliteit van leven sterk is aangetast. Er is dus een dringende behoefte aan (preventieve) therapeutische interventies die het ontstaan van de nierschade kunnen voorkomen. Daarnaast sterven mensen als gevolg van cardiovasculaire aandoeningen die hun oorzaak vinden in het nierlijden of in de niertransplantatie die is uitgevoerd om het nierlijden te behandelen. Inzicht in de rol van de genen die het risico op die cardiovasculaire aandoeningen bij nierpatiënten verhogen zou op termijn kunnen leiden tot preventieve interventies om dat risico te verkleinen. 3

4 2. Met betrekking tot de beschikbaarheid van reële alternatieven De eiwitten die door de aanvrager onderzocht worden zijn door middel van in vitro onderzoek en onderzoek bij nierpatiënten geïdentificeerd. Ook heeft men in vitro al de effecten van een aantal eiwitten op de cellen van de tubuli van de nier bestudeerd. De nier als geheel is in vitro echter niet na te bootsen. Verder is reeds onderzoek gedaan in niet genetisch gemodificeerde proefdieren. Het toedienen van deze eiwitten aan gewone muizen is echter niet goed mogelijk. Om ongewenste bijeffecten (schade voor de dieren) te vermijden wil men dat de eiwitten alleen in de tubuli van de nier belanden. Het in de nier inspuiten van deze eiwitten of het in de nier aanbrengen eiwitproducerende cellen blijkt in de praktijk niet goed te werken. Om die reden wil men transgene muizen maken die met behulp van een weefselspecifieke promotor het eiwit alleen in de tubuli van de nier tot expressie brengen. Dit is naar het oordeel van de Commissie niet alleen de methode die de beste resultaten geeft, maar ook de methode die het minste ongerief voor de dieren met zich meebrengt. Muizen zijn om een aantal redenen een geschikt proefdier voor dit onderzoek. Bij de muis komt de fysiologie, met name de werking van de nieren, in voldoende mate overeen met die van de mens. Bovendien bestaat bij de muis al de nodige ervaring met onderzoek naar nieraandoeningen, waardoor men in de gegenereerde muizen reproduceerbare diermodellen kan ontwikkelen. Muizen zijn als diermodel voor genetisch onderzoek ook in het algemeen een geschikte kandidaat gebleken 1. Gelet op de doelstelling van de biotechnologische handelingen zijn er, in het licht van de stand van het wetenschappelijk en technologisch onderzoek, naar de mening van de Commissie op dit moment geen reële alternatieven beschikbaar. De Commissie wenst echter wel op te merken dat de aanvrager nauwlettend in de gaten dient te houden of, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde muizenlijn te maken, een dergelijke muizenlijn elders al niet aanwezig en beschikbaar is. Indien elders een relevante muizenlijn beschikbaar is, dan is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die muizenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. Indien de muizenlijn beschikbaar is, mag deze niet meer in het kader van deze aanvraag gegenereerd worden. De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden. 3. Met betrekking tot de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren 1 Mary A. Bedell, Nancy A. Jenkins and Neal G. Copeland, Mouse models of human disease. Part I and Part II, Genes and Development 11, 1997 pag

5 De aanvrager geeft aan dat voor een groot deel van de genen geldt dat niet verwacht wordt dat de muizen spontaan een afwijkend fenotype ontwikkelen. De verwachting is dat bij een deel van deze dieren een eventuele ontsteking in de nier heftiger zal verlopen, waardoor er meer schade zal ontstaan als een dergelijk ontsteking wordt opgewekt. Voor een ander deel van de dieren wordt verwacht dat ze juist extra beschermd zullen zijn tegen het ontstaan van nierschade als gevolg van ontstekingen. Mogelijk ongerief voor deze muizen ontstaat pas op het moment dat er door ingrijpen van de onderzoekers ontstekingen en nierschade ontstaan. Die ingrepen (onder meer unilaterale ureterale obstructie 2 en ischemie reperfusie 3 ) dienen om een model voor nierschade te verkrijgen. De nierschade is dus in de eerste plaats het gevolg van het ingrijpen van de onderzoekers. De omvang en de aard van de nierschade worden echter wel mede bepaald door de genetische modificatie. De ingrepen van de onderzoekers, bedoeld om ontstekingen en nierschade op te wekken zijn dierproeven die niet vallen onder de competentie van de Commissie maar onder die van de dierexperimentencommissie (het zijn vervolghandelingen). De Commissie meent echter wel deze vervolghandelingen in haar beschouwingen te moeten betrekken omdat de nierschade, die bij een deel van de dieren groter dan normaal kan zijn, niet het directe gevolg is van de genetische modificatie maar wel beoogde gevolgen zijn voor de transgene muizen. Met betrekking tot de te gebruiken weefselspecifieke gamma-gt promoter is bekend dat een andere transgene muizenlijn met deze promotor geen afwijkend fenotype vertoonde. De Commissie wenst op te merken dat indien als gevolg van de biotechnologische handelingen, voorzien of onvoorzien, ernstig ongerief mocht optreden, de dieren onverwijld dienen te worden gedood, zodat de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren van korte duur zal zijn. Om de schade aan de gezondheid en het welzijn, die bij dit onderzoek eventueel optreedt, vast te kunnen stellen, meent de Commissie dat door de onderzoekers een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren dient te worden bijgehouden waarin het verloop van het welzijn alsmede de genomen maatregelen en uitgevoerde ingrepen worden vastgelegd. Het doel van het vastleggen van deze gegevens is dat de Commissie hoopt dat met behulp van die gegevens in de toekomst een meer adequaat oordeel geveld zal kunnen worden aangaande de gevolgen voor gezondheid en welzijn bij een vervolgaanvraag. Ze hoopt daardoor te komen in een proces van voortschrijdend inzicht. 4. Met betrekking tot de mate van aantasting van de integriteit van de dieren 2 Eénzijdige afsluiting van het urinekanaal. 3 Het opnieuw doorbloeden van de nier, nadat de bloedtoevoer enige tijd afgesloten is geweest, leidt tot nierschade. 5

