Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking,

Transcriptie

1 BESLUIT BD nr (E17) Gelet op!" de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren alsmede het Besluit biotechnologie bij dieren en de Regeling vergunning biotechnologie bij dieren;!" de aanvraag d.d. 13 september 2001 met de aanvulling van 22 november 2001 van de Universiteit Utrecht;!" het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren uitgebracht op 20 december 2001, kenmerk CBD/01.342/HL;!" het ontwerpbesluit van 19 februari 2002;!" de hoorzitting gehouden op 19 maart 2002;!" de tegen het ontwerpbesluit ingebrachte schriftelijke bedenkingen van 19 en 29 maart 2002 van de Vereniging AVS/Proefdiervrij;!" de reactie op de bedenkingen van de Commissie biotechnologie bij dieren van 1 mei 2002, kenmerk CBD/02.139/HL; Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking, BESLUIT: 1. Een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdelen a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren wordt verleend aan de Universiteit Utrecht. 2. De vergunning wordt verleend voor de werkzaamheden omschreven in beperking 2 en zoals beschreven in de aanvraag van 13 september 2001 met de aanvulling van 22 november 2001 met inachtneming van de in deze vergunning opgenomen voorschriften en beperkingen. Beperking 1 De biotechnologische handelingen mogen uitsluitend plaatsvinden in het Gemeenschappelijk Dierenlaboratorium, Bolognalaan 50 te Utrecht. Beperking 2 1. De onderhavige vergunning heeft uitsluitend betrekking op het navolgende, zoals beschreven in de aanvraag van 13 september 2001 met de aanvulling van 22 november 2001 van de Universiteit Utrecht: a) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door het inbrengen van DNA in bevruchte muizen-oöcyten door middel van micro-injectie; b) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door middel van micro-injectie van genetisch gemodificeerde embryonale stamcellen in blastocysten of morula s; c) daarbij wordt gebruik gemaakt van genconstructen die zijn samengesteld uit delen van genen afkomstig uit de volgende categorieën:!" Frizzled 5 (Wnt receptor);!" TCF3 en TCF4 (Transcriptiefactoren);!" STK11, EB1, EB3, RP1, STRAP (Interactie eiwitten);!" Eph en DKK (targetgenen);!" genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (zie bijlage I bij het advies van de Commissie ); 2. waarbij in het kader van deze vergunning bij de biotechnologische handelingen maximaal 900 muizen per jaar gebruikt mogen worden. 3. de biotechnologische handelingen bij dieren, zoals beschreven in lid1 van deze beperking, dienen binnen vijf jaar na dagtekening van dit besluit te zijn verricht. 1

2 Voorschrift 1 Het bij de werkzaamheden betrokken personeel dient van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte te zijn. Voorschrift 2 Indien zich (bij-)effecten voordoen, waardoor de gezondheid of het welzijn van de betrokken dieren ernstig benadeeld wordt, worden de dieren waarvan de gezondheid of het welzijn ernstig benadeeld wordt, onverwijld gedood. Van deze dieren wordt een pathologie-rapport opgesteld dat toegevoegd wordt aan het in voorschrift 5 genoemde logboek. Voorschrift 3 Van (bij)effecten die niet als beoogd of verwacht genoemd worden in de aanvraag van 13 september 2001 met de aanvulling van 22 november 2001 van de Universiteit Utrecht en derhalve onverwacht zijn en waardoor de gezondheid of het welzijn van de betrokken dieren ernstig benadeeld wordt, wordt onverwijld door middel van een aangetekend schrijven aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij melding gemaakt, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, het gebruikte genconstruct en de waargenomen onverwachte effecten. Tevens dienen de betrokken dieren conform voorschrift 2 onverwijld te worden gedood en dient een pathologie-rapport opgesteld te worden dat toegevoegd moet worden aan het in voorschrift 5 genoemde logboek. Voorschrift 4 Indien door de vergunninghouder dieren die in het kader van deze vergunning vervaardigd zijn, dan wel nakomelingen daarvan, aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, de naam van de rechtspersoon waaraan de dieren ter beschikking worden gesteld, de lijn die beschikbaar gesteld wordt en, indien bekend, het doel waarvoor de betreffende dieren gebruikt zullen worden. Voorschrift 5 1. Gedurende het uitvoeren van de in beperking 2, eerste lid, beschreven handelingen en gedurende het onderzoek dat door de vergunninghouder met de vervaardigde genetisch gemodificeerde dieren wordt verricht, wordt een logboek of database bijgehouden. 2. Het logboek of de database, beschreven in het eerste lid, omvat tenminste de volgende gegevens:!" het aantal dieren gebruikt bij de biotechnologische handeling;!" het aantal dieren dat de genetische modificatie (chimaera en transgenen) bezit;!" gegevens met betrekking tot de algemene gezondheids- en welzijnstoestand van de bij het onderzoek betrokken dieren, te weten: de eetlust, het gewichtsverloop, het gedrag van de dieren, en gegevens met betrekking tot eventuele opvallende kenmerken of afwijkingen van de genetisch gemodificeerde dieren (chimaera en transgenen). 3. Het logboek of de database, beschreven in het eerste lid, dient aanwezig te zijn in de inrichting waar de betrokken dieren gehuisvest zijn. 4. De vergunninghouder is verplicht aan toezichthoudende ambtenaren op hun verzoek inzage te verlenen in het logboek of de database. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren bestaat in ieder geval de bevoegdheid tot onmiddellijke schorsing, intrekking of wijziging van deze beschikking indien wordt gehandeld in strijd met de aan deze vergunning verbonden voorschriften of met de beperkingen waaronder deze vergunning is verleend. 2

3 Een belanghebbende kan tegen dit besluit beroep instellen bij het College van Beroep voor het bedrijfsleven. Het beroepschrift moet -vergezeld van een afschrift van dit besluit- binnen zes weken na de dag van verzending van dit besluit worden verzonden naar: Het College van Beroep voor het bedrijfsleven Postbus EZ Den Haag. Voor de behandeling van het beroepsschrift is een griffierecht verschuldigd, dat voor natuurlijke personen 109 bedraagt en voor andere dan natuurlijke personen 218 bedraagt. s-gravenhage, DE MINISTER VAN LANDBOUW, NATUURBEHEER EN VISSERIJ, mr L.J. Brinkhorst 3

