Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking, BESLUIT:

Transcriptie

1 17 september 2004 ONTWERPBESLUIT RBD0157/o Inboeknummer VVA/BD04.134(H05) Gelet op de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, alsmede op het Besluit biotechnologie bij dieren en de Regeling vergunning biotechnologie bij dieren; de aanvraag d.d. 7 mei 2004 ontvangen op 10 mei 2004, met de aanvulling hierop d.d. 21 juni 2004 van de Universiteit Twente te Enschede; het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren uitgebracht op 3 augustus 2004, kenmerk CBD/04.163/R T. Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking, BESLUIT: 1. Een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdelen a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren wordt verleend aan de Universiteit Twente te Enschede. 2. De vergunning wordt verleend voor de werkzaamheden omschreven in beperking 2 en zoals omschreven in de aanvraag van d.d. 7 mei 2004 met de aanvulling hierop d.d. 21 juni 2004 van de Universiteit Twente te Enschede, met inachtneming van de in deze vergunning opgenomen voorschriften en beperkingen. Beperking 1 De biotechnologis che handelingen mogen uits luitend plaats vinden in het Gemeenschappelijk Dierenlaboratorium (GDL), Bolognalaan 50 te Utrecht. Beperking 2 1. De onderhavige vergunning heeft uitsluitend betrekking op het navolgende, zoals beschreven in de aanvraag van 10 mei 2004 met de aanvulling hierop van 22 juni 2004 van de Universiteit Twente te Enschede: a) het vervaardigen van transgene ratten door lentivirale transductie van bevruchte eicellen (transgenese met behulp van een lentivirale vector); b) waarbij gebruik wordt gemaakt van de volgende DNA- en genconstructen: 3 LTR voor zelfinactivatie van de lentivirale vector; genconstructen behorende tot het moleculaire standaardinstrumentarium, waaronder ook de hiervoor genoemde genen en gencons tructen vallen ( bijlage 1 van het advies van de Commissie Biotechnologie bij Dieren); c) waarbij in het kader van deze vergunning bij de biotechnologische handelingen in totaal maximaal 480 ratten gebruikt mogen worden voor het genereren van 4 lijnen; d) De biotechnologische handelingen bij dieren dienen voor 1 maart 2007 te zijn verricht. Voorschrift 1 Het bij de werkzaamheden betrokken personeel dient van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte te zijn. Voorschrift 2 Indien zich (bij-)effecten voordoen, waardoor de gezondheid of het welzijn van de betrokken dieren ernstig benadeeld wordt, worden de dieren waarvan de gezondheid of het welzijn ernstig benadeeld wordt, onverwijld gedood. Van deze dieren wordt een pathologierapport opgesteld ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 1

2 dat toegevoegd wordt aan het voorschrift 5 genoemde logboek. Voorschrift 3 Van (bij)effecten die niet als beoogd of verwacht worden genoemd in de aanvraag van 10 mei 2004 met de aanvulling hierop van 22 juni 2004 van de Universiteit Twente te Enschede en derhalve onverw acht zijn, en waardoor de gezondheid of het welzijn van de betrokken dieren erns tig w ordt benadeeld, wordt onverwijld door middel van een aangetekend schrijven aan de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit melding gemaakt, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, het gebruikte genconstruct en de waargenomen onverwachte effecten. Tevens dienen de betrokken dieren conform voorschrift 2 onverwijld te worden gedood en dient er van deze dieren een pathologierapport opgesteld te worden dat toegevoegd wordt aan het in voorschrift 5 genoemde logboek. Voorschrift 4 Indien door de vergunninghouder dieren die in het kader van deze vergunning vervaardigd zijn, dan wel nakomelingen daarvan, aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden aan de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, de naam van de rechts pers oon waaraan de dieren ter beschikking worden gesteld, de lijn die beschikbaar gesteld wordt en, indien bekend, het doel waarvoor de betreffende dieren gebruikt zullen worden. Voorschrift 5 1. Gedurende het uitvoeren van de in beperking 2, eerste lid, beschreven handelingen en gedurende het onderzoek dat door de vergunninghouder met de vervaardigde genetisch gemodificeerde dieren w ordt verricht, w ordt een logboek of database als bedoeld in de Code of Practice, welzijns bew aking van proefdieren van de Keuringsdiens t van Waren bijgehouden. 2. Het logboek of de database, beschreven in het eerste lid, dient aanwezig te zijn in de inrichting waar de betrokken dieren gehuisvest zijn. 3. Het logboek of de database, beschreven in het eerste lid, omvat tenminste de volgende gegevens: het aantal dieren gebruikt bij de biotechnologische handeling; het aantal dieren dat de genetische modificatie (chimaera en transgenen) bezit; gegevens met betrekking tot de algemene gezondheids - en welzijnstoes tand van de bij het onderzoek betrokken dieren, te weten: de eetlust, het gew ichtsverloop, het gedrag van de dieren, en gegevens met betrekking tot eventuele opvallende kenmerken of afwijkingen van de genetisch gemodificeerde dieren (chimaera en transgenen). 4. De vergunninghouder is verplicht aan toezichthoudende ambtenaren op hun verzoek inzage te verlenen in het logboek of de database. