Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking,

Transcriptie

1 ONTWERPBESLUIT BD nr (E12) Gelet op!" de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren alsmede het Besluit biotechnologie bij dieren en de Regeling vergunning biotechnologie bij dieren;!" de aanvraag d.d. 29 juni 2001 met de aanvullingen van 30 juli 2001 en 5 oktober 2001 van de Universiteit Leiden te Leiden;!" het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren uitgebracht op 5 november 2001, kenmerk CBD/01.273/HL; Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking, BESLUIT: 1. Een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdelen a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren wordt verleend aan de Universiteit Leiden te Leiden. 2. De vergunning wordt verleend voor de werkzaamheden omschreven in beperking 2 en zoals beschreven in de aanvraag van 29 juni 2001 met de aanvullingen van 30 juli 2001 en 5 oktober 2001 met inachtneming van de in deze vergunning opgenomen voorschriften en beperkingen. 3. Geen vergunning wordt verleend voor het verrichten van de biotechnische handelingen als omschreven in beperking 2, vijf jaar na dagtekening van dit besluit. Beperking 1 De biotechnologische handelingen mogen uitsluitend plaatsvinden in de Transgenese faciliteit Leiden, Zernikedreef 9 te Leiden. Beperking 2 1. De onderhavige vergunning heeft uitsluitend betrekking op het navolgende, zoals beschreven in de aanvraag van 29 juni 2001 met de aanvullingen van 30 juli 2001 en 5 oktober 2001 van de Universiteit Leiden te Leiden: a) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door het inbrengen van DNA constructen in bevruchte muizen-eicellen door middel van micro-injectie; b) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door micro-injectie van genetisch gemodificeerde embryonale stamcellen in blastocysten; c) daarbij wordt gebruik gemaakt van de volgende genconstructen die zijn samengesteld uit delen van genen afkomstig uit de volgende categorieën en eventueel gecombineerd met zogenaamde Lox knock-in en knock-out constructen met behulp waarvan modificaties induceerbaar of conditioneel gemaakt worden:!" genen die coderen voor virale eiwitten waartegen een immuunrespons kan optreden en die tumorgroei kunnen veroorzaken te weten humaan papillomavirus E6 en E7 genen, de humaan adenovirus E1A en E1B genen, de genen voor de simian virus 40 large en small tumor (SV40LT; SV40ST) antigenen;!" het gen voor mhag88 eiwit;!" het gen voor een T cel receptoreiwit te weten NKG-2A;!" genen voor anti-apoptotische factoren, te weten FLIP en serpinen!" het gen dat codeert voor het RAS eiwit; 1

2 !" genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (zie bijlage I bij het advies van de Commissie ). 2. Gedurende de looptijd van deze vergunning mogen op jaarbasis voor het genereren van één tot zes lijnen niet meer dan 175 tot maximaal 1050 muizen per jaar worden gebruikt, met een maximum van 175 muizen per lijn. Voorschrift 1 Het bij de werkzaamheden betrokken personeel dient van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte te zijn. Voorschrift 2 Indien zich (bij-)effecten voordoen, waardoor de gezondheid of het welzijn van de betrokken dieren ernstig benadeeld wordt, worden de dieren waarvan de gezondheid of het welzijn ernstig benadeeld wordt, onverwijld gedood. Van deze dieren wordt een pathologie-rapport opgesteld dat toegevoegd wordt aan het in voorschrift 5 genoemde logboek. Voorschrift 3 Van (bij)effecten die niet als beoogd of verwacht genoemd worden in de aanvraag van de Universiteit Leiden van 29 juni 2001 met de aanvullingen van 30 juli 2001 en 5 oktober 2001 en derhalve onverwacht zijn en waardoor de gezondheid of het welzijn van de betrokken dieren ernstig benadeeld wordt, wordt onverwijld door middel van een aangetekend schrijven aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij melding gemaakt, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, het gebruikte genconstruct en de waargenomen onverwachte effecten. Tevens dienen de betrokken dieren conform voorschrift twee onverwijld te worden gedood en dient een pathologie-rapport opgesteld te worden dat toegevoegd moet worden aan het in voorschrift 5 genoemde logboek. Voorschrift 4 Indien door de vergunninghouder dieren die in het kader van deze vergunning vervaardigd zijn, dan wel nakomelingen daarvan, aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, de naam van de rechtspersoon waaraan de dieren ter beschikking worden gesteld, de lijn die beschikbaar gesteld wordt en, indien bekend, het doel waarvoor de betreffende dieren gebruikt zullen worden. Vergunninghouder kan dit slechts doen wanneer hij bij die overdracht aan derden bedingt dat indien deze derden betreffende dieren ook weer aan anderen ter beschikking stellen, ook zij dit dienen te melden aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. Voorschrift 5 1. Gedurende het uitvoeren van de in beperking 2, eerste lid, beschreven handelingen en gedurende het onderzoek dat door de vergunninghouder met de vervaardigde genetisch gemodificeerde dieren wordt verricht, wordt een logboek of database als bedoeld in de Code of Practice, welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren bijgehouden. 2. Het logboek of de database, beschreven in het eerste lid, omvat tenminste de volgende gegevens:!" het aantal dieren gebruikt bij de biotechnologische handeling!" het aantal dieren dat de genetische modificatie (chimaera en transgenen) bezit!" gegevens met betrekking tot de algemene gezondheids- en welzijnstoestand van de bij het onderzoek betrokken dieren, te weten: de eetlust, het gewichtsverloop, het gedrag van de dieren, en gegevens met betrekking tot eventuele opvallende kenmerken of afwijkingen van de genetisch gemodificeerde dieren (chimaera en transgenen) 2