6 In het Nee, tenzij beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren zijn biotechnologische handelingen bij dieren niet alleen problematisch vanwege de mogelijke effecten op de gezondheid en welzijn van de dieren, maar ook omdat door middel van het veranderen van genetisch materiaal de eigenheid van het dier door de mens wordt veranderd. Door het genetisch modificeren van dieren, zoals hier wordt bedoeld, worden hun eigenschappen doelbewust en gericht gewijzigd ten nutte van de mens. Deze genetische modificaties worden omschreven als een aantasting van de integriteit van het dier. In dit onderzoek worden aan het genoom van de muis DNA constructen toegevoegd. Hierdoor zal de genotypische integriteit van het dier aangetast worden. Om vervolgens de mate van aantasting van de fenotypische integriteit te beoordelen let de Commissie vooral op de aard en de omvang van de veranderingen in fenotypische kenmerken zoals het gedrag, het uiterlijk, de mate van zelfredzaamheid van het dier, de fenotypische identiteit en de (toegenomen) bevattelijkheid voor ziekten van het dier. Gelet op de genen die door de biotechnologische handelingen worden ingebouwd, meent de Commissie dat verwacht mag worden dat bij een deel van de dieren een eventuele ontsteking in de nieren heftiger verloopt en meer schade veroorzaakt. De Commissie beschouwt dit als een geringe aantasting van de fenotypische integriteit die het best omschreven kan worden als een toegenomen bevattelijkheid voor ziekte. Aangezien het bij het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren niet altijd voorspelbaar is waar het genconstruct precies terechtkomt en hoe het wordt afgelezen, dient naar de mening van de Commissie, mede op grond van het zojuist gestelde, ook om die reden rekening te worden gehouden met een aantasting van de integriteit bij in ieder geval een deel van de dieren. De Commissie merkt, wellicht ten overvloede, op dat het bij de beoordeling van de aantasting van de integriteit gaat om andere zaken dan die bij de aantasting van de gezondheid en het welzijn beoordeeld zijn. 5. Finale afweging met betrekking tot de morele aanvaardbaarheid van de biotechnologische handeling De Commissie hecht sterk aan haar ethische opdracht om bij de toetsing van de vergunningaanvraag uit te gaan van de erkenning van de intrinsieke waarde van het dier. Dit betekent dat de principes van geen schade doen en respect voor integriteit het uitgangspunt vormen voor de toetsing. Het nee, tenzij beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren is gebaseerd op de gedachte dat het genetisch veranderen van dieren op zichzelf moreel problematisch is. Dit impliceert dat het schaden van de gezondheid en het welzijn van de dieren en het aantasten van hun integriteit middels genetische modificatie uitsluitend aanvaardbaar is indien dit geschiedt voor een doel dat van substantieel belang is, dat realiseerbaar is en dat opweegt tegen de schade voor de dieren. Ook mag er geen reëel alternatief zijn voor het realiseren van de doelstelling. 6

