Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking, BESLUIT:

Transcriptie

1 13 april 2006 ONTWERPBESLUIT RBD0182(J07) Gelet op de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, alsmede op het Besluit biotechnologie bij dieren en de Regeling vergunning biotechnologie bij dieren; de aanvraag van de Universiteit Leiden te Leiden van 12 december 2005 met de aanvulling hierop van 27 januari 2006; het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren uitgebracht op 8 maart 2006, kenmerk CBD/06.67/SB. Gelet op de feiten en overwegingen als opgenomen in bijlage I bij deze beschikking, BESLUIT: 1. Een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdelen a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren wordt verleend aan de Universiteit Leiden te Leiden. 2. De vergunning wordt verleend voor de werkzaamheden omschreven in beperking 2 en zoals omschreven in de aanvraag van de Universiteit Leiden te Leiden van 12 december 2005 met de aanvulling hierop van 27 januari 2006, met inachtneming van de in deze vergunning opgenomen voorschriften en beperkingen. Beperking 1 De biotechnologische handelingen mogen uitsluitend plaatsvinden in het LUMC gebouw 2, Einthovenweg 20 te Leiden. Beperking 2 1. De onderhavige vergunning heeft uitsluitend betrekking op het navolgende, zoals beschreven in de aanvraag van 12 december 2005 met de aanvulling hierop van 27 januari 2006 van de Universiteit Leiden te Leiden: a) micro-injectie van DNA in de gonaden (geslachtsklieren) van de worm; b) homologe recombinatie met gebruikmaking van een biolistic particle gun voor de introductie van knock-out constructen; c) waarbij gebruik wordt gemaakt van de volgende genen en genconstructen: genen die betrokken zijn bij erfelijke aandoeningen bij de mens; tevens zal gebruik gemaakt worden van genen en genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (zie bijlage 1 van het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren). 2. de biotechnologische handelingen bij dieren dienen binnen 6 jaar na dagtekening van het definitieve besluit te zijn verricht. 3. bij de in het kader van deze vergunning toegestane biotechnologische handelingen zullen per jaar circa 150 lijnen gegenereerd worden waarvoor naar schatting nematodewormen per jaar worden gebruikt. Voorschrift 1 Het bij de werkzaamheden betrokken personeel dient van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte te zijn. ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0182(J07) pag. 1

2 Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren bestaat in ieder geval de bevoegdheid tot onmiddellijke schorsing, intrekking of wijziging van deze beschikking indien wordt gehandeld in strijd met de aan deze vergunning verbonden voorschriften of met de beperkingen waaronder deze vergunning is verleend. Eenieder kan tegen dit ontwerpbesluit binnen zes weken na bekendmaking schriftelijke zienswijzen inbrengen. De schriftelijke zienswijzen dienen te worden toegezonden aan Dienst Regelingen, Postbus 1191, 3300 BD Dordrecht, onder vermelding van het nummer van dit ontwerpbesluit. Indien u hierom in een begeleidend schrijven verzoekt, zullen uw persoonlijke gegevens niet bekend gemaakt worden. Desgevraagd bestaat ook voor eenieder gelegenheid tot een gedachtewisseling over het ontwerp van het besluit en tot het mondeling inbrengen van zienswijzen daartegen. Hiertoe zal bij voldoende belangstelling een hoorzitting georganiseerd worden. De datum van deze hoorzitting zal in de Staatscourant en de Volkskrant gepubliceerd worden. s-gravenhage, 13 april 2006 DE MINISTER VAN LANDBOUW, NATUUR EN VOEDSELKWALITEIT, Voor deze: DE DIRECTEUR-GENERAAL, mr. A. Oostra ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0182(J07) pag. 2