3 3. Het logboek of de database, beschreven in het eerste lid, dient aanwezig te zijn in de inrichting waar de betrokken dieren gehuisvest zijn. 4. De vergunninghouder is verplicht aan toezichthoudende ambtenaren op hun verzoek inzage te verlenen in het logboek of de database. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren bestaat in ieder geval de bevoegdheid tot onmiddellijke schorsing, intrekking of wijziging van deze beschikking indien wordt gehandeld in strijd met de aan deze vergunning verbonden voorschriften of met de beperkingen waaronder deze vergunning is verleend. Een ieder kan tegen dit ontwerpbesluit binnen vier weken na bekendmaking bedenkingen inbrengen. De schriftelijke bedenkingen dienen te worden toegezonden aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, t.a.v. de Directeur Voedings- en Veterinaire Aangelegenheden, Postbus 20401, 2500 EK Den Haag, onder vermelding van het nummer van dit ontwerpbesluit. Indien u hierom in een begeleidend schrijven verzoekt, zullen uw persoonlijke gegevens niet bekend gemaakt worden. Desgevraagd bestaat ook voor een ieder gelegenheid tot een gedachtenwisseling over het ontwerp van het besluit en tot het mondeling inbrengen van bedenkingen daartegen. Hiertoe zal bij voldoende belangstelling een hoorzitting georganiseerd worden. De datum van deze hoorzitting zal in de Staatscourant, het Algemeen Dagblad en het NRC Handelsblad gepubliceerd worden. s-gravenhage, DE MINISTER VAN LANDBOUW, NATUURBEHEER EN VISSERIJ, mr L.J. Brinkhorst 3

4 Bijlage I bij ontwerpbesluit BD nr (E12) Gelezen de aanvraag van 29 juni 2001 met de aanvullingen van 30 juli 2001 en 5 oktober 2001 van de Universiteit Leiden te Leiden met het verzoek om een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdeel a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, in het kader van het Besluit biotechnologie bij dieren; Aan het besluit liggen de volgende feiten en overwegingen ten grondslag, I. Aanvraag De aanvraag, waarvan een afschrift is bijgevoegd, heeft betrekking op a) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door het inbrengen van DNA in de voorkern van bevruchte muizen-eicellen door middel van micro-injectie; b) het vervaardigen van genetisch gemodificeerde muizen door micro-injectie van genetisch gemodificeerde embryonale stamcellen in blastocysten; c) daarbij wordt gebruik gemaakt van de genconstructen die zijn genoemd in onderdeel II.4 van het aanvraagformulier. d) waarbij in het kader van deze vergunning bij de biotechnologische handelingen per construct maximaal 175 muizen nodig zijn voor het verkrijgen van zowel de knockouts als de transgene founders. Per jaar zullen naar verwachting 2 tot 6 transgene lijnen worden gegenereerd; e) waardevolle transgene lijnen zullen behouden blijven door middel van cryopreservatie (invriezen) van embryo s en sperma en zullen aan andere onderzoekers ter beschikking worden gesteld; f) biotechnologische handelingen die verricht zullen worden tot tenminste Het doel van dit onderzoek is het bestuderen van de interactie tussen tumor en het immuunsysteem waardoor het wellicht mogelijk wordt immunotherapeutische strategieën te ontwikkelen tegen bepaalde vormen vakanker. Dit onderzoek richt zich op de rol van bepaalde cellen (T-lymfocyten) bij de afweerreactie van het lichaam tegen kankercellen. Deze cellen zijn in staat tumorcellen specifiek te herkennen en te doden. De op dit moment beschikbare therapieën voor de behandeling van kanker, zoals bestraling en chemotherapie, maken geen onderscheid tussen tumorcellen en normale cellen en de bijwerkingen zijn daardoor zeer belastend voor de patiënt. De met dit onderzoek verkregen inzichten kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van verschillende vormen van immunotherapie waarmee bepaalde typen kanker effectiever en specifieker kunnen worden bestreden en voorkomen met minimale gevolgen voor de patiënt. II. Procedure De procedure is conform en krachtens het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Overzicht van de procedure Ontvangst aanvraag Publicatie ontvangst van de aanvraag Verzoek aanvullende informatie naar aanvrager Ontvangst aanvullende informatie Verzoek nadere aanvullende informatie naar aanvrager Ontvangst aanvullende informatie Ontvangst advies van de Commissie Biotechnologie bij dieren III. Ingewonnen advies 4

