Laser vestiging Dordrecht Team Projectsubsidies Mw. Ir. W.J. Bezem Postbus BD Dordrecht

Transcriptie

1 Laser vestiging Dordrecht Team Projectsubsidies Mw. Ir. W.J. Bezem Postbus BD Dordrecht info bdk (CBD) CBD/04.284/RT Bedenkingen RBD 0157 (H05) Advies H05 Hierbij doe ik u toekomen de reacties op de bedenkingen ten aanzien van het ontwerp-besluit RBD 0157 (H05) voorzover deze enerzijds betrekking hebben op de adviezen van de Commissie biotechnologie bij dieren die ten grondslag hebben gelegen aan het genoemde ontwerp- Besluit en anderzijds uit de door u aan de Commissie gezonden brieven zijn te destilleren. M et name met betrekking tot dat laatste wenst de Commissie op te merken dat er in sommige brieven stukken tekst zijn opgenomen waarvan de strekking of relevantie soms niet geheel duidelijk was. Voorzover dat mogelijk was heeft de Commissie dergelijke passages geïnterpreteerd en erop gereageerd. Echter, de Commissie acht het niet haar taak om voor anderen bedenkingen te formuleren. Passages waaruit geen bedenking viel te destilleren zijn voor kennisgeving aangenomen. Ook merkt de Commissie in dat verband op dat er bij sommige brieven tal van bijlagen zijn gevoegd. Het gaat om een stroom van algemene informatie, die voor een belangrijk deel afkomstig is van het internet en die moeilijk in verband te brengen is met concrete punten uit haar advies en concrete bedenkingen. De Commissie signaleert verder dat er in de bedenkingen soms uiting wordt gegeven aan het ongenoegen over het toestaan van biotechnologische handelingen bij dieren en over dierproeven in het algemeen. De Commissie heeft daar begrip voor en vermoedt dat deze uitingen voortkomen uit een gevoel van onmacht bij de indieners om de bestaande praktijk vanuit hun perspectief ten goede te veranderen. De Commissie laat deze gevoelens van ongenoegen en onmacht zeker meewegen in haar beschouwingen maar kan er in de concrete argumentatie voor haar adviezen niet veel mee beginnen. Tenslotte constateert de Commissie dat sommige bedenkingen worden ingebracht in de vorm van vragen, zonder dat daaruit blijkt dat dit moet worden gezien als een bedenking. Voorzover deze vragen direct met het betreffende advies te maken hebben, is de Commissie bereid daarop waar mogelijk antwoord te geven.

2 CBD/04.284/RT 2 Bedenkingen tegen Ontwerpbesluit H05 afkomstig van de heer A.J.B. Super. 1. De heer Super maakt bezwaar tegen het verlenen van een vergunning voor biotechnologische handelingen bij dieren, omdat inmiddels bekend moet zijn dat ook dieren een gevoel en een bewustzijn hebben. Aangezien dieren een gevoel en een bewustzijn hebben is het inhumaan om ze bloot te stellen aan gruwelpraktijken voor onderzoek.(bedenking 1) De Commissie onderkent dat dieren pijn kunnen lijden en negatieve ervaringen kunnen hebben. Om die reden wordt in het advies van de Commissie uitvoerig stilgestaan bij de vraag wat de gevolgen van de genetische modificatie zijn voor het dier (in termen van schade aan gezondheid, welzijn en integriteit). Ook staat de Commissie stil bij de vraag of er alternatieven bestaan en of het belang van het doel van het onderzoek opweegt tegen de schade voor de dieren. Als de Commissie in de veronderstelling zou verkeren dat dieren geen negatieve ervaringen kunnen hebben, dan zou het niet nodig zijn om bij deze vragen zo uitvoerig stil te staan. De Commissie wenst een kanttekening te plaatsen bij het feit dat de heer Super de experimenten met de dieren als gruwelpraktijken bestempelt. Het is inderdaad zo dat de dieren bij sommige experimenten ernstig leed wordt aangedaan. Het uitgangspunt is echter steeds dat gekozen wordt voor de methode die het minst belastend is voor het dier en waarbij het minste aantal dieren nodig is. Het toebrengen van schade aan de dieren gebeurt nooit achteloos. Er wordt terdege rekening gehouden met het feit dat de dieren een gevoel en een ervaringswereld hebben. De Commissie is echter niet, zoals de indiener van deze bedenking, bereid daaruit de conclusie te trekken dat experimenten met dieren in het geheel niet toelaatbaar zijn. 2. De heer Super vindt dat de aanvrager misleidende argumenten gebruikt (bedenking 2). Osteoporose houdt enerzijds verband met het gemiddeld ouder worden van de mens en met diens levenswijze en voedingsgewoonten, maar anderzijds ook met genetische factoren. De Commissie onderschrijft dat nietgenetische factoren, zoals verandering van leefwijze en voedingsgewoonten, van invloed kunnen zijn op het voorkomen van deze aandoening. Echter dat verklaart nog niet de verschillende vatbaarheid van mensen met dezelfde leefwijze voor deze aandoening. Om beter inzicht te krijgen in welke genetische factoren een rol spelen in deze problematiek