3 Bijlage I bij ontwerpbesluit RBD0182(J07) Gelezen de aanvraag van de Universiteit Leiden te Leiden van 12 december 2005 met de aanvulling hierop van 27 januari 2006 met het verzoek om een vergunning als bedoeld in artikel 66, eerste lid, onderdeel a en b, van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren, in het kader van het Besluit biotechnologie bij dieren. Aan het besluit liggen de volgende feiten en overwegingen ten grondslag. I. Aanvraag De aanvraag en de aanvullende informatie, waarvan een afschrift is bijgevoegd, hebben betrekking op: a) micro-injectie van DNA in de gonaden (geslachtsklieren) van de nematodeworm; b) homologe recombinatie met gebruikmaking van een biolistic particle gun voor de introductie van knock-out constructen; c) waarbij gebruik wordt gemaakt van de volgende genen en genconstructen: genen die betrokken zijn bij erfelijke aandoeningen bij de mens; tevens zal gebruik gemaakt worden van genen en genconstructen uit het moleculaire standaardinstrumentarium (zie bijlage 1 van het advies van de Commissie biotechnologie bij dieren); d) de biotechnologische handelingen bij dieren zullen worden uitgevoerd gedurende onbepaalde tijd; e) bij dit onderzoek zullen op jaarbasis circa 150 lijnen worden gegenereerd waarvoor naar schatting nematodewormen nodig zijn; f) de genetisch gemodificeerde lijnen zullen worden ingevroren. Het onderzoek richt zich op de analyse van genen die betrokken zijn bij erfelijke aandoeningen van het zenuwstelsel, zoals stapelingsziekten en de ziekte van Huntington (het ontstaan van plotselinge, onwillekeurige bewegingen). Er worden steeds meer menselijke genen gevonden waarvan de functie niet bekend is. Bij patiënten met een erfelijke aandoening worden regelmatig mutaties (veranderingen) in die genen gevonden. Om te bepalen of, en in welke mate, deze mutaties de erfelijke aandoeningen bij de mens veroorzaken wordt de functie van de onbekende genen en hun interactie met andere genen onderzocht in C. elegans. Deze nematodewormen zijn geschikt omdat ze snel en gemakkelijk te manipuleren zijn middels biotechnologische technieken. Tevens vertonen ze relevante overeenkomsten met gewervelde dieren wat betreft de stofwisseling en de werking van het zenuwstelsel. Op korte termijn richt het onderzoek zich op het verkrijgen van inzicht in de functie van genen waarvan de functie nog niet bekend is en de rol die ze spelen bij erfelijke aandoeningen van het zenuwstelsel. Op lange termijn richt het onderzoek zich op mogelijkheden voor behandeling in de vorm van gentherapie (het toevoegen van een goed functionerend gen aan cellen die een defect gen bevatten) of enzymsuppletie (het aanvullen van bepaalde enzymen in het lichaam). Veel erfelijke aandoeningen bij de mens worden veroorzaakt doordat een belangrijk eiwit niet meer wordt aangemaakt door de verantwoordelijke genen. Er wordt onderzocht of het mogelijk is om die eiwitten weer aan te laten maken door het inbrengen van 'herstelgenen' in gemuteerde nematodewormen. Indien dit lukt bij de nematodewormen, moet verder onderzoek uitwijzen of dit ook bij de mens toepasbaar is. Tevens wordt er op lange termijn onderzoek gedaan naar geneesmiddelen die een rol kunnen spelen bij het verhelpen van erfelijke aandoeningen van het zenuwstelsel. II. Procedure De procedure is conform en krachtens het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Overzicht van de procedure Ontvangst aanvraag Publicatie ontvangst van de aanvraag Verzoek aanvullende informatie aanvrager Ontvangst aanvullende informatie Ontvangst advies van de Commissie biotechnologie bij dieren BIJLAGE BIJ ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0182(J07) pag. 3

4 III. Ingewonnen advies Op 8 maart 2006, kenmerk CBD/06.67/SB, heeft de Commissie biotechnologie bij dieren (CBD) advies uitgebracht. Dit advies is als bijlage II bijgevoegd. Samengevat meent de Commissie: Met betrekking tot de aanvraag meent de Commissie samengevat dat het onderzoek betreft dat wetenschappelijk en maatschappelijk van belang is. Wetenschappelijk omdat het beoogt inzicht te krijgen in de processen die van belang kunnen zijn bij het ontstaan van met name bepaalde neurologische aandoeningen bij de mens. Maatschappelijk omdat het onderzoek betreft naar factoren die een rol kunnen spelen bij de ontwikkeling van nieuwe diagnostische en eventueel therapeutische mogelijkheden van die neurologische aandoeningen. Het onderzoek wordt gefinancierd door onder meer het NWO en collectebusfondsen. Deze geven daarmee aan het onderzoek relevant en van voldoende belang te vinden. De Commissie kan, gezien het ontwikkelingsniveau van de gebruikte diersoort, geen uitspraak doen in hoeverre de dieren als gevolg van de biotechnologische handelingen aangetast worden in hun gezondheid en welzijn. De integriteit van de dieren zal op het niveau van