7 De Commissie heeft daarom eerst getoetst of het doel van het onderzoek van voldoende substantieel belang is om het wijzigen van de bestaande genetische code van het dier, met artificiële constructen afkomstig van andere diersoorten, te rechtvaardigen. Het gaat daarbij om een doelstelling op de korte termijn en een doelstelling op lange termijn (zie pargraaf II.1 Met betrekking tot de doelstelling). De korte en de lange termijn doelstelling worden door de Commissie gezamenlijk bij de afwegingen betrokken. Wetenschappelijk acht de Commissie het onderzoek van belang, omdat het inzicht op kan leveren in het ontstaan van tubulo-interstitiële schade in de nier. Maatschappelijk acht zij het onderzoek van belang omdat de verkregen wetenschappelijk inzichten kunnen bijdragen aan een verbeterde preventie van nierschade en een betere behandeling van patiënten die problemen ondervinden als gevolg van een nierlijden. Het onderzoek dient niet alleen van substantieel belang te zijn, maar dient ook te voldoen aan bepaalde wetenschappelijke kwaliteitseisen. Wanneer de wetenschappelijke kwaliteit en de gekozen methoden onder de maat zouden zijn, dan: 1) vermindert dat de kans dat de op zichzelf substantiële doelstelling van het onderzoek gerealiseerd wordt. Aangezien de toegebrachte schade alleen gerechtvaardigd kan worden door de kans om het doel te bereiken, zal een verminderde kans op succes inhouden dat; 2) de kans groot wordt dat uiteindelijk het gebruik van alle dieren en het hun toegebrachte leed voor niets zal zijn. Dit is strijdig met de proefdierkundige beginselen om te streven naar vermindering van het aantal dieren (waar mogelijk) en verfijning van methodieken teneinde het leed zoveel mogelijk te minimaliseren. Beide beginselen zijn overigens afgeleid uit het principe respect hebben voor het dier. De Commissie hecht daarom veel waarde aan de beoordeling van de wetenschappelijke opzet van de experimenten door onafhankelijke vakgenoten. In dit geval stelt ze vast dat het onderzoek mede wordt gefinancierd door NWO en de Nierstichting. Deze organisaties maken bij het toekennen van subsidies en financiering voor onderzoek gebruik van onafhankelijke vakgenoten die het onderzoek beoordelen. Voor de Commissie is dat een belangrijke aanvullende reden om aan te nemen dat het onderzoek wetenschappelijk van belang, van goede kwaliteit en haalbaar is. Op grond van al hetgeen hiervoor is gesteld, is de Commissie van mening dat het hier gaat om onderzoek dat haalbaar en van een dusdanig substantieel belang is, dat in beginsel het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen, zoals dat is omschreven in de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, voor dit specifieke onderzoek kan worden opgeheven. De Commissie hecht er sterk aan dat geen dieren genetisch worden gemodificeerd, wanneer de bovengenoemde doelstelling ook te realiseren valt met lagere organismen zoals bacteriën, virussen en schimmels, of door middel van in vitro onderzoek, bijvoorbeeld met cellijnen of in weefselkweken. Ze is nagegaan of er reële alternatieven voor dit onderzoek bestaan, omdat de vraag naar het bestaan van eventuele alternatieven onderdeel uitmaakt van de ethische 7

8 toets die de Commissie op grond van de wet dient uit te voeren. Ze heeft geconstateerd dat er geen reële alternatieven voorhanden zijn, omdat men alleen in een intact dier, met normaal functionerende nieren waarin bepaalde eiwitten tot expressie worden gebracht, de onderzoeksvraag kan beantwoorden. De Commissie constateert dat het substantiële belang van de doelstelling, in afwezigheid van reële alternatieven, het genetisch veranderen van dieren in principe moreel rechtvaardigt. Dan nog echter, dient men in de dierethiek af te wegen of dit belang, in dit geval een bepaald goed voor de mens, opweegt tegen wat het dier wordt aangedaan. Het kan gaan om een inbreuk op het ethische beginsel van geen kwaad doen, wat tot gevolg kan hebben dat het dier schade aan gezondheid en welzijn ondervindt, maar het kan ook gaan om een inbreuk op het principe van respect voor integriteit. De Commissie heeft daarom bekeken of de dieren als gevolg van de biotechnologische handelingen eventueel schade aan gezondheid en welzijn zullen ondervinden en of hun integriteit door de handelingen wordt aangetast. De Commissie constateert dat de gezondheid en het welzijn van de dieren naar verwachting niet zal worden geschaad als gevolg van de genetische modificatie. De genetische modificatie leidt er echter wel toe dat een eventuele nierontsteking bij een deel van de dieren meer schade zal veroorzaken dan normaal. Ze meent dan ook dat de onderzoekers de muizen intensief dienen te observeren en, in het geval dat ernstig ongerief optreedt, de muizen dienen te doden. Op deze wijze wordt, met een beroep op het ethische beginsel van geen kwaad doen, de duur van het ernstige en niet meer te verhelpen lijden ingeperkt. De Commissie constateert dat naar verwachting de integriteit van de dieren slechts in geringe mate zal worden aangetast. Aangezien er in de samenleving reële zorgen bestaan omtrent biotechnologische handelingen die bij dieren worden uitgevoerd zorgen die voor een deel berusten op ethische overwegingen en die hebben geleid tot wettelijke maatregelen op dit punt constateert ze dat biotechnologische handelingen bij dieren altijd ethisch problematisch zijn. Waar het naar de mening van de Commissie echter om gaat is of de ethische bezwaren die kunnen worden aangevoerd doorslaggevend zijn, met andere woorden in moreel opzicht van groter gewicht zijn dan de waarde van de te verwachten baten. Ze meent dat het criterium genoemd in artikel 66, lid 3 onder b van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren aldus dient te worden uitgelegd. In dit geval gaat het daarbij om het verkrijgen van inzicht in het ontstaan van nierschade, wat op termijn zou kunnen bijdragen aan verbeterde vormen van preventie en behandeling van die nierschade. Op grond van het voorgaande komt de Commissie tot de conclusie dat het in de onderhavige aanvraag gaat om een toetsbare eenheid, om onderzoek dat zowel wetenschappelijk als maatschappelijk van belang is en waarvoor geen reële alternatieven bestaan. Verder heeft ze geconstateerd dat de gezondheid, het welzijn en de integriteit van de dieren die genetisch gemodificeerd worden naar verwachting niet dan wel in geringe mate zullen worden aangetast en niet in die mate dat ze moreel zwaarder wegen dan het doel van het onderzoek. De 8