3 CBD/04.284/RT 3 heeft de Commissie in haar advies al aangegeven dat het door de aanvrager aangegeven doel van het onderzoek gerechtvaardigd wordt gevonden, dat daarvoor geen reële alternatieven bestaan en dat diermodellen daarvoor (dus) nodig zijn. Het gaat dus niet om het nog eens onderzoeken van al bekende oorzaken, zoals door de indiener van de bedenking wordt gesuggereerd. De Commissie herhaalt dat dit onderzoek kan leiden tot een verbeterde therapie van patiënten die aan osteoporose lijden en in bepaalde gevallen wellicht ook tot preventie. Wat de doelstelling betreft: De Commissie heeft een advies uitgebracht voor de in de aanvraag aangegeven doelstelling. Indien de aanvrager deze zou willen wijzigen, zal er een wijzigingsaanvraag moeten worden ingediend. 3. Onduidelijk is of een gedegen onderzoek heeft plaatsgevonden naar alternatieven (bedenking 3 en 5) In paragraaf 2 van haar advies gaat de Commissie uitgebreid in op de alternatieven. Ook de aanvrager zelf gaat onder de daarvoor bedoelde vragen van het aanvraagformulier in op de mogelijkheden en onmogelijkheden van alternatieve onderzoeksmethoden. Hij geeft aan op welke wijze hij gezocht heeft naar alternatieven en hij beargumenteert goed waarom voor het onderzoek in deze aanvraag alternatieve methoden niet bruikbaar zijn. Die argumentatie is volgens de deskundigen in de Commissie duidelijk en steekhoudend. De Commissie meent dat daarmee haar conclusie dat er geen reële alternatieven beschikbaar zijn voldoende onderbouwd is. De Commissie constateert ook dat de heer Super vele databases en andere bronnen van mogelijke alternatieven noemt, maar op geen enkele wijze aangeeft welke van deze bronnen nu echt relevant is voor dit onderzoek. De experts binnen de Commissie kennen deze bronnen en maken daar zelf ook regelmatig gebruik van. In het geval van dit onderzoek zien zij geen bruikbaar alternatief op basis van wat de heer Super aanlevert. De speciaal door de heer Super genoemde epidemiologie is één methode die ook mogelijke verbanden kan leggen tussen een aantal externe factoren en de ontwikkeling van osteoporose Maar ook de epidemiologie is naar de mening van de Commissie niet in staat gebleken om alle vragen over het ontstaan en de mogelijke bestrijding van osteoporose te beantwoorden. De Commissie onderschrijft dat het van belang is dat er epidemiologisch onderzoek gedaan wordt en dat er inspanningen worden geleverd om de effectiviteit van bestaande behandelingen te vergroten. Dat neemt volgens de Commissie echter niet weg dat dit onderzoek een op zichzelf staand

4 CBD/04.284/RT 4 belang heeft. De genoemde alternatieven kunnen dit onderzoek niet vervangen. 4. De aanvrager heeft onvoldoende onderzoek gedaan naar de preventie van welvaartsziekten (bedenking 4). Dat hoeft de aanvrager ook niet te doen. Hij is er bovendien niet voor geëquipeerd. Zoals is aangegeven in de reactie op bedenking 2 van de heer Super is de Commissie met de heer Super van mening dat osteoporose mede veroorzaakt kan worden door iemands levenswijze en voedingsgewoonten.. Dat er gewezen wordt op mogelijke risico s op deze aandoening door onze wijze van leven is dan ook terecht. Echter het is ook duidelijk dat sommige individuen gevoeliger zijn dan anderen en dat genetische factoren een rol spelen bij deze ziekte. In die situatie is inzicht in de fysiologische processen die mede tot deze aandoeningen leiden en die zich voltrekken tijdens het verloop van deze aandoeningen van belang. Ook farmaca waarmee men die processen kan beïnvloeden en andere therapieën kan ondersteunen zijn dan potentieel van belang. Dat is de reden dat de Commissie dit onderzoek van substantieel belang acht en, in tegenstelling tot de heer Super, meent dat hiervoor dieren genetisch gemodificeerd mogen worden. 5. Er wordt in de aanvraag niets vermeld over parallel lopende computersimulatie-onderzoeken. In de vergunning zou als voorwaarde gesteld moeten worden dat er parallel aan dit onderzoek tevens een computersimulatie uitgevoerd moet worden (bedenking 6). De Commissie meent dat dergelijke computersimulaties bepaalde dierproeven gedeeltelijk zouden kunnen vervangen (bijvoorbeeld onderzoek naar eigenschappen van stoffen). Daar wordt in de praktijk ook al gebruik van gemaakt. Hier gaat het er echter om een dier genetisch te modificeren met de bedoeling om de functie van een gen te ontrafelen. Naar de mening van de Commissie kan die informatie nog niet verkregen worden met een computersimulatie. Bovendien is voor computersimulatie input nodig die wellicht uit dit soort onderzoek verkregen kan worden. De Commissie wil er ook op wijzen dat in de bijlage die de heer Super bij heeft gevoegd en op de websites die hij noemt computersimulatie vooral genoemd wordt als een alternatief voor onderwijs aan studenten waarbij gebruik gemaakt wordt van levende dieren. Daarnaast wil de Commissie er op wijzen dat juist onderzoekers van universiteiten in het algemeen een uit gebreid netwerk van vakgenoten over de gehele wereld hebben en daarom goed op de hoogte zijn van de onderzoeken die er wereldwijd plaatsvinden op dit terrein.