5 Op 5 november 2001, kenmerk CBD/01.273/HL, heeft de Commissie biotechnologie bij dieren (CBD) advies uitgebracht. Dit advies is op 7 november 2001 ontvangen en is als bijlage II bijgevoegd. Samenvattend meent de Commissie dat de aanvraag een onderzoek betreft dat wetenschappelijk van belang is omdat het inzicht kan opleveren in de functie van genen die een rol spelen bij de afweer van het lichaam tegen tumorcellen. Het onderzoek is ook maatschappelijk van belang omdat het aanknopingspunten kan bieden voor het ontwikkelen van nieuwe vormen van immunotherapieën tegen kanker. Verder stelt de Commissie vast dat het onderzoek mede wordt gefinancierd door de Nederlandse Kankerbestrijding, NWO, KNAW en een aantal internationale organisaties als de Cancer Research Institute, Nationale Institute of Health en de Europese Commissie. Deze organisaties maken bij het toekennen van subsidies en financiering voor onderzoek gebruik van onafhankelijke externe deskundigen die het onderzoek beoordelen. Voor de Commissie is dat een reden om aan te nemen dat het onderzoek wetenschappelijk van belang, van goede kwaliteit en haalbaar is. Op grond van al hetgeen hiervoor is gesteld, is de Commissie van mening dat het hier gaat om onderzoek dat van een dusdanig substantieel belang is dat in beginsel het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen, zoals dat is omschreven in de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, kan worden opgeheven. De Commissie heeft vervolgens onderzocht of er reële alternatieven voor dit onderzoek bestaan. De Commissie heeft geconstateerd dat het effect van de te onderzoeken genen op dit moment slechts onderzocht kan worden in een geheel (intact) dier. De vraag naar het bestaan van eventuele alternatieven is een belangrijk onderdeel van de ethische toets die de Commissie op grond van de wet dient uit te voeren. Omdat naar de mening van de Commissie zulke alternatieven niet bestaan, kan de opheffing van het verbod gehandhaafd blijven. De Commissie heeft ook onderzocht of de dieren als gevolg van de genetische modificaties eventueel schade aan gezondheid en welzijn zullen ondervinden. De Commissie heeft geconstateerd dat zulke schade waarschijnlijk is als direct gevolg van de biotechnologische handelingen. Daarnaast zal bij bepaalde muizen, als gevolg van het op latere leeftijd induceren van de genetische modificatie, de schade aan gezondheid en welzijn ook pas op latere leeftijd optreden. Sommige van die gevolgen, enerzijds als direct gevolg van de biotechnologische handelingen en anderzijds op latere leeftijd geïnduceerd, kunnen ernstig zijn. De Commissie acht deze eventuele gevolgen voor gezondheid en welzijn van de muizen echter onvermijdelijk en inherent aan het onderzoek. Ze meent dat deze schade, gelet op het belang van de doelstelling van het onderzoek, niet onaanvaardbaar is, mits de muizen intensief worden geobserveerd en, in het geval ernstig ongerief optreedt, worden gedood. De Commissie heeft verder onderzocht of door de biotechnologische handelingen de genotypische en fenotypische integriteit aangetast zal worden. De Commissie constateert dat dat het geval is en dat met name de aantasting van de fenotypische integriteit ernstig kan zijn. Hoewel de Commissie bij haar oordeel rekening houdt met het feit dat er in de samenleving met name ethische bezwaren bestaan tegen een dergelijke aantasting van de genoemde integriteit, bezwaren die geleid hebben tot wettelijke maatregelen op het terrein van biotechnologie bij dieren, gaat het er naar de mening van de Commissie om of deze ethische bezwaren doorslaggevend zijn, met andere woorden van groter moreel gewicht dan de waarde van de te verwachten baten. De Commissie meent dat het criterium genoemd in artikel 66, lid 3 onder b van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren aldus dient te worden uitgelegd. Op grond van het voorgaande komt de Commissie tot de conclusie dat het in de onderhavige aanvraag gaat om een toetsbare eenheid, om onderzoek dat zowel wetenschappelijk als 5

6 maatschappelijk van substantieel belang is en waarvoor geen reële alternatieven bestaan. De Commissie concludeert verder dat de gezondheid en het welzijn van de dieren kan worden aangetast en dat er in termen van de aantasting van de integriteit van dieren ethische bezwaren naar voren gebracht kunnen worden, maar dat deze beide overwegingen met betrekking tot deze vergunningaanvraag naar haar mening niet doorslaggevend zijn, en samen niet opwegen tegen het belang van het doel van het onderzoek. Dat belang is namelijk hierin gelegen dat een verbeterd inzicht zou kunnen leiden tot een uitbreiding van de mogelijkheden voor een betere en wellicht meer vroegtijdige behandeling van een ernstige aandoening als kanker. De Commissie acht derhalve de biotechnologische handelingen waarvoor vergunning is aangevraagd moreel aanvaardbaar. Aanvullend wil de Commissie nog opmerken dat de hiervoor uiteengezette afweging met betrekking tot de aanvaardbaarheid van de biotechnologische handelingen uitsluitend betrekking heeft op het onderzoek waarvoor de aanvraag is ingediend. Ze is zich echter bewust van de mogelijkheid dat de aanvragers de gegenereerde muizenlijnen voor andersoortig onderzoek beschikbaar zullen stellen aan derden. Ze heeft daar in beginsel geen bezwaar tegen, omdat op die manier voorkomen kan worden dat dezelfde muizenlijn door anderen opnieuw gegenereerd wordt. Aangezien dit andersoortige onderzoeksdoel niet door de Commissie getoetst is, acht ze het echter wel van belang om op de hoogte te worden gesteld indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden ter beschikking worden gesteld en voor welk doel dit geschiedt. De Commissie meent derhalve dat als voorwaarde in de vergunning opgenomen zou moeten worden, dat indien de gegenereerde muizenlijnen aan derden te beschikking worden gesteld, de vergunninghouder dit dient te melden. De Commissie biotechnologie bij dieren adviseert een vergunning te verlenen onder de volgende voorwaarden: #" de dieren dienen indien ernstig ongerief ontstaat onverwijld te worden gedood; #" ten behoeve van het vaststellen van de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren als gevolg van het onderzoek, dient een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking proefdieren te worden bijgehouden; #" indien blijkt dat er elders een muizenlijn, die de aanvrager wenst te genereren, beschikbaar is, dan mag deze muizenlijn niet meer door de aanvrager gegenereerd worden; #" indien de dieren aan derden ter beschikking worden gesteld, dan dient de vergunninghouder dit te melden; en onder de volgende beperkingen: #" de biotechnologische handelingen mogen gedurende vijf jaar na afgifte van de vergunning uitgevoerd worden. #" slechts die genconstructen mogen worden gebruikt die zijn opgesomd in bijlage 1 van dit advies #" per te generen transgene lijn mogen maximaal 175 muizen worden gebruikt. De vergunningverlener deelt het standpunt van de Commissie en neemt dit advies over. IV. Wettelijk kader en beoordeling Een vergunning tot het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren kan op grond van artikel 66 van de Gezondheids- en welzijnswet bij dieren slechts worden verleend indien naar het oordeel van de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij tegen de handelingen 1. geen ethische bezwaren bestaan en 2. de handelingen geen onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid en het welzijn van dieren. 6