het genoom echter wel worden aangetast. Daarnaast meent de Commissie dat rekening dient te worden gehouden met het feit dat er bij een deel van de dieren in dit onderzoek een aantasting van de integriteit op het niveau van het uiterlijk en gedrag op kan treden. Gelet op het feit dat biotechnologische handelingen die bij dieren worden uitgevoerd in de samenleving omstreden zijn en hebben geleid tot wettelijke maatregelen op grond waarvan biotechnologische handelingen bij dieren getoetst dienen te worden, constateert de Commissie dat er met betrekking tot biotechnologische handelingen bij dieren in zekere zin altijd ethische bezwaren aangevoerd kunnen worden. Waar het naar de mening van de Commissie echter om gaat is of deze ethische bezwaren doorslaggevend zijn, dan wel zo zwaarwegend zijn dat ze ertoe zouden moeten leiden dat dit onderzoek zou moeten worden nagelaten. De Commissie meent dat het criterium genoemd in artikel 66, lid 3 onder b van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren aldus dient te worden uitgelegd. Op grond van het voorgaande komt de Commissie tot de conclusie dat er in termen van de aantasting van de integriteit van de gebruikte dieren weliswaar ethische bezwaren naar voren gebracht kunnen worden, maar dat deze met betrekking tot deze vergunningaanvraag naar het oordeel van de Commissie niet doorslaggevend zijn en niet opwegen tegen het belang van het doel van het onderzoek, namelijk het verrichten van onderzoek zodat meer inzicht verkregen wordt in met name bepaalde neurologische aandoeningen van de mens, waarbij ook het gegeven dat dit niet op alternatieve wijze bereikt kan worden, van belang is. Met betrekking tot dat laatste is ze zelfs van mening dat dit onderzoek op zichzelf een alternatief vormt voor onderzoek met zoogdieren. De Commissie acht derhalve de biotechnologische handelingen waarvoor vergunning is aangevraagd aanvaardbaar. De Commissie biotechnologie bij dieren adviseert ( ) een vergunning te verlenen onder de volgende beperking: de biotechnologische handelingen mogen uitgevoerd worden tot zes jaar na afgifte van de vergunning. De vergunningverlener onderschrijft het advies van de commissie en neemt het advies over. IV. Wettelijk kader en beoordeling Een vergunning tot het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren kan op grond van artikel 66 van de Gezondheids- en welzijnswet bij dieren slechts worden verleend indien naar het oordeel van de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit tegen de handelingen 1. geen ethische bezwaren bestaan en 2. de handelingen geen onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid en het welzijn van dieren. Op grond van artikel 66, vijfde lid, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kunnen aan een vergunning voorschriften worden verbonden en kan een vergunning onder beperkingen worden verleend. Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning in ieder geval met onmiddellijke ingang worden geschorst, gewijzigd of ingetrokken BIJLAGE BIJ ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0182(J07) pag. 4

5 indien wordt gehandeld in strijd met het aan de vergunning verbonden voorschrift of met de beperkingen waaronder de vergunning is verleend. Voorafgaand aan zijn beslissing op een aanvraag voor een vergunning dient de Minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit de Commissie biotechnologie bij dieren als bedoeld in artikel 69 van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren te horen (zie onderdeel III, voorgaand). De Commissie is van mening dat: De Commissie heeft ten aanzien van deze aanvraag de volgende overwegingen: De Commissie heeft reeds in 1999 advies uitgebracht over een vergunningaanvraag van de Universiteit Leiden die vrijwel volledig overeenkwam met de vergunningaanvraag waarover de Commissie nu om advies wordt gevraagd. De opvatting van de Commissie over het genetisch modificeren van ongewervelde dieren, en met name van C. elegans, is sindsdien ongewijzigd gebleven. Om die reden herhaalt de Commissie hieronder grote delen van haar advies van 25 maart De aanvrager gebruikt voor dit onderzoek een diersoort, de nematode-worm, die in de ordening van het dierenrijk zeer ver afstaat van de mens. Het betreft wormen met een lengte van ongeveer 1 