5 CBD/04.284/RT 5 6. De heer S uper heeft bedenkingen bij de betrouwbaarheid en bruikbaarheid van de resultaten die verkregen zijn door onderzoek in genetisch gemodificeerde dieren (bedenking 7, 8 en 9). De Commissie vat dit, mede op grond van de voorbeelden die de heer Super geeft, op als een bedenking waarin in zijn algemeenheid gesteld wordt dat de resultaten bij de ratten niet te extrapoleren zijn naar de mens. De Commissie houdt staande dat ratten en muizen in het algemeen goede diermodel zijn voor dit soort genetisch onderzoek. De Commissie heeft al verschillende malen aangegeven waarom dat zo is. De Commissie zal dat antwoord hier herhalen: Het verschil tussen mensen en dieren is op het niveau van het genoom niet zo groot als sommige wetenschappers uit het verleden ons hebben willen doen geloven. Zo is het genoom van de muis voor een groot deel gelijk aan dat van de mens. Daarmee wil de Commissie niet stellen dat (een deel van) het genoom van de rat, ook qua opbouw, een exacte kopie is van dat van de mens. Genen, zowel bij de rat als bij de mens, coderen voor eiwitten die een bepaalde functie hebben in het organisme. Rat en mens hebben voor een groot deel vergelijkbare (homologe) genen, die coderen voor vergelijkbare eiwitten met een vergelijkbare functie in het organisme. De Commissie kent de beperkingen en valkuilen van een reductionistische benadering. Uit het feit dat bepaalde processen op celniveau bij de rat hetzelfde verlopen als bij de mens, mag niet zonder meer de conclusie getrokken worden dat dit dan ook wel op het niveau van het gehele organisme dezelfde uitwerking zal hebben. Dat moet afzonderlijk aangetoond worden. Niemand ontkent dat, ook de aanvragers niet. Dat neemt niet weg dat door het onderzoeken van ratten waardevolle kennis verkregen kan worden, die ons een stap verder zou kunnen helpen bij het verwerven van kennis over aandoeningen bij de mens. Daarvan zijn ook talrijke voorbeelden in de wetenschappelijke literatuur te vinden. Zo vertoont de fysiologie van de rat overeenkomsten met die van de mens. Zowel in Nederland als daarbuiten wordt gebruik gemaakt van deze proefdieren bij het onderzoek naar de oorzaak en eventuele behandeling van menselijke aandoeningen en ziekten. Ook op het gebied van onderzoek aan genetische afwijkingen bij de mens is gebleken dat de rat een waardevolle bijdrage kan leveren. Het zou in dit kader te ver voeren om expliciet uit te leggen hoe dat precies in zijn werk gaat. Verwezen wordt derhalve naar een tweetal handboeken: - Lewin, Benjamin (2000) Genes VII, Oxford University Press - Snustad, Peter D.; Simmons Micheal J. (1999), Principles of Genetics, 2e druk, John Wiley and Sons