4 Bijlage I bij besluit BD nr (E17) Gelezen de aanvraag van 13 september 2001 met de aanvulling van 22 november 2001 van de Universiteit Utrecht met het verzoek om een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdeel a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, in het kader van het Besluit biotechnologie bij dieren; en gelet op het ontwerpbesluit van 19 februari 2002, de hoorzitting van 19 maart 2002, en de op 19 en 29 maart 2002 ingebrachte schriftelijke bedenkingen van de Vereniging Proefdiervrij; de reactie van de Commissie biotechnologie bij dieren op deze bedenkingen van 1 mei 2002; Aan het besluit liggen de volgende feiten en overwegingen ten grondslag, I. Aanvraag De aanvraag en de aanvulling hebben betrekking op a) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door het inbrengen van DNA in bevruchte muizen-oöcyten door middel van micro-injectie; b) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door middel van micro-injectie van genetisch gemodificeerde embryonale stamcellen in blastocysten of morula s; c) daarbij wordt gebruik gemaakt van genconstructen die zijn samengesteld uit delen van genen afkomstig uit de volgende categorieën:!" Frizzled 5 (Wnt receptor);!" TCF3 en TCF4 (Transcriptiefactoren);!" STK11, EB1, EB3, RP1, STRAP (Interactie eiwitten);!" Eph en DKK (targetgenen);!" genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (zie bijlage I bij het advies van de Commissie ); d) waarbij in het kader van deze vergunning bij de biotechnologische handelingen per jaar maximaal 900 muizen nodig zijn voor het verkrijgen van twee transgene lijnen en vier knock-out lijnen (maximaal 150 dieren per lijn); e) waardevolle transgene lijnen zullen behouden blijven door middel van cryopreservatie (invriezen) van embryo s en sperma en onder voorwaarden ter beschikking worden gesteld aan andere onderzoekers; f) de biotechnologische handelingen bij dieren zullen gedurende onbepaalde tijd worden uitgevoerd. Er wordt vergunning gevraagd voor een periode van vijf jaar. Het doel van het onderzoek is het verwerven van inzicht in de Wnt signaleringsroute en de eiwitten die hierbij betrokken zijn. De Wnt signaleringsroute speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van een groeiend organisme. Via deze route worden signalen van buiten de cel doorgegeven naar de celkern. Afhankelijk van de signalen zal de cel zich gaan delen (prolifereren) of specialiseren tot een bepaald celtype (differentiëren). Gebleken is dat verstoring van de Wnt route een rol speelt bij het ontstaan van verschillende vormen van kanker, zoals huid-, borst-, en darmkanker. Op grond van de verkregen inzichten kunnen wellicht nieuwe therapieën worden ontwikkeld. Eerder onderzoek heeft reeds geleid tot een nieuwe generatie van medicijnen voor darmkanker die op dit moment wordt getest op laboratorium-niveau. II. Procedure De procedure is conform en krachtens het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Overzicht van de procedure 4

5 Ontvangst aanvraag Publicatie ontvangst aanvraag Verzoek aanvullende informatie naar aanvrager Ontvangst aanvullende informatie Ontvangst advies van de Commissie Biotechnologie bij dieren Ontwerpbesluit Hoorzitting Ontvangst schriftelijke bedenkingen van de vereniging AVS Proefdiervrij Ontvangst schriftelijke bedenkingen van de vereniging AVS Proefdiervrij Ontvangst reactie op de bedenkingen van de Commissie biotechnologie bij dieren III.Ingewonnen advies en ingebrachte bedenkingen Het ontwerpbesluit is genomen op basis van de aanvraag met de aanvulling hierop en het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren (verder: de Commissie) van 20 december 2001, kenmerk CBD/01.342/HL. Na publicatie van het ontwerpbesluit is er op 19 maart 2002 door de vergunningverlener een hoorzitting georganiseerd waarbij een gedachtenwisseling over het ontwerp van het besluit heeft plaatsgevonden en een ieder in gelegenheid is gesteld tot het mondeling inbrengen van bedenkingen daartegen. Het verslag van deze hoorzitting is bijgevoegd (bijlage II). Op 19 en 29 maart 2002 zijn schriftelijke bedenkingen ingebracht. Deze bedenkingen en de reactie van de Commissie hierop, kenmerk CBD/02.139/HL, zijn bijgevoegd (bijlagen III en IV). De Commissie heeft in de ingebrachte bedenkingen geen aanleiding gezien haar advies te herzien. Het besluit verschilt echter op één punt van het ontwerpbesluit. De bepaling onder voorschrift vier dat de vergunninghouder bij overdracht van dieren aan derden dient te bedingen dat deze derden, indien zij betreffende dieren ook weer aan anderen ter beschikking stellen, dit ook dienen te melden aan de minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, is komen te vervallen. Dit naar aanleiding van een mondelinge bedenking van de heer Verbeek tegen ontwerpbesluit BD01.77 (E03) van de Universiteit Leiden, dat tegelijkertijd met het ontwerpbesluit van dit besluit in de hoorzitting van 19 maart is behandeld. Voor de volledigheid is de mondelinge bedenking van de heer Verbeek hieronder herhaald. Ingebrachte bedenkingen In het algemeen merkt de Commissie ten aanzien van de bedenkingen die zijn ingediend tegen het ontwerpbesluit op dat: er in de brieven stukken tekst zijn opgenomen waarvan de strekking of relevantie soms niet geheel duidelijk was. Voor zover het in haar vermogen lag, heeft ze geprobeerd uit sommige teksten een bedenking te destilleren. Somtijds was het echter onmogelijk op een eenduidige manier uit een bepaalde passage uit de brief een bedenking te formuleren. Aangezien de Commissie het niet haar taak acht om voor anderen bedenkingen te formuleren heeft ze dergelijke passages voor kennisgeving aangenomen. "!" De vereniging AVS Proefdiervrij dient als eerste bedenking in dat de aanvraag onvoldoende gegevens bevat over de effecten van de biotechnologische handelingen op de dieren. Volgens artikel 67, lid 1 onder b van de GWWD dient een effectrapportage te worden opgesteld. Deze ontbreekt. Er is onvoldoende duidelijk wanneer er sprake is van een ernstige benadeling van de gezondheid en het welzijn van de dieren. De Commissie antwoordt: De Commissie wijst erop dat ze, voorzover dat mogelijk is, wel degelijk ingaat op de gevolgen van de biotechnologische handelingen voor de dieren. In haar adviezen heeft ze met betrekking tot gezondheid en welzijn en integriteit een aantal overwegingen naar voren gebracht. De Commissie meent dat daarmee voldoende is stilgestaan bij de mogelijke positieve en negatieve effecten op de gezondheid en het welzijn van de dieren. De Commissie wijst er verder op dat er een Guidance Document van de OECD beschikbaar is waarin uitvoerig wordt ingegaan op de herkenning, beoordeling en het gebruik van 5