mm, die net met het blote oog te zien zijn en relatief weinig complex van aard zijn. De Commissie is van mening dat het moeilijk is de aantasting van de gezondheid of het welzijn van deze dieren te meten en daarover uitspraken te doen. Niettemin acht de Commissie het haar taak te toetsen of er ethische bezwaren zijn tegen het genetisch modificeren van alle dieren, dus ook van nematode wormen. Het is een in de samenleving breed gedeeld idee dat dieren door mensen niet zonder meer veranderd mogen worden, maar dat daarvoor goede redenen moeten zijn. Daarbij wil de Commissie wel opmerken dat dit onderzoek met deze dieren naar haar oordeel zelf een alternatief vormt voor onderzoek met meer complexe diersoorten, zoals de voor veel onderzoek gebruikte diersoort muis. Van zoogdieren als de muis is, in tegenstelling tot C. elegans, bekend dat deze schade kunnen ondervinden aan hun gezondheid en welzijn door biotechnologische handelingen. De Commissie is van mening dat: Uit de vergunningaanvraag blijkt dat er voor de periode, waarin de biotechnologische handelingen verricht zullen worden, geen einddatum is voorzien. De Commissie meent echter dat de periode waarvoor een vergunning afgegeven wordt, beperkt dient te worden. Het gaat in deze aanvraag voor een belangrijk deel om innovatief en exploratief onderzoek, en het project is dermate veelomvattend dat er na enige tijd geoordeeld dient te worden over de voortgang en de richting waarin het zich verder gaat bewegen. Bij een nieuwe vergunningaanvraag zal op grond van de dan behaalde resultaten beoordeeld moeten worden of de claims met betrekkingen tot de haalbaarheid van de doelstellingen voldoende realistisch zijn. Verder is het zo dat zich op het gebied waarop dit wetenschappelijk onderzoek zich richt, nogal wat ontwikkelingen plaatsvinden. Ook de wijze waarop transgene dieren gegenereerd worden zal zich naar verwachting de komende jaren verder ontwikkelen. Een belangrijke overweging is ook dat de ethiek met betrekking tot de beoordeling van biotechnologische handelingen bij dieren zich de komende jaren verder zal ontwikkelen. Deze ontwikkeling vloeit voort uit de aard van de toegepaste ethiek, dat immers een vakgebied is dat in reactie op ontwikkelingen in de samenleving ontstaat. Juist omdat het vakgebied dat hier getoetst wordt sterk in ontwikkeling is, kan de ethiek van dit vakgebied eveneens aan veranderingen onderhevig zijn. Concluderend meent de Commissie dat gelet op de te verwachten ontwikkelingen in het onderzoek, de ontwikkeling aangaande de biotechnologische handelingen bij dieren en de daarmee verband houdende ontwikkeling in de ethische beoordeling, geen vergunning afgegeven moet worden voor onbepaalde tijd. De Commissie acht in dit geval een periode van zes jaar een redelijke termijn voor het uitvoeren van het onderzoek waarvan de biotechnologische handelingen deel uitmaken. De Commissie adviseert dan ook de termijn van de vergunningverlening te beperken tot zes jaar na afgifte van de vergunning. De vergunningverlener heeft erop toegezien dat de bovenstaande argumenten van de Commissie zorgvuldig tot stand zijn gekomen. De vergunningverlener onderschrijft bovenstaande conclusies en overwegingen en neemt deze over. BIJLAGE BIJ ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0182(J07) pag. 5

6 Ad 1. Toetsing op ethische bezwaren Het oordeel of ethische bezwaren bestaan is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantwoording van de volgende vragen: 1. Is de doelstelling van het onderzoek zodanig belangwekkend dat een opheffing van het verbod op het verrichten van biotechnologische handelingen bij dieren in principe acceptabel kan zijn? 2. Bestaat er een reëel alternatief voor het onderzoek? 