6 CBD/04.284/RT 6 Als voorbereiding hierop zou het volgende inleidende handboek gelezen kunnen worden: Gerard Smits en Ben Waas (2000) Biologie voor jou, VWO 2 e fase, onderdeel genetica en DNA; Malmberg, Den Bosch De Commissie is van mening dat dierproeven met genetisch gemodificeerde dieren van substantieel belang kunnen zijn. Ze wijst bijvoorbeeld op de volgende artikelen: Petters, Robert M. & Jeffrey R. Sommer, Transgenic Animals as Models for Human Disease, in: Transgenic Research 9: , Er wordt ook gevraagd wat de mogelijke effecten van de biotechnologische handelingen voor de dieren zijn. Dit doet ten onrechte veronderstellen dat er positieve effecten voor de dieren zouden kunnen zijn. (bedenking 10). Dat de aanvrager geen positieve effecten noemt is voor de Commissie reden om aan te nemen dat de aanvrager die niet verwacht. De Commissie verwacht die evenmin, maar wil die ook niet op voorhand uitsluiten. De Commissie acht het denkbaar dat een bepaalde genetische modificatie een positief effect voor het welzijn van het dier zou kunnen hebben. In Australië wordt bijvoorbeeld gewerkt aan een transgeen schaap dat resistent is tegen de sheep blowfly, een parasitaire vlieg die veel lijden en pijn bij de schapen veroorzaakt Er zullen negatieve effecten zijn van de vivisectie op gezondheid en welzijn van mensen (bedenking 11) Het is de Commissie bekend dat een deel van de Nederlandse bevolking grote problemen heeft met dierproeven in het algemeen. De Commissie heeft in een reactie op eerder ingediende bedenkingen al verschillende malen aangegeven dat zij onderkent dat mensen gekwetst kunnen zijn door genetische modificatie van dieren, bijvoorbeeld omdat dit in strijd is met hun levensovertuiging of andere diep gevoelde overtuigingen. De Commissie moet het feit dat mensen tegen deze handelingen zijn afwegen tegen het feit dat er ook mensen zijn die ervóór zijn. Het verkrijgen van dieren waarmee goed onderzoek gedaan kan worden naar osteoporose en methoden om botbreuken te behandelen en de mogelijkheid die daaruit voortvloeit om te werken aan de verbetering van therapie wordt door vele mensen positief beoordeeld. 9. De heer S uper geeft aan bedenking te hebben tegen het gebruik van collectegelden voor dit onderzoek (bedenking 12). 1 Een schaap met vijf poten, Expertisecentrum LNV, 2003-nr. 239, pag. 39

7 CBD/04.284/RT 7 De Commissie constateert dat in deze bedenking tot op zekere hoogte de betrouwbaarheid en integriteit van de het Ministerie van Economische Zaken, met name Senter, in twijfel wordt getrokken. De Commissie gaat daar niet op in, omdat de Commissie meent dat die betrouwbaarheid in dit geval niet relevant is. Het gaat de Commissie om de wetenschappelijke toetsing door onafhankelijke vakgenoten en het daarmee verbonden systeem van competitie tussen wetenschappers bij de toekenning van financiering. Het onderhavige onderzoek is gefinancierd uit verschillende bronnen en worden op de wetenschappelijk inhoud uitvoerig beoordeeld Op grond van bovenstaande stelt de Commissie in paragraaf 5 van haar advies: Het onderzoek dient niet alleen van substantieel belang te zijn, maar dient ook te voldoen aan bepaalde wetenschappelijke kwaliteitseisen. Wanneer de wetenschappelijke kwaliteit en de gekozen methoden onder de maat zouden zijn, dan: 1) vermindert dat de kans dat de op zichzelf substantiële doelstelling van het onderzoek gerealiseerd wordt. Aangezien het substantiële belang van de doelstelling van het onderzoek de rechtvaardiging vormt voor het toebrengen van schade aan de dieren en het aantasten van hun integriteit, dient er naar te worden gestreefd deze kans zo groot mogelijk te laten zijn; 2) vergroot dat de kans dat er onnodig veel dieren worden gebruikt die bovendien een groter risico lopen meer dan nodig is te worden aangetast in hun gezondheid, welzijn en integriteit. Dat is in strijd met de principes van niet schaden en respect voor integriteit. De Commissie hecht daarom veel waarde aan de beoordeling van de wetenschappelijke opzet van de experimenten door onafhankelijke vakgenoten. In dit geval stelt ze vast dat het onderzoek van de aanvrager mede wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Het is bekend dat bij het toekennen van subsidies en financiering voor onderzoek gebruik wordt gemaakt van onafhankelijke vakgenoten die het onderzoek beoordelen. Voor de Commissie is dat een belangrijke aanvullende reden om aan te nemen dat het onderzoek wetenschappelijk van belang, van goede kwaliteit en haalbaar is. Verder verwijst de Commissie naar het hierboven onder punt 3 gestelde over alternatief onderzoek. Bedenkingen tegen Ontwerpbesluit H05 afkomstig van de heer E.A. Destrée.