6 klinische symptomen als criterium voor de vraag wanneer er sprake is van ernstig ongerief (of dat verwacht mag worden) en het proefdier gedood zou moeten worden (OECD ENV/JM/MONO (2000)7). Daarmee is naar het oordeel van de Commissie voldoende duidelijk wat verstaan zou moeten worden onder een ernstige benadeling van gezondheid en welzijn die dient te leiden tot het onverwijld doden van de dieren. Overigens was ook voor het verschijnen van dit rapport een duidelijke consensus onder deskundigen (met name artikel 14 functionarissen, dus proefdierdeskundigen, die op de werkvloer toezicht houden op het welzijn van de dieren in experimenten) over de vraag wanneer gesproken kan worden van ernstig ongerief.!" De vereniging AVS Proefdiervrij dient verder als bedenking in dat bij de beoordeling geen aantallen dieren worden genoemd of die aantallen niet duidelijk zijn. De Commissie antwoordt dat: Op grond van de ervaring van en kennis binnen de Commissie wordt door haar als grens gesteld dat voor het genereren van een transgene lijn maximaal 150 muizen bij de biotechnologische handelingen betrokken mogen zijn. Onderzoeksgroepen die volgens de gangbare wetenschappelijke principes werken zullen aan dat aantal genoeg hebben. In het onderzoeksveld is deze voorwaarde van de Commissie inmiddels bekend en in veel aanvragen komen deze aantallen ook terug. In een drietal aanvragen waartegen bedenken zijn ingebracht (E02, E03 en E16) worden meer muizen aangevraagd. De Commissie heeft dat gemeend te moeten honoreren op gronden genoemd in het advies. Gelet op het voorgaande is het dus niet zo dat er over de aantallen dieren niets bekend is. Het aantal dieren dat bij de biotechnologische handelingen betrokken is wordt door de Commissie gemaximeerd. Verder wordt een bovengrens aan de welzijnsschade aangegeven in die zin dat de dieren indien ernstig ongerief optreedt dienen te worden gedood.!" Vervolgens dient de Vereniging AVS Proefdiervrij als bedenking in dat de aanvraag niet voldoende toegankelijk is, aangezien aanzienlijke delen in een buitenlandse taal zijn opgesteld. Verder is het haar niet duidelijk waarom de vergunning wordt verleend aan de Universiteit Utrecht, terwijl in het aanvraagformulier dr. Clevers en dr. Oosterwegel als aanvrager worden genoemd. De Commissie wijst erop dat: het aanvraagformulier volledig in het Nederlands is ingevuld. De aanvrager heeft op eigen initiatief, als illustratie bij de aanvraag een aantal artikelen bijgevoegd om de gevolgen voor de dieren, de stand van zaken op dit onderzoeksterrein en het tot nu toe door hem verrichte onderzoek nader toe te lichten. De Commissie stelt dit zeer op prijs. De belangrijke informatie in deze Engelstalige artikelen wordt ook in het aanvraagformulier in het Nederlands behandeld. De vergunningverlener voegt hieraan toe dat zij weliswaar de bevoegdheid heeft een vertaling te verlangen van een aanvraag of bescheiden bij die aanvraag die in een buitenlandse taal zijn opgesteld maar niet gehouden is hiervan gebruik te maken, tenzij belangen van derden kunnen worden geschaad door het werken met een tekst in een vreemde taal. Dat doet zich in dit geval niet voor, omdat de betreffende wetenschappelijke artikelen in het Engels zijn opgesteld en Engels de gangbare taal is in de wetenschap. Verder wijst vergunningverlener erop dat op het aanvraagformulier onder gegevens aanvrager de organisatie dient te worden genoemd waarvoor de vergunning wordt aangevraagd. Dit staat ook in de toelichting op het aanvraagformulier. In dit geval is de organisatie waarvoor vergunning is aangevraagd de Universiteit Utrecht, aangezien de eerstverantwoordelijke voor het onderzoek in dienst is van de Universiteit Utrecht.!" De vereniging AVS / Proefdiervrij dient verder als bedenking in dat de DEC- en COGEMadviezen niet bij de aanvraag zijn gevoegd. De Regeling vergunning biotechnologie bij dieren schrijft dit echter wel voor. De Commissie antwoordt: De aanvrager vermeldt in de aanvraag de nummers van de betreffende vergunningen. De Commissie meent dat daarmee voldoende informatie is verschaft voor de beoordeling van deze aanvraag. De Commissie doet navraag naar het advies van de DEC, omdat de Commissie weet welke 6