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren bestaat in ieder geval de bevoegdheid tot onmiddellijke schorsing, intrekking of wijziging van deze beschikking indien wordt gehandeld in strijd met de aan deze vergunning verbonden voorschriften of met de beperkingen waaronder deze vergunning is verleend. Een ieder kan tegen dit ontwerpbesluit binnen vier weken na bekendmaking schriftelijke bedenkingen inbrengen. De schriftelijke bedenkingen dienen te worden toegezonden aan LASER Vestiging Dordrecht, Postbus 1191, 3300 BD Dordrecht, onder vermelding van het nummer van dit ontwerpbesluit. Indien u hierom in een begeleidend schrijven verzoekt, zullen uw persoonlijke gegevens niet bekend gemaakt worden. Desgevraagd bestaat ook voor een ieder gelegenheid tot een gedachtewisseling over het ontwerp van het besluit en tot het mondeling inbrengen van bedenkingen daartegen. Hiertoe zal bij voldoende belangstelling een hoorzitting georganiseerd w orden. De datum van deze hoorzitting zal in de Staatscourant, het Algemeen Dagblad en het NRC Handelsblad gepubliceerd worden. ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 2

3 Den Haag, 17 september 2004 DE MINISTER VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEI T, dr. C.P. Veerman ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 3

4 Bijlage I bij ontwerpbesluit RBD0157/o Gelezen de aanvraag d.d. 7 mei 2004 met de aanvulling hierop van d.d. 21 juni 2004, van de Universiteit Twente te Enschede met het verzoek om een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdeel a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, in het kader van het Besluit biotechnologie bij dieren. Aan het besluit liggen de volgende feiten en overwegingen ten grondslag, I. Aanvraag De aanvraag en de aanvullende informatie, waarvan een afschrift is bijgevoegd, hebben betrekking op: e) het vervaardigen van transgene ratten door lentivirale transductie van bevruchte eicellen (transgenese met behulp van een lentivirale vector); f) waarbij gebruik wordt gemaakt van de volgende DNA- en genconstructen: 3 LTR voor zelfinactivatie van de lentivirale vector, genconstructen behorende tot het moleculaire standaardinstrumentarium, waaronder ook de hiervoor genoemde genen en genconstructen vallen (bijlage 1 bij het advies van de commissie); c) waarbij in het kader van deze vergunning toegestane biotechnologische handelingen maximaal 4 lijnen worden gegenereerd waarbij gemiddeld 90 tot 150 ratten per lijn nodig zijn; d) de dieren zullen worden geeuthaniseerd en er zal een foklijn worden aangehouden voor verder onderzoek. Daarnaast zal bij het eind van het onderzoek embryo s en/of sperma van de mutanten worden ingevroren (cryopreservatie) en ter beschikking worden gesteld aan andere onderzoekers; e) de biotechnologische handelingen bij dieren worden uitgevoerd tot 1 maart Het doel van het onderzoek waarvoor de handelingen verricht w orden is tweeledig. Bij het onderzoek wordt getracht nieuwe medicijnen te ontwikkelen die osteoporose kunnen tegengaan. Daarnaast wordt geprobeerd nieuwe therapieën te ontwikkelen voor orthopedische chirurgie. Om deze medicijnen en therapieën te testen is betrouwbare beeldvorming van botgroei en van voor botgroei relevante biologische parameters nodig. Modelsystemen daarvoor worden met dit project gegenereerd. Door de veroudering van de bevolking zullen ouderdomsklachten als osteoporose toenemen. Voor behandeling hiervan zijn nieuwe technieken nodig. Het doel is dat met het te ontwikkelen model de analyse van nieuwe technieken sneller kan gebeuren en er meer inzicht verkregen wordt in het botvormingsproces. II. Procedure De procedure is conform en krachtens het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Overzicht van de procedure Ontvangst aanvraag Publicatie ontvangst van de aanvraag Verzoek aanvullende informatie aanvrager Ontvangst aanvullende informatie Ontvangst advies van de Commissie Biotechnologie bij dieren III. Ingewonnen advies Op 3 augustus 2004, kenmerk CBD/ /RT, heeft de Commissie biotechnologie bij dieren (CBD) advies uitgebracht. Dit advies is op 4 augustus 2004 ontvangen en is als bijlage II bijgevoegd. Samengevat meent de Commissie: De Commissie hecht sterk aan haar ethische opdracht om bij de toetsing van de vergunningaanvraag uit te gaan van de erkenning van de intrinsieke waarde van het dier. Dit betekent dat de principes van geen schade doen en respect voor integriteit het ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 4

5 uitgangspunt vormen voor de toetsing. Het nee, tenzij beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren is gebaseerd op de gedachte dat het genetisch veranderen van dieren op zichzelf moreel problematisch is. Dit impliceert dat het schaden van de gezondheid en het welzijn van de dieren en het aantasten van hun integriteit middels genetische modificatie uitsluitend aanvaardbaar is indien dit geschiedt voor een doel dat van substantieel belang is, waarvan aannemelijk is dat het gerealiseerd zal worden en dat opweegt tegen de schade voor de dieren. Ook mag er geen reëel alternatief zijn voor het realiseren van de doelstelling. De Commissie heeft daarom eerst getoetst of het doel van het onderzoek van voldoende substantieel belang is om het w ijzigen van de bes taande genetische code van het dier, met artificiële constructen afkomstig van andere diersoorten, te