8 CBD/04.284/RT 8 1. Een der CBD adviseurs, commissielid Schellekens, is (heimelijk) rechtstreeks betrokken bij de vergunningaanvraag. De Commissie had dit openlijk moeten meedelen. Het gaat om een aanvraag van een onderzoeker van de Universiteit Twente. Deze onderzoeker laat de rattenlijnen die hij wil hebben, maken in het GDL in Utrecht. De heer Schellekens is directeur van het GDL in Utrecht. De Commissie meent dat het overdreven is om op die grond te stellen dat hij rechtstreeks bij de vergunningaanvraag betrokken is. Wel is hij er zijdelings bij betrokken of zou de indruk kunnen ontstaan dat hij er belang bij heeft. Om die reden heeft de heer Schellekens bij de bespreking van de aanvraag en de besluitvorming erover de vergadering van de Commissie verlaten. De besprekingen van de Commissie zijn besloten. Werkzaamheden en nevenwerkzaamheden van commissieleden zijn echter niet geheim. De Commissie meent echter dat het niet haar taak is daarover mededelingen te doen. Het huishoudelijk reglement van de Commissie is eveneens niet geheim. Dit is reeds gepubliceerd in het eerste jaarverslag (1997) van de Commissie. 2. De Commissie laat het beoogde effect van de genetische verandering buiten beschouwing: deze verandering heeft wel degelijk zeer ernstig lijden bij de proefdieren tot gevolg. De finale afweging klopt daardoor niet. De reportergenen die worden ingebracht hebben uitsluitend tot doel om het proces van botontwikkeling of genezing van botten in levende ratten in beeld te kunnen brengen. De genen waar het om gaat hebben geen enkel effect op de gezondheid van de rat. Ook de botten van de ratten worden door het inbrengen van deze genen niet kwetsbaarder. In zijn onderzoek zal de aanvrager onder andere breuken aanbrengen in de botten van de ratten (middels een operatie onder narcose) en vervolgens het proces van genezing van de botten volgen. De aanvrager doet op dit moment vergelijkbaar onderzoek aan niet genetisch gemodificeerde ratten. Noch het aanbrengen van de botbreuken, noch het genezingsproces van de botten verloopt bij de genetische gemodificeerde ratten anders dan bij de gewone, wildtype ratten. De Commissie meent dat zij daarmee overtuigend beargumenteert dat de genetische modificatie geen (schadelijke) gevolgen heeft voor de gezondheid en het welzijn van de ratten, noch direct, noch indirect.

9 CBD/04.284/RT 9 3. Het (belang van) het doel van het onderzoek staat in geen enkele verhouding tot het lijden en sterven van vele honderden proefdieren, nu er geen sprake is van een dodelijke ziekte, en er voor botbreuken en botontkalking reeds nu goede remedies bestaan. De Commissie meent dat er met dit onderzoek en met deze genetische modificatie twee belangrijke doelen gediend worden. Ten eerste de belangen van mensen met osteoporose en mensen met (gecompliceerde) botbreuken. De ratten waar het om gaat worden gebruikt in onderzoek naar de effecten van farmaca op osteoporose en in onderzoek naar de bruikbaarheid van botprotheses (tissue engineering). Op beide terreinen valt naar het oordeel van de Commissie nog grote winst te halen voor wat betreft de effectiviteit van de behandeling en de duurzaamheid van de aangebrachte protheses. Ten tweede is het maken van deze genetisch gemodificeerde dieren van belang, omdat het tegelijkertijd uitzicht biedt op een vermindering van het aantal proefdieren dat voor dit onderzoek gebruikt wordt en op betrouwbaardere en beter te interpreteren onderzoeksresultaten. 4. De aanvrager begrijpt grote delen van zijn eigen onderzoek niet: hij weet niet welke technieken precies bij de biotechnologische handelingen worden toegepast, noch wat precies bij de lentivirale transductie in de bevruchte eicel wordt gebracht. Dit blijkt uit de wijze waarop hij de vraag hierover van de Commissie beantwoordt. De Commissie wijst erop dat de aanvrager de handelingen niet zelf uitvoert, maar ze in Utrecht laat uitvoeren door een transgenese faciliteit met veel ervaring. In het aanvraagformulier staat bij vraag II.3 exact vermeld wat er allemaal wordt ingebracht met behulp van de lentivirale vector. De Commissie heeft met haar vraag slechts uit willen sluiten dat het de aanvrager zou gaan om het tot expressie brengen van si-rna s met behulp van lentivirale vectoren. In haar advies heeft de Commissie, wellicht ten overvloede, nog eens uit gelegd dat het niet gaat om het tot expressie brengen van si-rna s. Was dat wel het geval geweest dan had de Commissie aanvullende voorwaarden willen stellen aan het onderzoek, omdat die techniek op dit moment nog veel onduidelijkheden kent. 5. De aanvrager toont de noodzaak van een vierde lijn niet aan. De aanvrager wil graag de mogelijkheid openhouden om een vierde transgene lijn te maken, eventueel met een andere promoter en een ander reportergen. Promoters en reportergenen maken al deel uit van het standaardinstrumentarium in bijlage 1 van het advies. De aanvrager wil graag ratten verkrijgen waarmee hij botvormings- en botgenezingsprocessen zo goed mogelijk in beeld kan brengen. De