3. Indien de handeling op korte of langere termijn negatieve effecten heeft of kan veroorzaken (aantasting van de integriteit van dieren, gevolgen voor individuele dieren, gevolgen voor gezondheid en welzijn van mensen), zijn deze effecten - in het licht van het belang van het onderzoek - zodanig dat de mogelijke gevolgen onaanvaardbaar zijn? Beoordeling Ten aanzien van de doelstelling is de Commissie ondermeer van mening: Onder meer door het Humane Genome project worden steeds meer menselijke genen met een onbekende functie geïdentificeerd. In sommige gevallen is het mogelijk om aan die genen een bij de mens voorkomende erfelijke aandoening te koppelen. De vraag die zich vervolgens voordoet is in welke mate een mutatie van het gevonden gen de aandoening bij de mens veroorzaakt. Om die vraag te kunnen beantwoorden dient een functionele test te worden uitgevoerd. Voor dergelijke functionele testen (dat wil zeggen een test waarbij wordt onderzocht wat de functie van een bepaald gen binnen het organisme is) is C. elegans een geschikte diersoort omdat het een levend organisme is, dat snel en gemakkelijk middels biotechnologische technieken te manipuleren is en dat, voor wat betreft het metabolisme en de signaaltransductieroutes, relevante overeenkomsten vertoont met gewervelde dieren. Het relatief kleine aantal neuronen maakt voor de verwerking van externe prikkels gebruik van neurotransmitters die ook bij de gewervelde dieren aangetroffen kunnen worden. Op basaal niveau, met name daar waar het gaat om de moleculaire interacties die een rol spelen bij neurodegeneratieve aandoeningen, kan dit onderzoek een bijdrage leveren aan het achterhalen van de rol die de geïdentificeerde genen spelen bij ziekten bij de mens. Die identificatie is een eerste stap op weg naar meer inzicht in die aandoeningen en naar een eventuele behandeling in de vorm van gentherapie of enzymsuppletie. Ook op die volgende stap richt dit onderzoek zich. Nogal wat erfelijke aandoeningen bij de mens worden veroorzaakt doordat een belangrijk eiwit niet meer wordt aangemaakt of niet meer functioneel is. Via het inbrengen van bepaalde 'herstelgenen' in gemuteerde wormen, wordt onderzocht of het mogelijk is om die belangrijke eiwitten weer in de wormen, middels die 'herstelgenen', aan te laten maken. Verder onderzoek zal dan uit moeten wijzen of dit uiteindelijk ook bij de mens toepasbaar is. Een andere doelstelling van dit onderzoek is het onderzoeken van de invloed van chemische verbindingen (farmaca) op het fenotype van bepaalde transgene wormen. Met name wordt gekeken naar farmaca die een rol kunnen spelen bij het verhelpen van de neuronale stapelingsziekten die worden onderzocht (zoals neuronale ceroid lipofuscinosen). Het onderzoek zal naar verwachting de genoemde doelstellingen voor een belangrijk deel kunnen verwezenlijken omdat er reeds verschillende genetische modificaties bij de nematode-worm zijn uitgevoerd, waarmee nieuwe inzichten zijn verworven (zie bijv. Broeks, A., Gerrard, B., Allikmets, R., Dean, M. & R. Plasterk Homologs of the human multidrug resistance genes MRP and MDR contribute to heavy metal resistance in the soil nematode C. elegans EMBO J. (1996) 15 pp ). De verwachting dat dit onderzoek bijdraagt aan het nader in kaart brengen van genen die een rol spelen bij verschillende erfelijke aandoeningen van de mens en aan de ontwikkeling van eventuele therapieën van die aandoeningen acht de Commissie dan ook gerechtvaardigd. Ten aanzien van de beschikbaarheid van reële alternatieven overweegt de Commissie biotechnologie bij dieren ondermeer: Voor onderzoek naar de relatie tussen genotype en fenotype zijn levende wezens nodig. Onderzoek aan dergelijke mechanismen wordt ook bij planten, bacteriën en bijv. gist uitgevoerd, maar levert minder resultaten op die van belang kunnen zijn voor de mens. Bij de nematode-worm is een aantal mechanismen ontdekt die overeenkomen met die in de mens. Daarbij is de worm zeer geschikt als model voor dit soort onderzoek, omdat hij meercellig is en enkele belangrijke eigenschappen bezit zoals een klein zenuwstelsel, zijn DNA bijna volledig in kaart is gebracht en hij in korte tijd transgeen gemaakt kan worden. Onderzoek met materiaal afkomstig van patiënten wordt ook reeds uitgevoerd, en leidt tot enkele veronderstellingen over de rol van bepaalde genetische afwijkingen. Deze veronderstellingen worden BIJLAGE BIJ ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0182(J07) pag. 6