rechtvaardigen. Het gaat daarbij om een doelstelling op korte termijn en een doelstelling op lange termijn (zie paragraaf II.1 Met betrekking tot de doelstelling, in het advies van het CBD). De korte termijn doelstelling en de lange termijn doelstelling worden door de Commissie beide in de afweging betrokken. Wetens chappelijk is het onderzoek van belang omdat de niet-invas ieve in vivo beeldvormingstechnieken een belangrijk verbetering vormen ten opzichte van bestaande technieken. Dit onderzoek kan bijdragen aan een verdere ontwikkeling van die technieken. Maatschappelijk is het onderzoek van belang, omdat met behulp van de trans gene ratten die men w il genereren nieuwe therapieën ontwikkeld kunnen worden voor botdefecten. Botdefecten vormen een toenemend probleem in een vergrijzende samenleving. Op grond van al hetgeen hiervoor is gesteld, is de Commissie van mening dat het hier gaat om onderzoek dat haalbaar en van een dusdanig substantieel belang is, dat in beginsel het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen, zoals dat is omschreven in de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, voor dit specifieke onderzoek kan worden opgeheven. De Commissie hecht er sterk aan dat geen dieren genetisch worden gemodificeerd, wanneer de bovengenoemde doelstelling ook te realiseren valt met lagere organismen zoals bacteriën, virussen en schimmels, of door middel van in vitro onderzoek, bijvoorbeeld met cellijnen of in weefselkw eken. Ze is nagegaan of er reële alternatieven voor dit onderzoek bestaan, omdat de vraag naar het bestaan van eventuele alternatieven onderdeel uitmaakt van de ethis che toets die de Commiss ie op grond van de wet dient uit te voeren. Ze heeft geconstateerd dat er geen reële alternatieven voorhanden zijn, omdat het effect van de te bestuderen behandelingen op dit moment slechts onderzocht kan w orden in een geheel (intact) dier. De Commissie tekent daarbij aan dat het onderzoek met deze transgene ratten op zichzelf al gezien kan worden als een verminderingsalternatief voor de bestaande cohortstudies. De Commissie constateert dat het substantiële belang van de doelstelling, in afwezigheid van reële alternatieven, het genetisch veranderen van dieren in principe moreel rechtvaardigt. Dan nog echter, dient men in de dierethiek af te w egen of dit belang, in dit geval een bepaald goed voor de mens, opweegt tegen w at het dier w ordt aangedaan. Het kan gaan om een inbreuk op het ethische beginsel van geen kwaad doen, wat tot gevolg kan hebben dat het dier schade aan gezondheid en welzijn ondervindt, maar het kan ook gaan om een inbreuk op het principe van respect voor integriteit. De Commissie heeft daarom bekeken of de dieren als gevolg van de biotechnologische handelingen eventueel schade aan gezondheid en welzijn zullen ondervinden en of hun integriteit door de handelingen wordt aangetast. De Commissie constateert dat bij de dieren naar verwachting geen schade aan gezondheid en welzijn zal optreden als gevolg van de biotechnologische handelingen. Mocht dit onverhoopt toch het geval zijn, dan meent de Commissie dat de ratten bij meer dan gering ongerief dienen te worden gedood. ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 5

6 De Commissie constateert dat de integriteit van de dieren in geringe mate wordt aangetast. De aantasting blijft beperkt tot de relatief geringe w ijziging van het genoom. Hoewel ze bij haar oordeel rekening houdt met het feit dat er in de samenleving reële zorgen bestaan omtrent biotechnologische handelingen die bij dieren worden uitgevoerd zorgen die voor een deel berusten op ethische overwegingen en die hebben geleid tot wettelijke maatregelen op dit punt constateert ze dat er, in verband met biotechnologische handelingen bij dieren, altijd ethische bezwaren kunnen worden aangevoerd. Waar het naar de mening van de Commissie echter om gaat is of deze ethische bezwaren doorslaggevend zijn, met andere woorden of deze in moreel opzicht van groter gewicht zijn dan de waarde van de te verwachten baten. Ze meent dat het criterium genoemd in artikel 66, lid 3 onder b van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren aldus dient te worden uitgelegd. Dat belang is namelijk hierin gelegen dat met behulp van deze dieren therapieën ontwikkeld kunnen worden voor botdefecten. Op grond van het voorgaande komt de Commissie tot de conclusie dat het in de onderhavige aanvraag gaat om een toetsbare eenheid, om onderzoek dat zowel wetenschappelijk als maatschappelijk van belang is en w aarvoor geen reële alternatieven bestaan. Verder heeft ze gecons tateerd dat de gezondheid, het welzijn en de integriteit van de dieren die genetisch gemodificeerd worden naar verwachting zullen worden aangetast, maar niet in die mate dat ze moreel zwaarder w egen dan het doel van het onderzoek. De Commiss ie acht derhalve de biotechnologische handelingen waarvoor vergunning is aangevraagd moreel aanvaardbaar en meent dat het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren, zoals omschreven in art. 66 lid 1 van de Gezondheids - en w elzijnsw et voor dieren, kan worden opgeheven. Aanvullend wil de Commissie nog opmerken dat de hiervoor uiteengezette afweging met betrekking tot de aanvaardbaarheid van de biotechnologische handelingen uitsluitend betrekking heeft op het onderzoek waarvoor