7 Op grond van artikel 66, vijfde lid, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kunnen aan een vergunning voorschriften worden verbonden en kan een vergunning onder beperkingen worden verleend. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning in ieder geval met onmiddellijke ingang worden geschorst, gewijzigd of ingetrokken indien wordt gehandeld in strijd met de aan de vergunning verbonden voorschriften of met de beperkingen waaronder de vergunning is verleend. Voorafgaand aan zijn beslissing op een aanvraag voor een vergunning dient de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij de Commissie biotechnologie bij dieren als bedoeld in artikel 69 van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren te horen (zie onderdeel III, voorgaand). Ten aanzien van de 2 gebruikte technieken, te weten injectie van gemodificeerde ES cellen in blastocyten en microinjectie van DNA constructen in bevruchte eicellen, is de Commissie van mening dat deze technieken wat betreft de slaagkans van de modificatie en de mogelijke uitwerking op de te genereren dieren niet van elkaar verschillen. Hoewel de handelingen verschillende effecten hebben, namelijk enerzijds het uitschakelen van de functie van een bestaand gen en anderzijds het inbrengen van een nieuw gen met een nieuwe functie, acht de Commissie deze handelingen voldoende vergelijkbaar om deze aanvraag als één vergunningaanvraag te behandelen. De gezondheid en welzijn van de dieren worden door deze technieken potentieel op dezelfde manier beïnvloed, ook al kan de schade daaraan per gegenereerde muizenlijn verschillen. De Commissie concludeert dat deze handelingen in dit geval als een toetsbare eenheid beschouwd kunnen worden. Deze conclusie en overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren worden onderschreven en overgenomen door de vergunningverlener. Ten aanzien van het aantal benodigde muizen is de Commissie is van mening dat het aantal van 175 muizen voor het genereren van een transgene lijn aanvaardbaar is, gelet op het feit dat gebruik wordt gemaakt van andere dan de gebruikelijke muizenstammen en de huidige stand van de techniek. Er wordt met name gebruik gemaakt van de inteelststam C57BL6. De ervaring leert dat het werken met de genoemde inteeltstam minder efficiënt verloopt. Daar staat tegenover dat uiteindelijk veel minder muizen nodig zijn om een geschikte lijn te verkrijgen omdat er minder terugkruisingen nodig zijn. Deze conclusie en overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren worden onderschreven en overgenomen door de vergunningverlener. Ten aanzien van de door de aanvrager aangegeven looptijd van het onderzoek tot tenminste 2009 is de Commissie van mening dat een vergunning voor het gehele onderzoek slechts voor een beperkte periode afgegeven zou moeten worden. Het gaat in deze aanvraag voor een belangrijk deel om innovatief en exploratief onderzoek en het project is dermate veel omvattend dat er na enige tijd geoordeeld dient te worden over de voortgang en de richting waarin het zich verder gaat bewegen. Bij een nieuwe vergunningaanvraag zal op grond van de dan behaalde resultaten beoordeeld moeten worden of de claims met betrekking tot de haalbaarheid van de doelstellingen realistisch zijn geweest. Verder is het zo dat op het gebied waarop dit wetenschappelijk onderzoek zich richt nogal wat ontwikkelingen plaatsvinden. Ook de wijze waarop transgene dieren gegenereerd worden zal zich naar verwachting de komende jaren verder ontwikkelen. In het onderzoek waarvoor vergunning wordt aangevraagd bestaan daarnaast de nodige onzekerheden over de gevolgen voor de dieren die erbij betrokken zijn. Een belangrijke overweging is ook dat de ethiek met betrekking tot biotechnologische handelingen met dieren zich de komende jaren naar verwachting verder zal ontwikkelen. Het is namelijk een vakgebied (toegepaste ethiek), dat zich altijd mede in reactie op de ontwikkelingen in de wetenschap en de samenleving ontwikkelt. Juist omdat zich zowel in het 7