10 CBD/04.284/RT 10 Commissie acht het goed mogelijk dat in de komende jaren betere en andere manieren worden gevonden om dit te bewerkstelligen en ziet geen reden om de aanvrager de vierde lijn te weigeren, zolang hij maar uitsluitend gebruik maakt van weefselspecifieke promoters en reportergenen. 6. Het gebruik van gemiddelden en afrondingen als het om levende wezens gaat geeft een verkeerde indruk. De Commissie is zich terdege bewust van het feit dat het om levende, individuele dieren gaat. Om die reden meent de Commissie dat in de te verlenen vergunning een maximum dient te worden gesteld aan het aantal dieren dat mag worden gebruikt. De Commissie heeft geen andere mogelijkheid dan bij het vaststellen van dat maximum gebruik te maken van het gemiddeld aantal dieren dat volgens de huidige kennis en de huidige stand van de techniek nodig is om een lijn te maken. De Commissie heeft op een inzichtelijke manier aangegeven hoe ze tot het aantal van 480 dieren is gekomen. Bedenkingen tegen het Ontwerpbesluit H05 afkomstig van Mw. Van Weezel Errens. 1. Er had tijdens de hoorzitting een vertegenwoordiger aanwezig moeten zijn van het GDL van de Universiteit Utrecht, omdat daar de biotechnologische handelingen worden verricht. Er was echter slechts een vertegenwoordiger van de Universiteit Twente aanwezig. De aanvrager is derhalve niet gehoord en om die reden mag de Minister deze vergunning niet afgeven. De aanvrager is de Universiteit Twente. De handelingen vinden plaats in het GDL in Utrecht. Verder is het zo dat de aanvrager niet verplicht is om op de hoorzitting te verschijnen. De hoorzitting is slechts bedoeld om burgers en belanghebbenden die dat wensen te horen en ze in de gelegenheid te stellen bedenkingen in te dienen. Bedenkingen tegen het Ontwerpbesluit H05 afkomstig van M. Waanders van de Partij voor de Dieren. 1. De aanvraag is ingediend op 7 mei In de aanvraag staat dat het onderzoek op 1 maart 2004 zal beginnen. Is dit een slordigheid of is het onderzoek al begonnen?

11 CBD/04.284/RT 11 De aanvrager beantwoordt deze vraag afdoende in zijn brief met antwoorden op vragen van de Commissie van 21 juni De aanvrager voert tussen 1 maart 2004 en 1 maart 2007 een door SENTER gefinancierd project uit. De biotechnologische handelingen zijn onderdeel van dat project, maar zullen pas worden gestart als de vergunning verleend is. 2. Moleculaire beeldvorming van botgroei is volgens de aanvraag al operationeel in muizen. Tegelijk stelt de aanvrager dat muizen niet geschikt zijn voor zijn onderzoek. Betekent dit dat de muizen voor niets gemaakt zijn? De aanvrager zelf heeft voorzover de Commissie weet geen muizen gemaakt of laten maken waarin de botgroei in vivo kan worden gevolgd. Dergelijke muizen bestaan al wel. De aanvrager laat echter weten voor zijn specifieke onderzoek ratten nodig te hebben, vanwege de grotere botten van ratten. De Commissie kan zich daarin vinden. 3. Op pagina 4 van de aanvraag spreekt de aanvrager over vervaardigde klonen. Het gaat hier om levende dieren. Daarvan dient de aanvrager zich bewust te zijn. De Commissie onderkent dat het spreken over het vervaardigen van dieren soms de indruk kan wekken dat het om instrumenten gaat en niet om levende wezens. Dat is natuurlijk niet de bedoeling. In dit onderzoek worden overigens geen klonen vervaardigd. De aanvrager spreekt daar ook niet over. Wel is om onduidelijke redenen de tekst van vraag 8 van het formulier in die zin gewijzigd. 4. Hoe en wanneer worden de dieren na afloop van het onderzoek gedood? Naar het oordeel van de Commissie geeft de aanvrager duidelijk antwoord op de in het aanvraagformulier gestelde vraag. Alle dieren die in experimenten worden gebruikt worden als onderdeel van, of na afloop van, die experimenten gedood. Of daar een geschikte methode voor wordt gebruikt, wordt beoordeeld door de Dierexperimentencommissie (Wet op de dierproeven). De artikel 14 functionaris (WOD) houdt op de werkvloer toezicht. De Commissie meent dat dit niet in het besluit thuishoort. 5. De Commissie merkt in haar advies op dat de aanvrager nauwlettend in de gaten dient te houden of er elders een dergelijke rattenlijn aanwezig en beschikbaar is. Hoe wordt er gecontroleerd of dit daadwerkelijk gebeurt. Aangezien dit niet als voorwaarde in de vergunning wordt opgenomen, wordt hier ook geen toezicht op gehouden.