7 " aandachtspunten de DEC hanteert bij het beoordelen van een onderzoeksprotocol. Die aandachtspunten zijn wettelijk vastgelegd. Het gaat daarbij onder meer om zaken als de wetenschappelijke kwaliteit van het onderzoek, de alternatieventoets, de huisvesting, verzorging, herkomst en behandeling van de dieren en de deskundigheid van de uitvoerders. Als het DEC-advies positief is, dan weet de Commissie dus dat het onderzoek op een aantal punten door de DEC getoetst en positief beoordeeld is. Het zal overigens zelden voorkomen dat ten tijde van de aanvraagprocedure reeds een DEC-advies beschikbaar is. De VROM-vergunning, die wordt verstrekt na advies van de COGEM, is een noodzakelijke voorwaarde voor het onderzoek. Deze vergunning heeft betrekking op de veiligheids- en milieuaspecten van het maken van genetisch gemodificeerde organismen. De Commissie biotechnologie bij dieren en de COGEM hebben verschillende taken. De Commissie wijst er overigens op dat de toelichting bij artikel 3, lid 1 onder i van de Regeling vergunning biotechnologie bij dieren aangeeft dat naar adviezen en oordelen van de DEC en de COGEM wordt gevraagd met het oog op het zoveel mogelijk stroomlijnen van de verschillende toetsingsprocedures. Het geschiedt dus om te voorkomen dat er dubbel werk gedaan wordt en onnodige vertraging optreedt. Uit het bovenstaande en uit de adviezen van de Commissie komt duidelijk naar voren dat de Commissie reeds al het mogelijke doet om de verschillende toetsingsprocedures te stroomlijnen.!" Vervolgens dient de vereniging AVS / Proefdiervrij als bedenking in dat ten onrechte in het besluit niet is aangegeven op grond van welk toetsingskader tot het besluit is gekomen. De reactie van de Commissie is als volgt: De Commissie heeft voor de aanvang van haar werkzaamheden in 1997 een rapport laten opstellen door een werkgroep van ethici afkomstig van verschillende universiteiten in Nederland. Deze ethici hadden tot taak om te verkennen hoe een ethische toetsing van biotechnologische handelingen bij dieren gestalte zou kunnen krijgen, kijkend naar de bepalingen in de Gezondheids- en welzijnwet voor dieren en het Besluit biotechnologie bij dieren. Het resulterende rapport bevat een eerste aanzet tot een toetsingskader. Dit rapport is openbaar en wordt verstrekt aan eenieder die informatie vraagt over de werkzaamheden van de Commissie. De Commissie is niet gehouden om bij haar advisering gebruik te maken van dit toetsingskader. Het betreft immers een rapport van een Commissie van externe deskundigen en de Commissie heeft zelf een eigen verantwoordelijkheid. Maar het spreekt vanzelf dat de Commissie grote waarde hecht aan de opvatting van deze deskundigen over de vraag hoe een toetsingskader voor biotechnologie bij dieren eruit zou moeten zien. In grote lijnen volgt de Commissie nog steeds de verschillende stappen van dit rapport. Op basis van voortschrijdend inzicht is in de loop der tijd de volgorde van de stappen enigszins veranderd en zijn op een aantal punten, soms belangrijke, nuanceringen aangebracht. De Commissie heeft op basis van het Besluit biotechnologie onder andere tot taak om stap voor stap de morele positie van het dier ten opzichte van de opkomende biotechnologie te verhelderen. Dat betekent dat zij in de loop der tijd, op basis van voortschrijdend inzicht, veranderingen aan kan brengen in het toetsingskader, mits zij dat voldoende beargumenteert. De Commissie meent dat uit haar adviezen (met name uit de opbouw ervan) duidelijk blijkt welk toetsingskader zij hanteert.!" Tenslotte dient de vereniging AVS / Proefdiervrij als bedenking in dat het haar niet duidelijk is wat in voorschrift 1 wordt bedoeld met bij de werkzaamheden betrokken personeel. Verder is volgens de vereniging onvoldoende duidelijk is wanneer er sprake is van een ernstige benadeling van de gezondheid en het welzijn van de dieren. Vergunningverlener wijst erop dat de Commissie reeds eerder op deze bedenking heeft geantwoord dat er een Guidance Document van de OECD beschikbaar is waarin uitvoerig wordt ingegaan op de herkenning, beoordeling en het gebruik van klinische symptomen als criterium voor de vraag wanneer er sprake is van ernstig ongerief (of dat verwacht mag worden) en het proefdier gedood zou moeten worden (OECD ENV/JM/MONO (2000)7). Daarmee is naar het oordeel 7

8 " van de Commissie voldoende duidelijk wat verstaan zou moeten worden onder een ernstige benadeling van gezondheid en welzijn die dient te leiden tot het onverwijld doden van de dieren. Overigens was ook voor het verschijnen van dit rapport een duidelijke consensus onder deskundigen (met name artikel 14 functionarissen, dus proefdierdeskundigen, die op de werkvloer toezicht houden op het welzijn van de dieren in experimenten) over de vraag wanneer gesproken kan worden van ernstig ongerief. Verder merkt vergunningverlener op dat met bij de werkzaamheden betrokken personeel wordt bedoeld, personeel dat is betrokken bij de biotechnologische handelingen en het toezicht op de dieren.!" De mondelinge bedenking van de heer Verbeek tegen ontwerpbesluit BD01.77 (E03) van de Universiteit Leiden ingebracht tijdens de hoorzitting luidt dat het bij derden moeten bedingen dat ook zij melding maken van overdracht van dieren niet strookt met het willen voorkomen van doublures. Naar zijn mening werpt deze last een te hoge barrière op. De vergunningverlener merkt op dat voorschrift 4 beoogt meer inzicht te verkrijgen in het verkeer van transgene dieren en het uiteraard niet de bedoeling is het ter beschikking stellen van reeds gemaakte transgene dieren aan derden te ontmoedigen. Daar echter sinds 1 januari 2001 het monitoringsysteem in werking is getreden en op deze wijze informatie wordt verkregen over het verkeer van transgene dieren binnen en naar Nederland, meent vergunningverlener dat deze laatste bepaling van voorschrift vier kan komen te vervallen. De vergunningverlener heeft erop toegezien dat de bovenstaande argumenten van de Commissie, in reactie op de ingebrachte bedenkingen, zorgvuldig tot stand zijn gekomen. De vergunningverlener onderschrijft bovenstaande argumenten en neemt deze over. Samenvattend meent de Commissie dat de aanvraag een onderzoek betreft dat wetenschappelijk van belang is omdat het inzicht kan opleveren in de functie van genen die een rol spelen bij de informatieoverdracht binnen de cel en tussen cellen via de Wnt signaleringsroute. Het onderzoek is ook maatschappelijk van belang omdat gebleken is dat die Wnt route een rol speelt bij het ontstaan van kanker. Inzicht in de werking van genproducten in die route kan wellicht aanknopingspunten bieden voor het ontwikkelen van nieuwe vormen van therapie en medicijnen. Eerder vergelijkbaar onderzoek heeft al nieuwe chemische middelen opgeleverd waarvan wordt verwacht dat ze kunnen worden ingezet tegen bepaalde vormen van kanker. Die middelen worden momenteel getetst in het laboratorium. Verder stelt de Commissie vast dat het onderzoek mede wordt gefinancierd door NWO, the Association for International Cancer Research, het KWF en de Europese Unie. Deze organisaties maken bij het toekennen van subsidies en financiering voor onderzoek gebruik van onafhankelijke externe deskundigen die het onderzoek beoordelen. Voor de Commissie is dat een reden om aan te nemen dat het onderzoek wetenschappelijk van belang, van goede kwaliteit en haalbaar is. Op grond van al hetgeen hiervoor is gesteld, is de Commissie van mening dat het hier gaat om onderzoek dat van een dusdanig substantieel belang is dat in beginsel het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen, zoals dat is omschreven in de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, kan worden opgeheven. De Commissie heeft vervolgens onderzocht of er reële alternatieven voor dit onderzoek bestaan. Ze heeft geconstateerd dat het effect van de te onderzoeken genen op dit moment slechts onderzocht kan worden in een geheel (intact) dier. De vraag naar het bestaan van eventuele alternatieven is een belangrijk onderdeel van de ethische toets die de Commissie op grond van de wet dient uit te voeren. Omdat naar de mening van de Commissie zulke alternatieven niet bestaan, kan de opheffing van het verbod gehandhaafd blijven. De Commissie heeft ook onderzocht of de dieren als gevolg van de genetische modificaties eventueel schade aan gezondheid en welzijn zullen ondervinden. Ze heeft geconstateerd dat dergelijke schade bij sommige dieren op kan treden. Bij bepaalde muizen zal deze schade echter, als gevolg van het op latere leeftijd induceren van de genetische modificatie, pas op 8