7 in het onderzoek van de aanvrager nader onderzocht. Dergelijk onderzoek met patiëntenmateriaal kan naast het genereren van deze aanwijzingen verder weinig resultaten opleveren met betrekking tot een nadere bepaling van de biologische functie van bepaalde genen. Dit hangt samen met het feit dat de expressie van deze genen bij dergelijk onderzoek niet in een levend wezen bestudeerd wordt. Gelet op de doelstelling van de biotechnologische handelingen zijn er in het licht van de stand van het wetenschappelijk en technologisch onderzoek op dit moment geen reële alternatieven beschikbaar. Zoals reeds opgemerkt, acht de Commissie dit onderzoek juist zelf een alternatief voor onderzoek met meer complexe diersoorten. Ten aanzien van de aantasting van de integriteit overweegt de Commissie biotechnologie bij dieren ondermeer: In het 'Nee, tenzij' beleid ten aanzien van biotechnologie bij dieren zijn biotechnologische handelingen met dieren niet alleen problematisch vanwege de mogelijke effecten op de gezondheid en welzijn van de dieren, maar ook omdat door middel van het inbrengen van genetisch materiaal 'de eigenheid' van het dier door de mens wordt veranderd. Door het genetisch modificeren van dieren worden hun eigenschappen doelbewust en gericht gewijzigd ten nutte van de mens. Deze genetische modificaties worden omschreven als een aantasting van de integriteit van het dier. In dit onderzoek worden DNA-constructen geïnjecteerd in de gonaden van een worm met als doel om het DNA in het genoom van de nakomelingen te laten integreren. Naar de mening van de Commissie is hier sprake van een vergunningplichtige handeling. De genetische informatie die wordt ingebouwd is soms gering, maar kan ook substantieel zijn in het geval bijvoorbeeld een YAC (Yeast Artificial Chromosome) wordt ingebouwd. Naar het oordeel van de Commissie zal door de biotechnologische handelingen de integriteit van het genoom van het dier aangetast worden. Om de mate van aantasting van de integriteit verder te beoordelen let de Commissie vooral op fenotypische kenmerken zoals het gedrag, het uiterlijk en de mate van zelfredzaamheid van het dier. Ze is zich bewust van het feit dat dergelijke kenmerken bij C. elegans niet zo eenvoudig te onderzoeken zijn. Toch meent ze dat, gelet op het feit dat genconstructen worden ingebouwd die betrokken zijn bij aandoeningen van het zenuwstelsel van de mens, niet uitgesloten kan worden dat veranderingen in het uiterlijk en het gedrag kunnen gaan optreden. De Commissie meent dan ook dat bij de verdere beoordeling van deze vergunningaanvraag rekening dient te worden gehouden met het feit dat bij een deel van de dieren sprake kan zijn van een blijvende aantasting van de integriteit. Het aantal bij de biotechnologische handelingen betrokken nematodewormen bedraagt per jaar circa voor het genereren van circa 150 lijnen per jaar. Het gebruik van dit aantal dieren wordt door de vergunningverlener, gelet op het belang van het onderzoek, acceptabel geacht. Conclusie: Gelet op de bovenvermelde overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, welke overwegingen door de vergunningverlener worden overgenomen, gelet op het doel van het beschreven onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op de niet op voorhand onaanvaardbaar geachte aantasting van integriteit van de dieren, gelet op het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde nematodewormen wordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat genoemde ethische bezwaren niet opwegen tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek en derhalve niet onaanvaardbaar worden geacht welke conclusie wordt onderschreven en overgenomen -, wegen de ethische bezwaren tegen het generen van de genetisch gemodificeerde nematodewormen en microinjectie van DNA in de gonaden (geslachtsklieren) van de nematodeworm en homologe recombinatie met gebruikmaking van een biolistic particle gun voor de introductie van knock-out constructen niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. Ad 2. Toetsing op gezondheid en welzijn van dieren Het oordeel of onaanvaardbare effecten op de gezondheid en het welzijn van dieren optreden wordt geveld op grond van een beoordeling van de mogelijke gezondheids- en welzijnsrisico s verbonden aan de voorgenomen werkzaamheden en is afhankelijk van de (deels samenhangende) beantwoording van de volgende vragen: BIJLAGE BIJ ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0182(J07) pag. 7