12 CBD/04.284/RT Gezondheid, welzijn en functioneren van genetisch gemodificeerde dieren. In de publicatie gezondheid en welzijn van genetisch gemodificeerde dieren wordt gesteld dat er nog weinig bekend is over de invloed van genetische modificatie op het welzijn van dieren. De Commissie stelt in haar advies onomwonden dat het belang van het onderzoek zwaarder weegt dan de aantasting van de gezondheid en het welzijn en de integriteit van de genetische gemodificeerde dieren. Dit is voorbarig. De indiener van deze bedenking citeert niet de conclusie van het rapport, maar de eerste zin van de inleiding. De Commissie meent dat er goede gronden zijn om te stellen dat het inbrengen van niets anders dan een promoter en een reportergen naar verwachting geen effecten zal hebben op de gezondheid en het welzijn van de dieren. De Commissie is vanzelfsprekend op de hoogte van de genoemde publicatie. De Commissie weet ook dat er bij de fok ongerief op kan treden als gevolg van andere factoren dan de genetische modificatie. 7. De Commissie spreekt zichzelf in haar advies tegen. Worden gezondheid en welzijn van de dieren nu wel of niet aangetast? De Commissie heeft tijdens de hoorzitting bij monde van mevrouw Fentener van Vlissingen al laten weten dat op pagina 8 van haar advies ten onrechte is vermeld dat behalve de integriteit ook gezondheid en welzijn zullen worden aangetast. Dit is een redactiefout van het bureau van de Commissie die zal worden hersteld. 8. Doublures. De Commissie komt na bestudering van de onderdelen A tot en met E van deze bedenking tot de conclusie dat het hier gaat om vragen aan de Minister van over de wijze waarop procedures vormgegeven zijn en over het achterwege laten van een beperking waartoe de Commissie wel geadviseerd had. De Commissie meent dat het aan de Minister zelf is om op deze vragen antwoord te geven. 9. De Commissie heeft in het verleden al eens geadviseerd om vergunning te verlenen voor het genetisch modificeren van ratten met de klassieke techniek. Die techniek bleek toen bij ratten zeer inefficiënt te verlopen. De Commissie heeft toen dus gefaald. Waarom zou het advies dan nu wel betrouwbaar zijn. De Commissie heeft in het verleden (dossier D02) al eens een vergunningaanvraag ontvangen voor het genetisch modificeren van ratten. Uit vragen die de Commissie destijds aan de aanvrager stelde bleek dat deze techniek zeer inefficiënt verliep, vergeleken met genetische modificatie van muizen. Er is destijds geen vergunning verleend, aangezien

13 CBD/04.284/RT 13 de aanvrager zijn vergunningaanvraag heeft ingetrokken. De mededeling in het advies van de Commissie is dus niet geheel juist. De Commissie zal dit wijzigen. De Commissie houdt echter staande dat bekend is dat de klassieke techniek voor genetische modificatie, te weten micro-injectie van DNA in de voorkern van een bevruchte eicel, bij ratten zeer inefficiënt verloopt en dat de nieuwe techniek waar het in deze aanvraag om gaat, uitzicht biedt op een veel grotere efficiëntie. De Commissie heeft dan ook geadviseerd het aantal dieren te beperken tot 120 per lijn. 10. Humaan eindpunt. De commissie begrijpt de strekking van het eerste deel van deze bedenking, over kannibalisme, niet. De dieren dienen volgens voorschrift 2 van het ontwerpbesluit gedood te worden indien zich effecten voordoen waardoor de gezondheid en het welzijn van de betrokken dieren ernstig wordt benadeeld. Het betreft hier de dieren die als gevolg van de genetische modificatie ernstig ongerief ondervinden. Voor het vaststellen van ernstig ongerief gelden de gangbare criteria die ook gebruikt worden voor het classificeren van ongerief bij dierproeven. Het aantal van 480 dieren heeft uitsluitend betrekking op de dieren die gebruikt mogen worden om de lijnen te vervaardigen. Het gaat dus slechts voor een klein deel om genetische gemodificeerde dieren. Als deze genetische gemodificeerde dieren gedood moeten worden vanwege hun slechte gezondheid, dan mogen deze niet vervangen worden door andere dieren. Het aantal van 480 is een maximum. De aanvrager mag echter wel zelf meer dieren fokken met de vervaardigde transgenen. Dat valt niet meer onder de beperkingen van deze vergunning. 11. Pathologierapporten worden zelden gemaakt. Wat gaat u daaraan doen? De Commissie meent dat het niet aan haar is om op deze vraag te antwoorden. 12. In het definitieve besluit dient te worden vermeld aan welke eisen het logboek met betrekking tot de gezondheid en het welzijn van de dieren, dient te voldoen. Ook dient te worden voorgeschreven hoe vaak en door wie de dieren gecontroleerd moeten worden. Voorschrift 5 van de vergunning specificeert reeds aan welke eisen het logboek dient te voldoen. Er bestaan reeds voorschriften met betrekking tot de controle van de dieren. Volgens die voorschriften dient dit dagelijks te geb euren.