9 latere leeftijd optreden. Bij andere muizen zal de schade wellicht al op jonge leeftijd optreden. Niet kan worden uitgesloten dat die gevolgen, enerzijds als direct gevolg van de biotechnologische handelingen en anderzijds op latere leeftijd geïnduceerd, ernstig kunnen zijn. De Commissie acht deze eventuele gevolgen voor gezondheid en welzijn van de muizen echter onvermijdelijk en inherent aan het onderzoek. Ze meent dat deze schade, gelet op het belang van de doelstelling van het onderzoek, niet onaanvaardbaar is, mits de muizen intensief worden geobserveerd en in het geval ernstig ongerief optreedt, worden gedood. De Commissie heeft verder onderzocht of door de biotechnologische handelingen de genotypische en fenotypische integriteit aangetast zal worden. De Commissie constateert dat dat het geval is. Hoewel de Commissie bij haar oordeel rekening houdt met het feit dat er in de samenleving met name ethische bezwaren bestaan tegen een dergelijke aantasting van de genoemde integriteit, bezwaren die geleid hebben tot wettelijke maatregelen op het terrein van biotechnologie bij dieren, gaat het er naar de mening van de Commissie om of deze ethische bezwaren doorslaggevend zijn, met andere woorden van groter moreel gewicht dan de waarde van de te verwachten baten. Ze meent dat het criterium genoemd in artikel 66, lid 3 onder b van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren aldus dient te worden uitgelegd. Op grond van het voorgaande komt de Commissie tot de conclusie dat het in de onderhavige aanvraag gaat om een toetsbare eenheid, om onderzoek dat zowel wetenschappelijk als maatschappelijk van substantieel belang is en waarvoor geen reële alternatieven bestaan. De Commissie concludeert verder dat de gezondheid en het welzijn van de dieren kan worden aangetast en dat er in termen van de aantasting van de integriteit van dieren ethische bezwaren naar voren gebracht kunnen worden, maar dat deze beide overwegingen met betrekking tot deze vergunningaanvraag naar haar mening niet doorslaggevend zijn, en samen niet opwegen tegen het belang van het doel van het onderzoek. Dat belang is namelijk hierin gelegen dat een verbeterd inzicht zou kunnen leiden tot een verbeterde behandeling van ernstige aandoeningen als bepaalde vormen van kanker. De Commissie acht derhalve de biotechnologische handelingen waarvoor vergunning is aangevraagd moreel aanvaardbaar. Aanvullend wil de Commissie nog opmerken dat de hiervoor uiteengezette afweging met betrekking tot de aanvaardbaarheid van de biotechnologische handelingen uitsluitend betrekking heeft op het onderzoek waarvoor de aanvraag is ingediend. Ze is zich echter bewust van de mogelijkheid dat de aanvragers de gegenereerde muizenlijnen voor andersoortig onderzoek beschikbaar zullen stellen aan derden. Ze heeft daar in beginsel geen bezwaar tegen, omdat op die manier voorkomen kan worden dat dezelfde muizenlijn door anderen opnieuw gegenereerd wordt. Aangezien dit andersoortige onderzoeksdoel niet door de Commissie getoetst is, acht ze het echter wel van belang om op de hoogte te worden gesteld indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden ter beschikking worden gesteld en voor welk doel dit geschiedt. Ze meent derhalve dat als voorwaarde in de vergunning opgenomen zou moeten worden, dat indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden te beschikking worden gesteld, de vergunninghouder dit dient te melden. De Commissie biotechnologie bij dieren adviseert (...) een vergunning te verlenen onder de volgende voorwaarden: #" de dieren dienen indien ernstig ongerief ontstaat onverwijld te worden gedood; #" ten behoeve van het vaststellen van de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren als gevolg van het onderzoek, dient een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking proefdieren te worden bijgehouden; #" indien blijkt dat er elders een muizenlijn, die de aanvrager wenst te genereren, beschikbaar is, dan mag deze muizenlijn niet meer door de aanvrager gegenereerd worden; #" indien de dieren aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden; De vergunningverlener deelt het standpunt van de Commissie en neemt dit advies over. 9

10 IV. Wettelijk kader en beoordeling Een vergunning tot het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren kan op grond van artikel 66 van de Gezondheids- en welzijnswet bij dieren slechts worden verleend indien naar het oordeel van de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij tegen de handelingen 1. geen ethische bezwaren bestaan en 2. de handelingen geen onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid en het welzijn van dieren. Op grond van artikel 66, vijfde lid, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kunnen aan een vergunning voorschriften worden verbonden en kan een vergunning onder beperkingen worden verleend. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning in ieder geval met onmiddellijke ingang worden geschorst, gewijzigd of ingetrokken indien wordt gehandeld in strijd met de aan de vergunning verbonden voorschriften of met de beperkingen waaronder de vergunning is verleend. Voorafgaand aan zijn beslissing op een aanvraag voor een vergunning dient de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij de Commissie biotechnologie bij dieren als bedoeld in artikel 69 van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren te horen (zie onderdeel III, voorgaand). De Commissie is van mening dat: Bij het onderzoek waarvoor een vergunning is aangevraagd wordt gebruik gemaakt van twee onderscheiden technieken om dieren genetisch te modificeren. Deze technieken zijn: injectie van gemodificeerde ES-cellen in blastocysten en micro-injectie van DNA-constructen in bevruchte eicellen. Zowel wat betreft de kans dat de modificatie slaagt, als wat betreft de mogelijke uitwerking op de te genereren dieren, verschillen zij niet van elkaar. Bovendien wordt op het niveau van het DNA in de cel dezelfde handeling gepleegd, namelijk het inbrengen van een genconstruct in het genoom van de dieren. De Commissie acht deze technieken daarom in moreel opzicht vergelijkbaar Hoewel deze handelingen verschillende effecten hebben, namelijk enerzijds het uitschakelen van de functie van een bestaand gen en anderzijds het inbrengen van een nieuw gen met een nieuwe functie, acht de Commissie deze handelingen voldoende vergelijkbaar om deze aanvraag als één vergunningaanvraag te behandelen. De gezondheid en het welzijn van de dieren worden door deze technieken potentieel op dezelfde manier beïnvloed, ook al kan de schade daaraan per gegenereerde muizenlijn verschillen. Indien er een goede reden zou zijn om verschillende verwachtingen te hebben omtrent de gezondheids- en welzijnseffecten van de verschillende technieken dan zou dat een reden zijn waarom de technieken niet vergelijkbaar zouden zijn. Die reden is er echter niet, de verwachtingen omtrent genoemde effecten zijn hetzelfde. Daarom kunnen deze handelingen ook in dit geval als een toetsbare eenheid beschouwd worden, temeer daar de ethische aspecten per saldo dezelfde lijken te zijn. Deze conclusie en overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren worden onderschreven en overgenomen door de vergunningverlener. Ad 1. Toetsing op ethische bezwaren Het oordeel of ethische bezwaren bestaan is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantwoording van de volgende vragen: 1. Is de doelstelling van het onderzoek zodanig belangwekkend dat een opheffing van het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren in principe acceptabel kan zijn? 2. Bestaat er een reëel alternatief voor het onderzoek? 10