8 1. In welke mate wijzigen de biotechnologische handelingen de normale fysiologie van het dier? 2. Heeft de wijziging van de normale fysiologie van het dier naar verwachting negatieve gezondheids- en welzijnseffecten? 3. Indien de biotechnologische handelingen naar verwachting negatieve gezondheids- en welzijnseffecten kunnen hebben, zijn deze effecten zodanig dat de gevolgen - gelet op het belang van het onderzoek - onaanvaardbaar zijn? Beoordeling De Commissie biotechnologie bij dieren overweegt ondermeer het volgende: De Commissie acht het, met de aanvrager, gezien het ontwikkelingsniveau van de gebruikte diersoort, onmogelijk om ten aanzien van de beleving van welzijn door de betrokken dieren zinvolle uitspraken te doen. Niettemin merkt de Commissie op dat de dieren in het onderzoek onderworpen worden aan verschillende stressoren, juist om hun reactie daarop te testen. Dat betekent dat onder meer veranderingen in hun gedrag (bijv. eten, voortbewegen en voortplanten) voor de onderzoeker een aanwijzing vormen voor het effect van de modificatie in het genoom. Dergelijke veranderingen zouden naar het oordeel van de Commissie ook een aanwijzing kunnen vormen voor een oordeel over de aantasting van het welzijn en de gezondheid van de betrokken dieren. De aanwezigheid van een zeer beperkt zenuwstelsel biedt daarnaast mogelijk een aanwijzing voor de veronderstelling dat er sprake kan zijn van een aantasting van het welzijn van het dier als gevolg van de biotechnologische handelingen. Dit zenuwstelsel is echter van een dergelijke kleine omvang (302 cellen) en zo weinig complex (bijvoorbeeld geen hersenweefsel), dat het onmogelijk is uitspraken te doen over de vraag wat de dieren ervaren indien hun gezondheid en het welzijn wordt aangetast. Conclusie: De mogelijk optredende negatieve effecten op de gezondheid en het welzijn van de dieren in het kader van dit onderzoek worden, gelet op bovenstaande overwegingen van de Commissie biotechnologie bij dieren, welke overwegingen door de vergunningverlener worden onderschreven en overgenomen, gelet op het doel van het beschreven onderzoek, gelet op het ontbreken van reële alternatieven, gelet op het aantal dieren dat ten behoeve van het vervaardigen van de genetisch gemodificeerde nematodewormen wordt gebruikt en gelet op de conclusie van de Commissie biotechnologie bij dieren dat de bezwaren op grond van de aantasting van de gezondheid en het welzijn van de dieren niet opwegen tegen het belang van het onderzoek, niet onaanvaardbaar geacht. De procedure is krachtens en conform het bepaalde in het Besluit biotechnologie bij dieren uitgevoerd. Door de aanvraag, de aanvulling daarop en het advies van de Commissie heeft de vergunningverlener de nodige gegevens omtrent de relevante feiten en de af te wegen belangen verzameld. Tevens heeft hij er op toe gezien dat de advisering door de Commissie zorgvuldig heeft plaats gevonden. De vergunningverlener onderschrijft de argumenten van de Commissie en neemt deze over. Gelet op het bovenstaande is de vergunningverlener van mening dat er geen sprake is van handelingen die onaanvaardbare gevolgen hebben voor de gezondheid of het welzijn van dieren. De ethische bezwaren wegen niet op tegen het belang van de doelstelling van het onderzoek. Derhalve kan een vergunning verleend worden, onder de navolgende beperkingen en voorschrift. V Beperkingen en voorschrift Beperkingen De bij beperking 1 en 2 gestelde beperkingen zijn in overeenstemming met het gestelde in de aanvraag en de aanvulling hierop behoudens dat de biotechnologische handelingen mogen worden uitgevoerd tot zes jaar na afgifte van de vergunning. Voorschrift Er wordt één voorschrift bij de vergunning gesteld. Opdat de beperkingen en het voorschrift van deze vergunning nageleefd worden, wordt in voorschrift 1 bepaald dat het bij de werkzaamheden betrokken personeel van de bepalingen van deze vergunning op de hoogte dient te zijn. BIJLAGE BIJ ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0182(J07) pag. 8

9 Op grond van artikel 72, aanhef en onder d, Gezondheids- en welzijnswet voor dieren kan een vergunning ondermeer met onmiddellijke ingang geschorst of gewijzigd worden dan wel worden ingetrokken indien na de verlening van de vergunning is gebleken van feiten en omstandigheden die, waren zij bekend op het moment van de verlening van de vergunning, aanleiding zouden zijn geweest om de aanvraag te wijzigen dan wel af te wijzen BIJLAGE BIJ ONTWERPBESLUIT VERGUNNING RBD0182(J07) pag. 9