de aanvraag is ingediend. Ze is zich echter bewust van de mogelijkheid dat de aanvragers de gegenereerde lijn voor andersoortig onderzoek beschikbaar zullen stellen aan derden. Ze heeft daar in beginsel geen bezwaar tegen, omdat op die manier voorkomen kan worden dat dezelfde lijn door anderen opnieuw gegenereerd wordt. Aangezien dit andersoortige onderzoeksdoel niet door de Commissie getoetst is, acht ze het echter wel van belang om op de hoogte te worden gesteld indien de gegenereerde lijn aan derden ter beschikking worden gesteld en voor welk doel dit geschiedt. De Commissie meent derhalve dat als voorwaarde in de vergunning opgenomen zou moeten w orden dat, indien de gegenereerde lijn aan derden te beschikking w orden gesteld, de vergunninghouder dit dient te melden. De Commissie biotechnologie bij dieren adviseert ( ) een vergunning te verlenen onder de volgende voorwaarden: - de dieren dienen indien meer dan gering ongerief ontstaat onverwijld te worden gedood; - ten behoeve van het vaststellen van de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren als gevolg van het onderzoek, dient een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking proefdieren te worden bijgehouden; - indien blijkt dat er elders een rattenlijn, die de aanvrager wenst te genereren, beschikbaar is, dan mag deze rattenlijn niet meer door de aanvrager gegenereerd worden; - indien de dieren aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden. en onder de volgende beperkingen: - de biotechnologische handelingen mogen tot 1 maart 2007 worden uitgevoerd; - gedurende de looptijd van de vergunning mogen in het totaal maximaal 480 ratten gebruikt worden voor het genereren van 4 lijnen. ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 6

7 De vergunningverlener onderschrijft het advies van de commissie en neemt het advies over. IV. Wettelijk kader en beoordeling Een vergunning tot het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren kan op grond van artikel 66 van de Gezondheids- en welzijnswet bij dieren slechts worden verleend indien naar het oordeel van de Minis ter van Landbouw, Natuur en Voeds elkwaliteit tegen de handelingen 1. geen ethische bezwaren bestaan en 2. de handelingen geen onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid en het welzijn van dieren. Op grond van artikel 66, vijfde lid, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kunnen aan een vergunning voorschriften worden verbonden en kan een vergunning onder beperkingen worden verleend. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning in ieder geval met onmiddellijke ingang worden geschorst, gewijzigd of ingetrokken indien wordt gehandeld in strijd met de aan de vergunning verbonden voorschriften of met de beperkingen waaronder de vergunning is verleend. Voorafgaand aan zijn beslissing op een aanvraag voor een vergunning dient de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit de Commissie biotechnologie bij dieren als bedoeld in artikel 69 van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren te horen (zie onderdeel III, voorgaand). De Commissie is van mening dat: "Bij de biotechnologische handelingen wordt gebruik gemaakt van een andere, nieuwere techniek dan de tot nu toe gebruikelijke techniek voor het maken van transgene ratten. De gebruikelijke techniek is micro-injectie van DNA in de voorkern van een bevruchte eicel. In deze aanvraag gaat het om lentivirale trans ductie van bevruchte eicellen (trans genes e met behulp van een lentivirale vector). Het betreft dus niet het injecteren van lentivirale deeltjes die sirna s tot expressie brengen teneinde knock-down muizen te genereren, zoals dat het geval was bij BD 04.8 (H01). De vraagtekens die de Commissie bij die aanvraag had met betrekking tot de effecten van de sirna s op de gezondheid en het welzijn van de dieren zijn hier dus ook niet van toepassing. Het gebruik van virale vectoren acht de Commissie op zichzelf in ethisch opzicht vergelijkbaar met de meer gangbare technieken voor transgenese. De Commissie heeft in het verleden al eens geadviseerd om vergunning te verlenen voor het genetisch modificeren van ratten met de gangbare techniek voor transgenese. Deze techniek bleek bij ratten zeer inefficiënt. De hier voorgestelde techniek vergt naar verwachting veel minder dieren. Aangezien nog moet blijken of dit ook daadwerkelijk het geval is, stelt de Commissie voor het aantal dieren te beperken tot gemiddeld 120 per lijn (zie paragraaf 7 van dit advies). Het is de Commissie gebleken dat dieren die op deze wijze genetisch gemodificeerd zijn normaal gehuisvest kunnen worden. De Commissie is van mening dat: "Uit de vergunningaanvraag blijkt dat de periode, waarin de biotechnologische handelingen verricht zullen worden, samenvalt met de periode waarin het Senterproject Innovatieve therapieën voor botherstel wordt uitgevoerd (1 maart 2004 tot 1 maart 2007). Vanaf het moment van vergunningverlening is dan naar verwachting nog ca. 2,5 jaar beschikbaar. Dat is voldoende om de in de aanvraag genoemde lijnen te maken, mede gezien het feit dat het om relatief eenvoudige constructen gaat. Het onderzoek als geheel duurt minimaal tot 1 januari De Commissie adviseert op grond van het bovenstaande de duur van de vergunning, conform de wens van de aanvrager in diens brief van 21 juni 2004, te beperken tot 1 maart ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 7