8 biotechnologisch onderzoek als in de maatschappelijke waardering van dat onderzoek in de komende jaren naar verwachting veranderingen zullen voordoen, zal de ethische beoordeling van die ontwikkelingen eveneens aan veranderingen onderhevig zijn. Vandaar dat de commissie meent dat geen vergunning kan worden afgegeven voor acht jaar. Ze acht in dit geval een periode van vijf jaar een redelijke termijn voor het uitvoeren van het onderzoek waarvan de biotechnologische handelingen deel uitmaken. De commissie adviseert dan ook dat de termijn van de vergunningverlening te beperken tot 5 jaar na afgifte van de vergunning. De vergunningverlener onderschrijft dit advies - mede gelet op de toelichting bij het Besluit biotechnologie bij dieren, waarin wordt aangegeven dat een vergunning in principe voor vier tot acht jaar wordt afgegeven. Derhalve wordt slechts een vergunning verleend voor een periode van 5 jaar. Ad 1. Toetsing op ethische bezwaren Het oordeel of ethische bezwaren bestaan is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantwoording van de volgende vragen: 1. Is de doelstelling van het onderzoek zodanig belangwekkend dat een opheffing van het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren in principe acceptabel kan zijn? 2. Bestaat er een reëel alternatief voor het onderzoek? 3. Indien de handeling op korte of langere termijn negatieve effecten heeft of kan veroorzaken (aantasting van de integriteit van dieren, gevolgen voor individuele dieren, gevolgen voor gezondheid en welzijn van mensen), zijn deze effecten - in het licht van het belang van het onderzoek - zodanig dat de mogelijke gevolgen onaanvaardbaar zijn? Beoordeling Ten aanzien van de doelstelling is de Commissie biotechnologie bij dieren ondermeer van mening dat: door middel van de transgene muizen die binnen dit onderzoek zullen worden gegenereerd wordt geprobeerd inzicht te verkrijgen in de werking van het immuunsysteem als het gaat om het bestrijden van kanker. Binnen het immuunsysteem zijn een cellulair en een humoraal systeem te onderscheiden. Deze beide systemen spelen een rol in de bescherming van het lichaam tegen problemen als bijvoorbeeld kanker. Behandelingen van kanker zijn in veel gevallen niet effectief genoeg en hebben veel (ernstige) bijwerkingen. Het is dan ook van belang om te blijven zoeken naar aanvullende en alternatieve strategieën. Het inzetten van een immunotherapie vormt zo n alternatief, echter dit is ook tot nu toe onvoldoende effectief gebleken. Het doel van dit onderzoek is het bestuderen van de interactie tussen tumor en het immuunsysteem waardoor het wellicht mogelijk wordt immunotherapeutische strategieën te ontwikkelen. Maatschappelijk is het onderzoek dan ook van belang omdat het kan bijdragen aan de ontwikkeling van therapievormen voor ernstige aandoeningen die in dit onderzoek kunnen worden samengevat onder de naam kanker. De diagnose kanker wordt jaarlijks in Nederland ongeveer keer gesteld. Ongeveer vijftig procent van de patiënten overlijdt binnen vijf jaar aan deze ziekte. Degenen die overleven, doen dat vaak na zware operaties en chemotherapieën. Aangezien kanker een belangrijke ziekte- en doodsoorzaak is in Nederland, is het van belang onderzoek te doen naar nieuwe therapeutische mogelijkheden. Op grond van de overgelegde gegevens is het niet duidelijk of een beter begrip van de werking van het immuunsysteem al op korte termijn kan leiden tot immunotherapieën voor enkele van de ernstige aandoeningen waar het onderzoek zich op richt. Aangezien de problemen erg complex en divers zijn, lijkt dat niet het geval. Modelsystemen zoals transgenen of knock-out muizen lijken echter een onmisbare schakel bij het ontwikkelen van immunotherapieën. Een 8

9 belangrijk doel is inzicht te verkrijgen in de specifieke werking van het immuunsysteem met name bij de genoemde aandoeningen. Het onderzoek zal naar verwachting kunnen leiden tot verwezenlijking van die doelstelling omdat door componenten van het immuunsysteem te moduleren, resultaten verkregen worden die inzicht verschaffen in de specifieke werking van dat immuunsysteem. Dit onderzoek sluit aan bij de huidige stand van zaken in de immunologie en oncologie, waarin de mogelijkheden voor onder meer immuuntherapie bij kanker onderzocht worden. Op grond van het bovenstaande acht de Commissie de verwachting reëel dat door het genereren van de genetische gemodificeerde muizen enerzijds inzicht kan worden verkregen in de (soort) genen die van belang zouden kunnen zijn bij de ontwikkeling van immunotherapieën die ingezet kunnen worden bij kanker en anderzijds in de (soort) genproducten waarop dergelijke therapieën zich zouden moeten richten. Evenzeer acht de commissie het aannemelijk dat de onderzoeker in staat is deze muizen te genereren. De door de aanvragers beschreven technieken voor het vervaardigen van genetisch gemodificeerde dieren zijn zowel internationaal als binnen het betreffende instituut al met succes toegepast. Om de kans dat het onderhavige onderzoek resultaat op kan leveren te optimaliseren, meent de Commissie dat voldaan moet worden aan een aantal zorgvuldigheidseisen. Daaraan is naar de mening van de Commissie voldaan. De aanvrager heeft voor goede onderzoekscondities gezorgd. Binnen het Leids Universitair Medisch Centrum zijn alle voorzieningen aanwezig om de dieren adequaat te onderzoeken. Bovendien stoelt, zoals uit het bovenstaande blijkt, het onderzoek op een aantal aannemelijke vooronderstellingen omtrent het soort kennis dat kan worden verkregen door middel van onderzoek aan transgene muizen. Ten aanzien van de beschikbaarheid van reële alternatieven overweegt de Commissie biotechnologie bij dieren ondermeer: De Commissie onderschrijft de mening van de vergunningaanvrager dat het niet mogelijk is om voor dit specifieke onderzoek in vitro modellen te ontwikkelen. Om de gevolgen van de invloed dat een gen zou kunnen hebben op het ingewikkelde proces van aansturing van processen, die in de immunologische afweer plaatsvinden, te kunnen bestuderen is een intact levend organisme nodig. In vitro systemen lijken daarvoor niet toereikend omdat het niet mogelijk is in dergelijke systemen alle onderdelen van dat ingewikkelde proces in te brengen. Met name voor de ontwikkeling van onder meer immunotherapie van kanker, auto-immuunziekten en preventie van infectieziekten zijn proefdiermodellen vooralsnog onmisbaar 1. Omdat het doel is onderzoek te doen naar de rol die bepaalde genen spelen in het immunologische systeem dat voorkomt bij de mens, is een met de mens vergelijkbaar fysiologisch systeem nodig. Aangezien ook de genen bestudeerd worden die een rol vervullen bij de presentatie van antigenen aan het immuunsysteem dienen ook de onderdelen van het immuunsysteem, zoals de cellulaire en humorale afweer wat betreft hun werking vergelijkbaar te zijn met de mens. Ongewervelde dieren komen dan ook voor dit onderzoek niet in aanmerking en uit experimentele ervaring blijkt de muis op dit moment een geschikte kandidaat. Gelet op de vraagstelling van het onderzoek is onderzoek aan patiënten zeer moeilijk of zelfs onmogelijk, onder meer vanwege het multifactoriële karakter van de aandoeningen en aangezien patiënten geen homogene genetische achtergrond hebben. Daarnaast kost dergelijk onderzoek veel tijd (soms tientallen jaren) en is het veelal ethisch niet aanvaardbaar bepaald klinisch onderzoek te doen bij mensen. 1 Kast et al., Cell 59, (1989) Feltkamp et al., Eur. J. Immunol (1993) 9