11 3. Indien de handeling op korte of langere termijn negatieve effecten heeft of kan veroorzaken (aantasting van de integriteit van dieren, gevolgen voor individuele dieren, gevolgen voor gezondheid en welzijn van mensen), zijn deze effecten - in het licht van het belang van het onderzoek - zodanig dat de mogelijke gevolgen onaanvaardbaar zijn? Beoordeling Ten aanzien van de doelstelling is de Commissie biotechnologie bij dieren ondermeer van mening dat: De erfelijke informatie die uiteindelijk verantwoordelijk is voor de totstandkoming van een levend wezen, zit (als het om zoogdieren gaat) voor een belangrijk deel in de celkern opgeslagen. Die informatie in de celkern wordt gebruikt om het lichaam van mens en dier te bouwen. Dat proces kan alleen maar op de juiste manier verlopen als de informatie in de celkern weet wat er buiten die celkern, bijvoorbeeld in het cytoplasma van de cel, nodig is aan informatie om het proces ordelijk en met enige voortgang te laten verlopen. Een belangrijke route waarlangs signalen (informatie) van buiten de celkern naar binnen worden doorgegeven is de zogenaamde Wnt signaleringsroute. Het is deze route waar het onderzoek van de aanvrager zich op richt. Het is deze route die betrokken is bij de regulatie van de ontwikkeling en differentiatie van cellen bij een groeiend organisme. Het inzicht dat kan worden verkregen in de rol die bepaalde eiwitten spelen binnen die Wnt signaleringsroute maakt dat het onderzoek wetenschappelijk van belang is. Het onderzoek is echter ook maatschappelijk van belang omdat enkele jaren gelden gebleken is dat de Wnt route een rol speelt in het ontstaan van kanker (met name darmkanker). Inzicht in de werking van de route kan inzicht opleveren in het ontstaan van verschillende vormen van kanker op grond waarvan wellicht nieuwe therapieën tegen deze soms ernstige aandoening gevonden en ingezet kunnen worden. Daarbij moet gedacht worden aan huidkanker, darmkanker en borstkanker. Het werk van de aanvrager op dit gebied heeft al in een eerder stadium geleid tot een nieuwe generatie van medicijnen die wellicht een positief effect hebben op de behandeling van darmkanker. Op dit ogenblik worden deze medicijnen getest op laboratoriumniveau. De Commissie acht de verwachting reëel dat door het genereren van de genetisch gemodificeerde muizen meer inzicht verkregen kan worden in de rol van bepaalde genproducten in de Wnt signaleringsroute en derhalve wellicht ook in het ontstaan van bepaalde vormen van kanker. (...) Ten aanzien van de beschikbaarheid van reële alternatieven overweegt de Commissie ondermeer: Voor een nadere bepaling van de biologische functie van de te onderzoeken genen kan men gebruik maken van verschillende cellijnen. Genen die bij die proeven interessant lijken te zijn, kunnen worden getest in minder complexe diersoorten als Xenopus, C. elegans en Drosophila. Deze studies worden ook zoveel mogelijk door de aanvrager verricht. Uiteindelijk is er echter een dier model nodig als het gaat om het verrichten van onderzoek naar de werking van de Wnt signaleringsroute tijdens de bouw van een organisme en als afgeleide daarvan naar het ontstaan van bepaalde vormen van kanker. De aanvrager geeft zelf aan dat het genetisch modificeren van een muis een duur, langdurig en arbeidsintensief proces is. Slechts indien er geen alternatief is dan wordt overgegaan tot het genereren van een dergelijke muizenlijn. De Commissie is het met de aanvrager eens dat de interacties tussen het binnenste en buitenste van een cel bij een groeiend organisme alleen bij een intact organisme kan worden onderzocht dat, in het kader van de doelstelling, een vergelijkbare fysiologie als die van de mens dient te hebben. Muizen zijn als diermodel voor dit soort genetisch onderzoek een geschikte kandidaat gebleken. Bovendien kan in dergelijke muizen ook het effect van het gen tijdens de embryogenese worden onderzocht. 11