8 De Commissie merkt op dat: De aanvrager geeft in zijn aanvraag aan dat hij verwacht gemiddeld 90 tot 150 dieren te zullen gebruiken voor het genereren van een transgenen rattenlijn middels lentivirale transductie van bevruchte eicellen. Het is de Commissie onduidelijk wat de aanvrager precies bedoelt met gemiddeld 90 tot 150. De Commissie meent, mede op grond van informatie van andere onderzoekers over de aantallen dieren die benodigd zijn voor het maken van een muizenlijn middels dezelfde techniek, dat een gemiddeld van 120 dieren per lijn voldoende is. De Commissie adviseert daarom vergunning te verlenen voor 480 dieren gedurende de looptijd van de vergunning. De vergunningverlener heeft erop toegezien dat de bovenstaande argumenten van de Commissie zorgvuldig tot stand zijn gekomen. De vergunningverlener onderschrijft bovenstaande conclusies en overwegingen en neemt deze over. Ad 1. Toetsing op ethische bezwaren Het oordeel of ethische bezwaren bestaan is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantw oording van de volgende vragen: 1. Is de doelstelling van het onderzoek zodanig belangwekkend dat een opheffing van het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren in principe acceptabel kan zijn? 2. Bestaat er een reëel alternatief voor het onderzoek? 3. Indien de handeling op korte of langere termijn negatieve effecten heeft of kan veroorzaken (aantasting van de integriteit van dieren, gevolgen voor individuele dieren, gevolgen voor gezondheid en welzijn van mensen), zijn deze effecten - in het licht van het belang van het onderzoek - zodanig dat de mogelijke gevolgen onaanvaardbaar zijn? Beoordeling Ten aanzien van de doelstelling is de Commissie ondermeer van mening: De aanvraag betreft het maken van transgenen ratten waarbij in vivo de botgroei in beeld kan worden gebracht, zonder gebruik te maken van invasieve methoden. Dit wil de onderzoeker doen door zogenaamde reportergenen onder controle te brengen van specifieke promotoren die indicatief zijn voor relevante aspecten van botgroei, zoals botceldifferentiatie, mineralisatie, geprogrammeerde celdood, bloedvatingroei en ontsteking. Het tot expressie komen van het reportergen luciferase is te meten door injectie van het substraat luciferine, dat door luciferase wordt omgezet. Bij dat proces komt ook licht vrij en dit licht kan worden geregistreerd met een zeer gevoelige, sterk gekoelde digitale camera. Een dergelijke moleculaire beeldvorming is al eerder voor andere doeleinden toegepast in muizen. De onderzoeker wil dit nu implementeren in ratten. In de medische praktijk wordt men geconfronteerd met verschillende botdefecten. Enerzijds betreft het ouderen waarbij sprake is van osteoporose (verlies van botmassa als gevolg van botontkalking). Anderzijds gaat het om orthopedische problemen (breuken, heupchirurgie) waarbij men tracht om nieuw bot te laten groeien op implantaten (matrices). Deze problemen nemen, gezien de vergrijzing van de bevolking, in omvang toe. In beide gevallen, zowel bij de ontwikkeling van nieuwe farmaca voor de behandeling van osteoporose, als bij de ontwikkeling van nieuwe implantaten, is behoefte aan diermodellen waarin het effect van deze behandelingen kan worden geanalyseerd. Met de transgene ratten die de aanvrager wil genereren kunnen in vivo, zonder invasieve handelingen de verschillende stadia van het herstel van de botten worden gevolgd. Tot nu toe was men gedwongen om daarvoor gebruik te maken van een grote groep ratten, waarvan op verschillende tijdstippen telkens enkele dieren werden afgemaakt. Dit was de enige manier om het resultaat van de behandeling in de loop van de tijd te kunnen bestuderen. Behalve een effectievere en snellere analyse levert dit ook een terugdringing van het aantal proefdieren op. De aanvrager beoogt op korte termijn ratten te verkrijgen waarin op een niet-invasieve wijze, met behulp van moleculaire beeldvorming, de botgroei kan worden gevolgd. De aanvrager is bezig met de ontwikkeling van nieuwe therapieën ter behandeling van botdefecten. Op wat langere termijn kunnen ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 8

9 de ratten die de aanvrager wil genereren een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van die nieuwe therapieën. Wetens chappelijk is het onderzoek van belang omdat de niet-invas ieve in vivo beeldvormingstechnieken een belangrijke verbetering vormen ten opzichte van bestaande technieken. Dit onderzoek kan bijdragen aan een verdere ontwikkeling van die technieken. Maatschappelijk is het onderzoek van belang, omdat met behulp van de trans genen ratten die men w il genereren nieuwe therapieën ontwikkeld kunnen worden voor botdefecten. Botdefecten vormen een toenemend probleem in een vergrijzende samenleving. De ratten zullen genetisch gemodificeerd worden met behulp van een lentivirale vector. De biotechnologische handelingen zullen plaatsvinden in het Gemeenschappelijk Dierenlaboratorium (GDL) van de Universiteit Utrecht, waar men uitgebreide ervaring heeft met genetische modificatie van proefdieren. De Commissie acht het derhalve aannemelijk dat men daar in staat is deze ratten te genereren. Ten aanzien van de beschikbaarheid van reële alternatieven overweegt de