10 Gelet op de doelstelling van de biotechnologische handelingen zijn er in het licht van de aard en de stand van het wetenschappelijk en technologisch onderzoek op dit moment naar de mening van de Commissie geen reële alternatieven beschikbaar. De Commissie wenst echter wel op te merken dat de aanvrager nauwlettend in de gaten dient te houden of, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde muizenlijn te maken, een dergelijke muizenlijn elders al niet aanwezig en beschikbaar is. Indien elders een relevante muizenlijn beschikbaar is, dan is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die muizenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. Indien de muizenlijn beschikbaar is, mag deze niet meer in het kader van deze aanvraag gegenereerd worden. De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren voorkomen dienen te worden. Ten aanzien van de mate van aantasting van de integriteit van de dieren overweegt de Commissie ondermeer: In het Nee, tenzij beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren zijn biotechnologische handelingen bij dieren niet alleen problematisch vanwege de mogelijke effecten op de gezondheid en welzijn van de dieren, maar ook omdat door middel van het veranderen van genetisch materiaal de eigenheid van het dier door de mens wordt veranderd. Door het genetisch modificeren van dieren, zoals hier wordt bedoeld, worden hun eigenschappen doelbewust en gericht gewijzigd ten nutte van de mens. Deze genetische modificaties worden omschreven als een aantasting van de genotypische integriteit van het dier. Daarbij gaat het om andere zaken dan die bij de beoordeling van de aantasting van gezondheid en welzijn een rol spelen. In dit onderzoek worden aan het genoom van de muis DNA genconstructen toegevoegd. Hierdoor zal de integriteit van het dier aangetast worden. Om vervolgend de mate van aantasting van de fenotypische integriteit te boordelen let de Commissie de aard en de omvang van de veranderingen in fenotypische kenmerken zoals het gedrag, uiterlijk en de mate van zelfredzaamheid van het dier. Als gevolg van de biotechnologische handelingen in het kader van dit onderzoek zullen naar verwachting verstoringen kunnen optreden in de normale fysiologie van het dier. Sommige dieren zullen daardoor volledig afhankelijk worden van huisvesting die hen vrijwaart van contact met ziektekiemen omdat hun afweer niet goed werkt of overgevoelig is gemaakt. De Commissie meent daarom dat als gevolg van de biotechnologische handelingen, in vergelijking met niettransgene muizen, rekening moet worden gehouden met het feit dat uiterlijk, gedrag en zelfredzaamheid van de dieren zullen veranderen. Voor een deel zal daar pas sprake van zijn zodra op latere leeftijd bij de dieren de genetische modificaties worden geïnduceerd (middels het Cre/LoxP systeem). De Commissie komt dan ook tot de conclusie dat, op grond van de criteria die zij hanteert, in een deel van de gegenereerde muizenlijnen sprake zal zijn van een ernstige aantasting van de integriteit. Voor een deel zal deze echter pas ontstaan zodra de genetische modificatie wordt geïnduceerd. De Commissie is van oordeel dat ook de aantasting van de integriteit als gevolg van het induceren van de genetische modificatie gezien moeten worden als een direct gevolg van de genetische modificatie die in de kiembaan heeft plaatsgevonden. Het aantal bij de biotechnologische handelingen betrokken muizen bedraagt in maximaal 175 per te genereren lijn. Dit betekent, uitgaande van 2 tot 6 te genereren lijnen per jaar een totaal maximum aantal van 5250 voor de gehele looptijd van de vergunning. Het gebruik van dit aantal dieren wordt door de vergunningverlener, gelet op het belang van het onderzoek, acceptabel geacht. Conclusie:Gelet op de bovenvermelde overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, welke overwegingen door de vergunningverlener worden overgenomen, gelet op het doel van het beschreven onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op de niet op voorhand onaanvaardbaar geachte aantasting van integriteit van de dieren, gelet op 10