14 CBD/04.284/RT 14 Bedenkingen tegen het Ontwerpbesluit H05 afkomstig van een anonieme indiener. 1. Het is moreel verachtelijk en verwerpelijk het voordeel van de ene soort te bouwen op het nadeel van een andere soort. De dieren bieden zich niet vrijwillig aan als proefdier. De proefnemer hanteert het recht van de sterkste, maakt er misbruik van. Het doet me denken aan de praktijken der Nazi s in W.O. II. Dat de gevoelens die anonieme indiener verwoordt ook elders in Nederlandse samenleving zo gevoeld worden is nu juist één van de redenen geweest voor het nemen van wettelijke maatregelen op het gebied van dierproeven en van het nee, tenzij beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren. De Commissie heeft in het verleden op basis van soortgelijke bedenkingen al meermaals aangegeven dat zij het als haar taak ziet om mee te wegen dat mensen zich gekwetst zouden kunnen voelen door biotechnologie bij dieren, omdat dit in strijd is met hun diepste (levensbeschouwelijke) overtuigingen ten aanzien van het gebruik van proefdieren. Daartegenover staat echter dat er veel andere mensen in de samenleving zijn die haar overtuigingen niet delen en die de mogelijke resultaten van dit onderzoek wel van belang achten. Ook moet de Commissie meewegen dat de resultaten van dit onderzoek vele patiënten ten goede zou kunnen komen. De Commissie blijft van mening dat dit onderzoek van substantieel belang is, zodat het nee tenzij kan worden omgezet in een ja mits. Op de door anonieme indiener gemaakte vergelijking met Nazi-praktijken wenst de Commissie niet in te gaan, aangezien zij dit een verwerpelijke manier van argumenteren vindt. 2. De heelheid en eigenheid van het dier wordt aangetast. De Commissie onderkent dat en houdt daar rekening mee in haar afweging. In dit geval wordt naar het oordeel van de Commissie de integriteit van de muizen in geringe mate aangetast. 3. Onvoldoende is onderzocht in hoeverre de leefstijl van mensen van invloed is op hun gezondheid. De Commissie heeft eerder aangegeven dat zij van mening is dat het inderdaad zo is dat de leefstijl (mate van beweging, eetgewoonten) van mensen van invloed kunnen zijn op hun gezondheid. Het gaat echter te ver om te stellen dat osteoporose en het oplopen van botbreuken geheel te wijten zijn aan de leefstijl van mensen. Er is sprake van een samenspel van (genetische) aanleg en omgevingsfactoren. Het is voor een beoordeling van de ethische toelaatbaarheid van dit onderzoek niet nodig om te weten

15 CBD/04.284/RT 15 hoeveel de leefstijl van mensen precies van invloed is op hun kans op osteoporose of het oplopen van botbreuken (Zie ook het antwoord op bedenking 2 van de heer Super). 4. Er worden te veel dieren opgeofferd. De Commissie is van mening dat juist in dit onderzoek al het mogelijke wordt gedaan om het aantal dieren dat wordt gebruikt te beperken. De Commissie wijst erop dat de nieuwe techniek die wordt gebruikt om deze transgene ratten te maken waarschijnlijk zeer efficiënt zal blijken te zijn vergeleken met de klassieke methode. Om die reden heeft de Commissie kunnen adviseren om het aantal dieren dat gebruikt mag worden om een lijn te maken te beperken tot 120. Daarnaast maken deze transgene ratten het voor de aanvrager mogelijk om de dierproeven die hij met deze ratten wil doen uit te voeren met veel minder dieren dan wanneer hij een vergelijkbare dierproef met gewone, niet transgene ratten zou moeten doen. De Commissie legt dat in haar advies uit. 5. In een TV-uitzending in de eerste week van oktober op RTL waren er artsen die stelden dat mits de diagnose op tijd gesteld wordt er goede medicijnen tegen osteoporose zijn. Dat maakt nieuwe proeven nog eens extra overbodig. De Commissie is op de hoogte van het feit dat er medicijnen zijn die er voor zorgen dat het calcium in de botten beter wordt vastgehouden. Dit kan er voor zorgen dat het proces van botafbraak bij osteoporose minder snel verloopt. De Commissie meent echter dat het probleem osteoporose daarmee allesbehalve is opgelost. Deze ratten kunnen een belangrijke bijdrage leveren bij het zoeken naar en testen van behandelingsmethoden voor osteoporose. Daarnaast kunnen deze ratten ook gebruikt worden voor onderzoek naar de effectiviteit en duurzaamheid van botprotheses. De Commissie heeft in de ingebrachte bedenkingen aanleiding gezien om haar advies op twee punten te wijzigen (zie de antwoorden op bedenking 7 en 9 van mevrouw Waanders). De Adjunct-secretaris, Drs. R. Tramper