9 Commissie acht derhalve de biotechnologische handelingen waarvoor vergunning is aangevraagd moreel aanvaardbaar en meent dat het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren, zoals omschreven in art. 66 lid 1 van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, kan worden opgeheven. Aanvullend wil de Commissie nog opmerken dat de hiervoor uiteengezette afweging met betrekking tot de aanvaardbaarheid van de biotechnologische handelingen uitsluitend betrekking heeft op het onderzoek waarvoor de aanvraag is ingediend. Ze is zich echter bewust van de mogelijkheid dat de aanvragers de gegenereerde muizenlijnen voor andersoortig onderzoek beschikbaar zullen stellen aan derden. Ze heeft daar in beginsel geen bezwaar tegen, omdat op die manier voorkomen kan worden dat dezelfde muizenlijn door anderen opnieuw gegenereerd wordt. Aangezien dit andersoortige onderzoeksdoel niet door de Commissie getoetst is, acht ze het echter wel van belang om op de hoogte te worden gesteld indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden ter beschikking worden gesteld en voor welk doel dit geschiedt. De Commissie meent derhalve dat als voorwaarde in de vergunning opgenomen zou moeten worden dat, indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden te beschikking worden gesteld, de vergunninghouder dit dient te melden. 6. Met betrekking tot de aantallen dieren Op grond van de oorspronkelijke aanvraag zouden gedurende acht jaar maximaal 3600 muizen nodig zijn voor het genereren van maximaal 24 transgene lijnen. Dat aantal te genereren lijnen is door de aanvrager teruggebracht naar 8. Derhalve zouden ook minder muizen nodig zijn om de benodigde lijnen voor dit onderzoek te genereren. Uitgaande van 150 muizen per lijn zijn dus 8 maal 150 is 1200 muizen nodig. De Commissie wenst het aantal muizen dat voor het genereren van transgene lijnen nodig is tot dit aantal te beperken. 9

10 Advies van de Commissie biotechnologie bij dieren De Commissie biotechnologie bij dieren adviseert met betrekking tot de vergunningaanvraag met als kenmerk VVA/BD (F12), zoals samengevat in deel I van dit advies, in het kader van artikel 66, lid 3 Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, op grond van de overwegingen zoals verwoord in deel II, een vergunning te verlenen onder de volgende voorwaarden: - de dieren dienen indien ernstig ongerief ontstaat onverwijld te worden gedood; - ten behoeve van het vaststellen van de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren als gevolg van het onderzoek, dient een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking proefdieren te worden bijgehouden; - indien blijkt dat er elders een muizenlijn, die de aanvrager wenst te genereren, beschikbaar is, dan mag deze muizenlijn niet meer door de aanvrager gegenereerd worden; - indien de dieren aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden; en onder de volgende beperking: - bij dit onderzoek mogen maximaal 1200 muizen gebruikt worden om de transgene lijnen te genereren. De Voorzitter, De Secretaris, Prof. dr. E. Schroten Drs. mr. H. Lommers 10

11 Bijlage 1 Genen en genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (onder meer afkomstig van muis, rat, konijn, vuurvlieg, kwal, gist, micro-organismen en soms ook van de mens): 1. Merkergenen luciferase beta-galactosidase fluorescent proteïnen 2. Selectie-genen antibiotica-resistentie genen thymidine kinase neomycine fosfotransferase HmB fosfotransferase 3. Reporterconstructen 4. Weefselspecifieke promotoren onder meer afkomstig van mens of muis 5. Cre/LoxP en Flp recombinase systeem 6. Intronsequenties en transcriptieterminatie sequenties 11