11 het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde muizen wordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat genoemde ethische bezwaren niet opwegen tegen het belang van de doelstelling van onderzoek en derhalve niet onaanvaardbaar worden geacht- welke conclusie wordt onderschreven en overgenomen-, wegen de ethische bezwaren tegen het generen van genetisch gemodificeerde muizen, waarin genoemde genconstructen worden ingebracht, niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. Ad 2. Toetsing op gezondheid en welzijn van dieren Het oordeel of onaanvaardbare effecten op de gezondheid en het welzijn van dieren optreden wordt geveld op grond van een beoordeling van de mogelijke gezondheids- en welzijnsrisico s verbonden aan de voorgenomen werkzaamheden en is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantwoording van de volgende vragen: 1. In welke mate wijzigen de biotechnologische handelingen de normale fysiologie van het dier? 2. Heeft de wijziging van de normale fysiologie van het dier naar verwachting negatieve gezondheids- en welzijnseffecten? 3. Indien de biotechnologische handelingen naar verwachting negatieve gezondheids- en welzijnseffecten kunnen hebben, zijn deze effecten zodanig dat de gevolgen - gelet op het belang van het onderzoek - onaanvaardbaar zijn? Beoordeling De Commissie biotechnologie bij dieren overweegt ondermeer het volgende:: Op grond van de biotechnologische handelingen is er een verandering in de normale fysiologie van het dier te verwachten. Omdat het immuunsysteem niet optimaal zal functioneren of soms zelfs totaal uitgeschakeld zal zijn, kunnen ook negatieve effecten optreden zoals bijvoorbeeld tumorontwikkeling en een verhoogde kans op het aanslaan van ziektekiemen. Deze effecten kunnen schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren teweeg brengen die naar verwachting soms ernstig is. Bij mensen met de te onderzoeken aandoeningen als kanker wordt het lijden meestal als ernstig beschouwd. Het ongerief voor bepaalde dieren wordt tot op zekere hoogte voorspelbaar en controleerbaar gemaakt door het gebruik van induceerbare genetische modificaties en conditionele knockouts (zogenaamde Cre/LoxP-systeem). Hiermee wordt het mogelijk om in vivo een nauwkeurig gedefinieerde genetische verandering tot stand te brengen, waarbij slechts één type gen in één weefseltype is gewijzigd. Tot het tijdstip waarop de genetische verandering in vivo tot stand wordt gebracht is het dier niet te onderscheiden van het wildtype (niet genetische gemodificeerde nestgenoten). Dergelijke conditionele modificaties verkleinen de kans op langdurig ongerief. De Commissie is van oordeel dat ook de schade aan gezondheid en welzijn als gevolg van het induceren van de genetische modificatie, gezien moeten worden als een direct gevolg van de genetische modificatie die al in de kiembaan heeft plaatsgevonden. De aanvrager geeft aan dat muizen met zichtbare tumoren of muizen die lijden zullen worden gedood om ernstiger ongerief te beperken. De Commissie meent dat indien als gevolg van de biotechnologische handelingen, voorzien of onvoorzien, ernstig ongerief optreedt, de dieren onverwijld dienen te worden gedood, zodat de schade aan de gezondheid en het welzijn van de dieren van korte duur zal zijn. Om de schade aan de gezondheid en het welzijn, die bij dit onderzoek eventueel optreedt, vast te kunnen stellen, meent de Commissie dat door de onderzoekers een welzijnsdagboek conform het gestelde in de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren dient te worden bijgehouden, waarin de verrichte handelingen 11

12 (ingrepen) en het verloop van het welzijn alsmede de genomen maatregelen worden vastgelegd. Conclusie: De mogelijk optredende negatieve effecten op de gezondheid en het welzijn van de dieren in het kader van dit onderzoek worden, gelet op bovenstaande overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, welke overwegingen door de vergunningverlener worden onderschreven en overgenomen, gelet op het doel van het onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde muizen wordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat de bezwaren op grond van de aantasting van de gezondheid en het welzijn van de dieren niet opwegen tegen het belang van het onderzoek, mits ernst en duur van de schade voor de dieren beperkt wordt, niet onaanvaardbaar geacht, mits de dieren gedood worden bij verdenking van ernstig leed (zie voorschrift 2 en het navolgende onder V). De procedure is krachtens en conform het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Door de aanvraag, de aanvullende informatie en het advies van de Commissie heeft de vergunningverlener de nodige gegevens omtrent de relevante feiten en de af te wegen belangen verzameld. Tevens heeft hij er op toe gezien dat de advisering door de Commissie zorgvuldig heeft plaats gevonden. De vergunningverlener onderschrijft de argumenten van de Commissie en neemt deze over. Gelet op het bovenstaande is de vergunningverlener van mening dat er geen sprake is van handelingen die onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid of het welzijn van dieren. De ethische bezwaren wegen niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. Derhalve kan een vergunning verleend worden, onder de navolgende beperkingen en voorschriften. V Beperkingen en voorschriften Beperkingen De bij beperking 1 en 2 gestelde beperkingen zijn in overeenstemming met het gestelde in de aanvraag en de aanvullingen hierop, met dien verstande dat de termijn waarbinnen de handelingen mogen worden verricht wordt teruggebracht tot 5 jaar (zie voorgaande onder IV. Wettelijk kader en beoordeling). In de overwegingen bij haar advies merkt de Commissie op dat door de aanvrager nauwlettend in de gaten gehouden dient te worden of er niet al, op het ogenblik dat de biotechnologische handelingen uitgevoerd gaan worden om een bepaalde muizenlijn te maken, een dergelijke muizenlijn elders (bijvoorbeeld in het buitenland) aanwezig en beschikbaar is. Indien elders een relevante muizenlijn aanwezig en beschikbaar is, is de Commissie van mening dat er een reëel alternatief bestaat en dient de aanvrager de houder van die muizenlijn te verzoeken om daarvan gebruik te mogen maken. De Commissie wenst daarmee aan te geven dat doublures in de biotechnologische handelingen bij dieren zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden. Vergunningverlener onderschrijft dat doublures in het verrichten van biotechnologische handelingen zoveel mogelijk voorkomen dienen te worden, maar is van mening dat het onnodig is dit onderdeel van het advies van de Commissie in de vorm van een beperking over te nemen. Op het moment van beoordeling van een vergunningaanvraag voor het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren wordt er gekeken of er alternatieven voor deze handelingen bestaan. Indien dit het geval is, wordt geen vergunning verleend. Naast de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren is de Wet op de Dierproeven (WOD) onverkort van toepassing. Het maken van transgene dieren is een dierproef in het kader van de Wet op de Dierproeven (WOD). De vergunninghouder ex. artikel 2 WOD is, op grond van artikel 10a WOD, verplicht dierproeven voor advies voor te leggen aan een dierexperimentencommissie ex. artikel 18a WOD. Bij de beoordeling van een dergelijk verzoek dienen de meest recente ontwikkelingen met betrekking tot de beschikbaarheid van de in het kader van een dierproef te vervaardigen genetisch gemodificeerde muizen betrokken te worden. Bovendien mag, op 12