12 Gelet op de doelstelling van de biotechnologische handelingen zijn er, in het licht van de stand van het wetenschappelijk en technologisch onderzoek, naar de mening van de Commissie op dit moment geen reële alternatieven beschikbaar. De Commissie wenst echter wel op te merken dat de aanvrager nauwlettend in de gaten dient te houden of, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde muizenlijn te maken, een dergelijke muizenlijn elders al niet aanwezig en beschikbaar is. Indien elders een relevante muizenlijn beschikbaar is, dan is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die muizenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. (...) De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden. Ten aanzien van de mate van aantasting van de integriteit van de dieren overweegt de Commissie ondermeer: In het Nee, tenzij beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren zijn biotechnologische handelingen bij dieren niet alleen problematisch vanwege de mogelijke effecten op de gezondheid en welzijn van de dieren, maar ook omdat door middel van het veranderen van genetisch materiaal de eigenheid van het dier door de mens wordt veranderd. Door het genetisch modificeren van dieren, zoals hier wordt bedoeld, worden hun eigenschappen doelbewust en gericht gewijzigd ten nutte van de mens. Deze genetische modificaties worden omschreven als een aantasting van de integriteit van het dier. In dit onderzoek worden aan het genoom van de muis DNA constructen toegevoegd. Hierdoor zal de genotypische integriteit van het dier aangetast worden. De Commissie meent dat de mate van aantasting van de integriteit die optreedt apart beoordeeld dient te worden. Ze wil daarmee aangeven dat het bij de beoordeling van de aantasting van de integriteit gaat om andere zaken dan die bij de aantasting van de gezondheid en het welzijn beoordeeld zijn. Om de mate van aantasting van die integriteit verder te beoordelen let de Commissie vooral op fenotypische kenmerken zoals het gedrag, het uiterlijk, de mate van zelfredzaamheid, de fenotypische identiteit en de (toegenomen) bevattelijkheid voor ziekte(n) van het dier. Als gevolg van de biotechnologische handelingen zullen naar verwachting bij de meeste muizen geen verstoringen optreden in de normale fysiologie. Problemen zullen pas kunnen ontstaan nadat aan de muizen bepaalde stoffen worden toegevoegd (en de conditionele modificatie wordt geëffectueerd). Dit houdt echter wel in dat door de conditionele modificatie de bevattelijkheid van het dier voor bepaalde ziekten is toegenomen. Bij de transgene muizen zal als gevolg van de toevoeging van een bepaalde stof wel een bepaald (negatief) effect optreden terwijl dat bij niet gemodificeerde muizen niet het geval is. Verder zijn er muizen die een verhoogde kans hebben op het ontwikkelen van kanker. Bij die dieren zal met name de zelfredzaamheid afnemen omdat (met name bij darmkanker) aanpassingen aan dieet en wellicht ook omgeving nodig zijn. De Commissie komt dan ook tot de conclusie dat, op grond van de criteria die zij hanteert, bij de dieren sprake kan zijn van een aantasting van de fenotypische integriteit. Conclusie: Gelet op de bovenvermelde overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, gelet op het doel van het beschreven onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op de niet op voorhand onaanvaardbaar geachte aantasting van integriteit van de dieren, gelet op het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde muizen wordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat genoemde ethische bezwaren niet opwegen tegen het belang van de doelstelling van onderzoek en derhalve niet onaanvaardbaar worden geacht- welke conclusie wordt onderschreven en overgenomen door de vergunningverlener-, wegen de ethische bezwaren tegen het generen van genetisch gemodificeerde muizen, waarin genconstructen worden ingebracht die betrokken zijn bij de Wnt signaleringsroute, niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. 12

13 Ad 2. Toetsing op gezondheid en welzijn van dieren Het oordeel of onaanvaardbare effecten op de gezondheid en het welzijn van dieren optreden wordt geveld op grond van een beoordeling van de mogelijke gezondheids- en welzijnsrisico s verbonden aan de voorgenomen werkzaamheden en is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantwoording van de volgende vragen: 1. In welke mate wijzigen de biotechnologische handelingen de normale fysiologie van het dier? 2. Heeft de wijziging van de normale fysiologie van het dier naar verwachting negatieve gezondheids- en welzijnseffecten? 3. Indien de biotechnologische handelingen naar verwachting negatieve gezondheids- en welzijnseffecten kunnen hebben, zijn deze effecten zodanig dat de gevolgen - gelet op het belang van het onderzoek - onaanvaardbaar zijn? Beoordeling De Commissie biotechnologie bij dieren overweegt ondermeer het volgende: Aangegeven wordt dat de biotechnologische handelingen bij veel van de muizen naar verwachting nauwelijks gevolgen zullen hebben voor het welzijn van die dieren. Bij dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van zogenaamde conditionele genetische modificaties. Dat is een methode waarmee het tot expressie komen van een genetische modificatie niet alleen wat betreft plaats (bepaalde celtypen), maar ook wat betreft tijdstip gereguleerd kan worden. Door de muis een bepaalde stof toe te dienen wordt de conditionele modificatie gerealiseerd. Dergelijke conditionele modificaties verkleinen de kans op langdurig ongerief. Na toediening van bepaalde stoffen kunnen de muizen bepaalde afwijkingen ontwikkelen waardoor een aantasting van de gezondheid en het welzijn van de dieren zal ontstaan. Een dergelijke aantasting is echter niet het directe gevolg van de biotechnologische handelingen bij de dieren. Er zullen echter ook dieren gegeneerd worden die een verhoogde kans hebben op het ontstaan van kanker. Bij dergelijke dieren zal naar verwachting wel een aantasting van gezondheid en welzijn optreden. Verder is onvoorspelbaar wat precies de overige gevolgen zullen zijn (met name als het gaat om het genereren van knock-out muizen). Naar de mening van de Commissie kan niet worden uitgesloten dat toch ernstig ongerief kan ontstaan. De Commissie meent dat indien als gevolg van de biotechnologische handelingen, voorzien of onvoorzien, ernstig ongerief optreedt, de dieren onverwijld dienen te worden gedood, zodat de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren van korte duur zal zijn. Om de schade aan de gezondheid en het welzijn, die bij dit onderzoek eventueel optreedt, vast te kunnen stellen, meent de Commissie dat door de onderzoekers een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren dient te worden bijgehouden, waarin de verrichte handelingen (ingrepen) en het verloop van het welzijn alsmede de genomen maatregelen worden vastgelegd. Conclusie: De mogelijk optredende negatieve effecten op de gezondheid en het welzijn van de dieren in het kader van dit onderzoek worden, gelet op bovenstaande overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, welke overwegingen door de vergunningverlener worden onderschreven en overgenomen, gelet op het doel van het onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde muizen wordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat de bezwaren op grond van de aantasting van de gezondheid en het welzijn van de dieren niet opwegen tegen het belang van het onderzoek, mits ernst en duur van de schade voor de dieren beperkt wordt, niet onaanvaardbaar geacht, 13