Commissie biotechnologie bij dieren ondermeer: In het kader van het onderzoek naar geneesmiddelen en technieken die gebruikt kunnen worden voor de behandeling van botdefecten bij de mens, wordt veel in vitro onderzoek gedaan. De genen die betrokken zijn bij de botgroei worden in vitro, op cellulaire modellen, geïdentificeerd. Het onderzoeken van de effecten van bepaalde behandelingsmethoden is echter niet mogelijk in vitro, omdat vorming van botweefsel alleen in vivo plaatsvindt. Het proces van botgroei zou weliswaar in cohortstudies in niet-transgene dieren bestudeerd kunnen worden, maar dit heeft belangrijke nadelen. Het is arbeidsintensiever en vergt veel meer proefdieren. De studies met de transgene ratten zijn naar de mening van de Commissie op zichzelf al als een verminderingsalternatief te beschouwen voor de bestaande cohortstudies. Onderzoek aan minder complexe, ongewervelde diersoorten vormt geen alternatief omdat in deze diersoorten de fysiologie te veel afwijkt van die van de mens. De rat vertoont wel sterke overeenkomsten met de mens en bovendien heeft de rat, in tegenstelling tot bijvoorbeeld muizen, botten die van voldoende grootte zijn voor het inbrengen en bestuderen van orthopedische implantaten. Gelet op de doelstelling van de biotechnologische handelingen zijn er, in het licht van de stand van het wetenschappelijk en technologisch onderzoek, naar de mening van de Commissie op dit moment geen reële alternatieven beschikbaar. De aanvrager maakt waar mogelijk steeds gebruik van beschikbare alternatieven, maar voor bepaalde doeleinden is het genereren van genetische gemodificeerde ratten de enige optie. De Commissie wenst echter wel op te merken dat de aanvrager nauwlettend in de gaten dient te houden of, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde rattenlijn te maken, een dergelijke rattenlijn elders al niet aanwezig en beschikbaar is. Indien elders een relevante rattenlijn beschikbaar is, dan is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die rattenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. Indien de rattenlijn beschikbaar is, mag deze niet meer in het kader van deze aanvraag gegenereerd worden. De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden. Ten aanzien van de aantasting van de integriteit overw eegt de Commissie biotechnologie bij dieren ondermeer: In het Nee, tenzij beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren zijn ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 9

10 biotechnologische handelingen bij dieren niet alleen problematisch vanwege de mogelijke effecten op de gezondheid en welzijn van de dieren, maar ook omdat door middel van het veranderen van genetis ch materiaal de eigenheid van het dier door de mens w ordt veranderd. Door het genetisch modificeren van dieren, zoals hier wordt bedoeld, worden hun eigenschappen doelbewust en gericht gewijzigd ten nutte van de mens. Deze genetische modificaties worden omschreven als een aantasting van de integriteit van het dier. In dit onderzoek worden aan het genoom van de rat DNA constructen toegevoegd. Hierdoor zal de genotypische integriteit van het dier aangetast worden. De Commissie meent dat de mate van aantasting van de integriteit die optreedt apart beoordeeld dient te w orden. Ze w il daarmee aangeven dat het bij de beoordeling van de aantasting van de integriteit gaat om andere zaken dan die bij de aantasting van de gezondheid en het welzijn beoordeeld zijn. Om de mate van aantasting van die integriteit verder te beoordelen let de Commissie vooral op fenotypis che kenmerken zoals het gedrag, het uiterlijk, de mate van zelfredzaamheid, de fenotypische identiteit en de (toegenomen) bevattelijkheid voor ziekte(n) van het dier. Als gevolg van de biotechnologische handelingen zullen naar verwachting bij de ratten geen verstoringen optreden in de normale fysiologie. Het licht dat de dieren uitstralen blijft beperkt tot het botweefsel en de hoeveelheid licht is zo gering dat het alleen geregistreerd kan worden in een absoluut donkere kamer met een zeer gevoelige digitale camera en lange belichtingstijden. De Commissie komt dan ook tot de conclusie dat, op grond van de criteria die zij hanteert, bij de dieren sprake is van een geringe aantasting van de integriteit. Het aantal bij de biotechnologis che handelingen betrokken ratten bedraagt in totaal maximaal 480 voor het genereren van maximaal 4 transgene lijnen. Het gebruik van dit aantal dieren wordt door de vergunningverlener, gelet op het belang van het onderzoek, acceptabel geacht. Conclusie: Gelet op de bovenvermelde overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, welke overwegingen door de vergunningverlener worden overgenomen, gelet op het doel van het beschreven onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op de niet op voorhand onaanvaardbaar geachte aantasting van integriteit van de dieren, gelet op het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde ratten w ordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat genoemde ethische bezwaren niet opwegen tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek en derhalve niet onaanvaardbaar worden geacht welke conclusie wordt onderschreven en overgenomen-, wegen de ethische bezwaren tegen het generen van de genetis ch gemodificeerde ratten door middel van lentivirale trans ductie van bevruchte eicellen (transgenese met behulp van een lentivirale vector), niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. Ad 2. Toetsing op gezondheid en welzijn van dieren Het oordeel of onaanvaardbare effecten op de gezondheid en het welzijn van dieren optreden wordt geveld op grond van een beoordeling van de mogelijke gezondheids- en welzijnsrisico s verbonden aan de voorgenomen werkzaamheden en is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantw oording van de volgende vragen: 1. In welke mate wijzigen de biotechnologische handelingen de normale fysiologie van het dier? 2. Heeft de wijziging van de normale fysiologie van het dier naar verwachting negatieve gezondheids- en welzijnseffecten? 