13 grond van artikel 10, eerste lid, aanhef en onder a, van de Wet op de Dierproeven een dierproef niet worden verricht indien naar de algemene kenbare, onder deskundigen heersende opvatting, het doel ook kan worden bereikt door middel van een dierproef waarbij minder dieren kunnen worden gebruikt. Derhalve dient in het geval een te vervaardigen transgeen dier reeds beschikbaar is, daarvan gebruik gemaakt te worden. Dit laat onverlet dat op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren de bevoegdheid bestaat tot wijziging van een beschikking, indien na de verlening van de vergunning is gebleken van feiten en omstandigheden die, waren zij bekend op het moment van de verlening van de vergunning, aanleiding zouden zijn geweest om de aanvraag te wijzigen dan wel af te wijzen. Voorschriften Er worden 5 voorschriften bij de vergunning gesteld. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning ondermeer met onmiddellijke ingang geschorst of gewijzigd worden dan wel worden ingetrokken indien na de verlening van de vergunning is gebleken van feiten en omstandigheden die, waren zij bekend op het moment van de verlening van de vergunning, aanleiding zouden zijn geweest om de aanvraag te wijzigen dan wel af te wijzen. Omdat veranderingen in de integriteit, de normale fysiologie en het functioneren van de proefdieren ten gevolge van het toevoegen van de genoemde genen niet te voorspellen zijn, wordt het- overeenkomstig het gestelde in de aanvraag en advies van de Commissie biotechnologie bij dieren- van belang geacht dat de dieren die onnodig ernstig ongerief ondervinden worden gedood. De Commissie meent dat bij ernstig ongerief de dieren onverwijld dienen te worden gedood. De vergunningverlener onderschrijft dit advies. Hiertoe is voorschrift 2 opgenomen. Omdat vergunningverlener meer inzicht wil krijgen in de aard van mogelijk optredend ernstig ongerief, is zowel voorschrift 2 als voorschrift 3 uitgebreid met de eis dat van de dieren die onverwijld gedood werden vanwege ernstig ongerief een pathologie-rapport dient te worden opgesteld. Dit pathologie-rapport dient toegevoegd te worden aan het logboek zoals bijgehouden wordt op grond van voorschrift 5, zodat het inzichtelijk is voor bevoegde ambtenaren van de controlerende instanties. Daarnaast wordt het van belang geacht dat onverwachte effecten op de gezondheid of het welzijn van dieren gemeld worden. Hiertoe is voorschrift 3 opgenomen en dient de vergunninghouder, in overeenstemming met het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren, op basis van voorschrift 5 een logboek of een database als bedoeld in de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren bij te houden. In het logboek of de database dienen gegevens over de gezondheids- en welzijnstoestand [eetlust, gewichtsverloop, het gedrag van de dieren en eventuele opvallende kenmerken of afwijkingen van de genetisch gemodificeerde dieren (chimaera's en transgenen)] doelmatig, dat wil zeggen inzichtelijk voor de controlerende instantie en met een zodanige regelmaat dat het verloop van de gezondheids- en welzijnstoestand weergegeven wordt, vermeld te worden. Eveneens dient in het logboek vermeld te worden!" het aantal dieren gebruikt bij de biotechnologische handeling!" het aantal dieren dat de genetische modificatie (chimaera's en transgenen) bezit. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de Code of Practice welzijnsbewaking van proefdieren van de Keuringsdienst van Waren (zie hoofdstuk 6) en indien gewenst kan ook gebruik gemaakt worden van de aantekeningen die reeds gemaakt dienen te worden op basis van artikel 15 WOD juncto artikel 10 Dierproevenbesluit, welke aantekeningen daartoe zodanig aangevuld dienen te worden dat alle voorgenoemde gegevens vermeld worden. 13

14 Vergunningverlener heeft overeenkomstig het advies van de Commissie besloten tot het toevoegen van voorschrift 4 waarin wordt gesteld dat indien vergunninghouder door hem gegenereerde muizenlijnen ter beschikking stelt aan derden hij dit dient te melden aan vergunningverlener, onder vermelding van het nummer van deze vergunning, de naam van de rechtspersoon waaraan de lijn beschikbaar wordt gesteld en, indien bekend, het doel waarvoor de dieren gebruikt gaan worden. Voorts heeft vergunningverlener gesteld dat vergunninghouder de door hem gegenereerde muizen-lijnen alleen ter beschikking aan derden mag stellen wanneer hij bij die overdracht bedingt dat indien deze derden betreffende dieren ook weer aan anderen ter beschikking stellen, ook zij dit dienen te melden aan de Minister van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. Het doel van dit voorschrift is het verkrijgen van meer inzicht in hoe vaak, waarom en aan wie transgene dieren worden afgestaan, omdat er nog veel onbekend is omtrent terbeschikkingstelling aan derden. Opdat de beperkingen en voorschriften van deze vergunning nageleefd worden, wordt in voorschrift 1 bepaald dat het bij de werkzaamheden betrokken personeel van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte dient te zijn