14 mits de dieren gedood worden bij verdenking van ernstig leed (zie voorschrift 2 en het navolgende onder V). De procedure is krachtens en conform het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Door de aanvraag, de aanvulling daarop en het advies van de Commissie heeft de vergunningverlener de nodige gegevens omtrent de relevante feiten en de af te wegen belangen verzameld. Tevens heeft hij er op toe gezien dat de advisering door de Commissie zorgvuldig heeft plaats gevonden. De vergunningverlener onderschrijft de argumenten van de Commissie en neemt deze over. Gelet op het bovenstaande is de vergunningverlener van mening dat er geen sprake is van handelingen die onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid of het welzijn van dieren. De ethische bezwaren wegen niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. Derhalve kan een vergunning verleend worden, onder de navolgende beperkingen en voorschriften. V Beperkingen en voorschriften Beperkingen De bij beperking 1 en 2 gestelde beperkingen zijn in overeenstemming met het gestelde in de aanvraag en de aanvulling hierop. In de overwegingen bij haar advies merkt de Commissie op dat door de aanvrager nauwlettend in de gaten gehouden dient te worden of er niet al, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde muizenlijn te maken, een dergelijke muizenlijn elders (bijvoorbeeld in het buitenland) bestaat. Indien elders een relevante muizenlijn bestaat, is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die muizenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden. Vergunningverlener onderschrijft dat doublures in het verrichten van biotechnologische handelingen zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden, maar is van mening dat het onnodig is dit onderdeel van het advies van de Commissie in de vorm van een beperking over te nemen. Op het moment van beoordeling van een vergunningaanvraag voor het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren wordt er gekeken of er alternatieven voor deze handelingen bestaan. Indien dit het geval is, wordt geen vergunning verleend. Naast de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren is de Wet op de Dierproeven (WOD) onverkort van toepassing. Het maken van transgene dieren is een dierproef in het kader van de Wet op de Dierproeven (WOD). De vergunninghouder ex. artikel 2 WOD is, op grond van artikel 10a WOD, verplicht dierproeven voor advies voor te leggen aan een dierexperimentencommissie ex. artikel 18a WOD. Bij de beoordeling van een dergelijk verzoek dienen de meest recente ontwikkelingen met betrekking tot de beschikbaarheid van de in het kader van een dierproef te vervaardigen genetisch gemodificeerde muizen betrokken te worden. Bovendien mag, op grond van artikel 10, eerste lid, aanhef en onder a, van de Wet op de Dierproeven een dierproef niet worden verricht indien naar de algemene kenbare, onder deskundigen heersende opvatting, het doel ook kan worden bereikt door middel van een dierproef waarbij minder dieren kunnen worden gebruikt. Derhalve dient in het geval een te vervaardigen transgeen dier reeds beschikbaar is, daarvan gebruik gemaakt te worden. Dit laat onverlet dat op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren de bevoegdheid bestaat tot wijziging van een beschikking, indien na de verlening van de vergunning is gebleken van feiten en omstandigheden die, waren zij bekend op het moment van de verlening van de vergunning, aanleiding zouden zijn geweest om de aanvraag te wijzigen dan wel af te wijzen. Voorschriften Er worden 5 voorschriften bij de vergunning gesteld. 14

15 Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning ondermeer met onmiddellijke ingang geschorst of gewijzigd worden dan wel worden ingetrokken indien na de verlening van de vergunning is gebleken van feiten en omstandigheden die, waren zij bekend op het moment van de verlening van de vergunning, aanleiding zouden zijn geweest om de aanvraag te wijzigen dan wel af te wijzen. Omdat veranderingen in de integriteit, de normale fysiologie en het functioneren van de proefdieren ten gevolge van het toevoegen van de genoemde genen niet te voorspellen zijn, wordt het- overeenkomstig het gestelde in de aanvraag en advies van de Commissie biotechnologie bij dieren- van belang geacht dat de dieren die onnodig ernstig ongerief ondervinden worden gedood. De Commissie meent dat bij ernstig ongerief de dieren onverwijld dienen te worden gedood. De vergunningverlener onderschrijft dit advies. Hiertoe is voorschrift 2 opgenomen. Omdat vergunningverlener meer inzicht wil krijgen in de aard van mogelijk optredend ernstig ongerief, is zowel voorschrift 2 als voorschrift 3 uitgebreid met de eis dat van de dieren die onverwijld gedood werden vanwege ernstig ongerief een pathologie-rapport dient te worden opgesteld. Dit pathologie-rapport dient toegevoegd te worden aan het logboek zoals bijgehouden wordt op grond van voorschrift 5, zodat het inzichtelijk is voor bevoegde ambtenaren van de controlerende instanties. Daarnaast wordt het van belang geacht dat onverwachte effecten op de gezondheid of het welzijn van dieren gemeld worden. Hiertoe is voorschrift 3 opgenomen en dient de vergunninghouder, in overeenstemming met het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren, op basis van voorschrift 5 een logboek of een database als bedoeld in de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren bij te houden. In het logboek of de database dienen gegevens over de gezondheids- en welzijnstoestand [eetlust, gewichtsverloop, het gedrag van de dieren en eventuele opvallende kenmerken of afwijkingen van de genetisch gemodificeerde dieren (chimaera's en transgenen)] doelmatig, dat wil zeggen inzichtelijk voor de controlerende instantie en met een zodanige regelmaat dat het verloop van de gezondheids- en welzijnstoestand weergegeven wordt, vermeld te worden. Eveneens dient in het logboek vermeld te worden!" het aantal dieren gebruikt bij de biotechnologische handeling!" het aantal dieren dat de genetische modificatie (chimaera's en transgenen) bezit. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren (zie hoofdstuk 6) en indien gewenst kan ook gebruik gemaakt worden van de aantekeningen die reeds gemaakt dienen te worden op basis van artikel 15 WOD juncto artikel 10 Dierproevenbesluit, welke aantekeningen daartoe zodanig aangevuld dienen te worden dat alle voorgenoemde gegevens vermeld worden. Vergunningverlener heeft overeenkomstig het advies van de Commissie besloten tot het toevoegen van voorschrift 4 waarin wordt gesteld dat indien vergunninghouder door hem gegenereerde muizenlijnen ter beschikking stelt aan derden hij dit dient te melden aan vergunningverlener, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, de naam van de rechtspersoon waaraan de lijn beschikbaar wordt gesteld en, indien bekend, het doel waarvoor de dieren gebruikt gaan worden. Het doel van dit voorschrift is het verkrijgen van meer inzicht in hoe vaak, waarom en aan wie transgene dieren worden afgestaan, omdat er nog veel onbekend is omtrent terbeschikkingstelling aan derden. Opdat de beperkingen en voorschriften van deze vergunning nageleefd worden, wordt in voorschrift 1 bepaald dat het bij de werkzaamheden betrokken personeel van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte dient te zijn