3. Indien de biotechnologische handelingen naar verwachting negatieve gezondheids - en welzijnseffecten kunnen hebben, zijn deze effecten zodanig dat de gevolgen - gelet op het belang van het onderzoek - onaanvaardbaar zijn? Beoordeling ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 10

11 De Commissie biotechnologie bij dieren overw eegt ondermeer het volgende: Er wordt in dit onderzoek niet naar gestreefd om diermodellen in handen te krijgen die gevoeliger zijn voor het ontwikkelen van bepaalde botaandoeningen. Er w ordt uitsluitend gebruik gemaakt van reportergenen en weefselspecifieke promoters. Van de genetische modificatie zijn naar de mening van de Commissie geen effecten voor het welzijn van de dieren te verwachten, noch positief, noch negatief. De dieren zullen gebruikt worden in experimenten waarbij het effect bestudeerd zal worden van geneesmiddelen tegen osteoporose (botontkalking). Verder zullen de dieren gebruikt worden om de botontwikkeling na bepaalde chirurgische ingrepen (implantaties) te bestuderen. Dergelijk experimenten kunnen gepaard gaan met, soms meer dan matig, ongerief. Dat ongerief is echter op geen enkele wijze gerelateerd aan, en wordt ook niet verergerd door, de genetische modificatie die de dieren hebben ondergaan. Niet-transgene ratten zouden exact hetzelfde ongerief ondergaan als gevolg van deze ingrepen. De Commissie meent dat indien, ondanks hetgeen zij hiervoor opmerkt, als gevolg van de biotechnologische handelingen, voorzien of onvoorzien, meer dan gering ongerief optreedt, de dieren onverwijld dienen te worden gedood, zodat de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren van korte duur zal zijn. Om de schade aan de gezondheid en het welzijn, die bij dit onderzoek eventueel optreedt, vast te kunnen stellen, meent de Commissie dat door de onderzoekers een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren dient te worden bijgehouden, waarin de verrichte handelingen (ingrepen) en het verloop van het welzijn alsmede de genomen maatregelen worden vastgelegd. Conclusie: De mogelijk optredende negatieve effecten op de gezondheid en het welzijn van de dieren in het kader van dit onderzoek worden, gelet op bovenstaande overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, welke overwegingen door de vergunningverlener worden onderschreven en overgenomen, gelet op het doel van het beschreven onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde ratten w ordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat de bezwaren op grond van de aantasting van de gezondheid en het welzijn van de dieren niet opwegen tegen het belang van het onderzoek, mits ernst en duur van de schade voor de dieren beperkt wordt, niet onaanvaardbaar geacht, mits de dieren gedood worden bij verdenking van ernstig leed (zie voorschrift 2 en het navolgende onder V). De procedure is krachtens en conform het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Door de aanvraag, de aanvullingen daarop en het advies van de Commissie heeft de vergunningverlener de nodige gegevens omtrent de relevante feiten en de af te wegen belangen verzameld. Tevens heeft hij er op toe gezien dat de advisering door de Commissie zorgvuldig heeft plaats gevonden. De vergunningverlener onderschrijft de argumenten van de Commissie en neemt deze over. Gelet op het bovenstaande is de vergunningverlener van mening dat er geen sprake is van handelingen die onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid of het welzijn van dieren. De ethische bezwaren wegen niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. Derhalve kan een vergunning verleend worden, onder de navolgende beperkingen en voorschriften. V Beperkingen en voorschriften Beperkingen De bij beperking 1 en 2 gestelde beperkingen zijn in overeenstemming met het gestelde in de aanvraag en de aanvulling hierop. In de overwegingen bij haar advies merkt de Commissie op dat door de aanvrager nauwlettend in de gaten gehouden dient te worden of er niet al, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde rattenlijn te maken, een dergelijke ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 11

12 rattenlijn elders (bijvoorbeeld in het buitenland) bestaat. Indien elders een relevante rattenlijn bestaat, is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die rattenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden. Vergunningverlener onderschrijft dat doublures in het verrichten van biotechnologische handelingen zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden, maar is van mening dat het onnodig is dit onderdeel van het advies van de Commissie in de vorm van een beperking over te nemen. Dit laat onverlet dat op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren de bevoegdheid bestaat tot wijziging van een beschikking, indien na de verlening van de vergunning is gebleken van feiten en omstandigheden die, waren zij bekend op het moment van de verlening van de vergunning, aanleiding zouden zijn geweest om de aanvraag te wijzigen dan wel af te wijzen. Bovendien mag, op grond van artikel 10, eerste lid, aanhef en onder a, van de Wet op de dierproeven (WOD) een dierproef niet worden verricht indien naar de algemene kenbare, onder deskundigen heersende opvatting, het doel ook kan worden bereikt door middel van een dierproef waarbij minder dieren kunnen worden gebruikt. Derhalve dient in het geval een te vervaardigen transgeen dier reeds beschikbaar is, daarvan gebruik gemaakt te worden. De vergunninghouder ex. artikel 2 WOD is daarnaast, op grond van artikel 10a WOD, verplicht dierproeven voor advies voor te leggen aan een dieren experimentencommissie ex. artikel 18a WOD. Bij de beoordeling van een dergelijk verzoek dienen de meeste recente ontwikkelingen met betrekking tot de beschikbaarheid van de in het kader van een dierproef te vervaardigen genetisch gemodificeerde ratten betrokken te worden. Voorschriften Er worden 5 voorschriften bij de vergunning gesteld. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning ondermeer met onmiddellijke ingang geschorst of gewijzigd worden dan wel worden ingetrokken indien na de verlening van de vergunning is gebleken van feiten en omstandigheden die, waren zij bekend op het moment van de verlening van de vergunning, aanleiding zouden zijn geweest om de aanvraag te wijzigen dan wel af te wijzen. Omdat veranderingen in de integriteit, de normale fysiologie en het functioneren van de proefdieren ten gevolge van het toevoegen van de genoemde genen niet te voorspellen zijn, wordt hetovereenkomstig het gestelde in de aanvraag en advies van de Commissie biotechnologie bij dierenvan belang geacht dat de dieren die onnodig ernstig ongerief blijken te ondervinden worden gedood. De Commissie meent dat bij ernstig ongerief de dieren onverw ijld dienen te w orden gedood. De vergunningverlener onderschrijft dit advies. Hiertoe is voorschrift 2 opgenomen. Omdat vergunningverlener meer inzicht wil krijgen in de aard van mogelijk optredend ernstig ongerief, is zowel voorschrift 2 als voorschrift 3 uitgebreid met de eis dat van de dieren die onverwijld gedood werden vanwege ernstig ongerief een pathologie-rapport dient te worden opgesteld. Dit pathologie-rapport dient toegevoegd te worden aan het logboek zoals bijgehouden wordt op grond van voorschrift 5, zodat het inzichtelijk is voor bevoegde ambtenaren van de controlerende instanties. Daarnaast wordt het van belang geacht dat onverwachte effecten op de gezondheid of het welzijn van dieren gemeld worden. Hiertoe is voorschrift 3 opgenomen en dient de vergunninghouder, in overeenstemming met het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren, op basis van voorschrift 5 een logboek of een database als bedoeld in de Code of Practice welzijnsbewaking bij proefdieren van de Keuringsdienst van Waren bij te houden. In het logboek of de database dienen gegevens over de gezondheids- en welzijnstoestand [eetlust, gewichtsverloop, het gedrag van de dieren en eventuele opvallende kenmerken of afwijkingen van de genetisch gemodificeerde dieren (chimaera's en transgenen)] doelmatig, dat wil zeggen inzichtelijk voor de controlerende instantie en met een zodanige regelmaat dat het verloop van de gezondheids- en welzijnstoestand weergegeven wordt, vermeld te worden. Eveneens dient in het logboek vermeld te worden: het aantal dieren gebruikt bij de biotechnologische handeling het aantal dieren dat de genetische modificatie (chimaera's en transgenen) bezit. ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 12

13 Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren (zie hoofdstuk 6) en indien gewenst kan ook gebruik gemaakt worden van de aantekeningen die reeds gemaakt dienen te worden op basis van artikel 15 WOD juncto artikel 10 Dierproevenbesluit, welke aantekeningen daartoe zodanig aangevuld dienen te worden dat alle voorgenoemde gegevens vermeld worden. Vergunningverlener heeft overeenkomstig het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren besloten tot het toevoegen van voorschrift 4 waarin wordt gesteld dat indien vergunninghouder door hem gegenereerde rattenlijnen ter beschikking stelt aan derden hij dit dient te melden aan vergunningverlener, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, de naam van de rechtspersoon waaraan de lijn beschikbaar wordt gesteld en, indien bekend, het doel waarvoor de dieren gebruikt gaan worden. Het doel van dit voorschrift is het verkrijgen van meer inzicht in hoe vaak, waarom en aan wie transgene dieren worden afgestaan, omdat er nog veel onbekend is omtrent terbeschikkingstelling aan derden. Opdat de beperkingen en voorschriften van deze vergunning nageleefd worden, wordt in voorschrift 1 bepaald dat het bij de werkzaamheden betrokken personeel van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte dient te zijn ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0157/o pag. 13