nr.10 maart 2005 WaterLIJN

Transcriptie

1 Nieuwsbrief van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie nr.10 maart 2005 WaterLIJN Amsterdam Utrecht Gorinchem Naarden s-hertogenbosch 2 Een route door de cultuurhistorie 4 Gevraagd en ongevraagd: Dirk Sijmons 6 Op zoek naar het postmilitaire landschap Bestuursovereenkomst aanvaard De uitvoering gaat beginnen et was een bijzondere dag, herinnert Karl Blokland zich. HDe accountmanager van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie was op 9 december vorig jaar aanwezig bij de vergadering van de Liniecommissie - het bestuur van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie - waarin de nieuwe bestuursovereenkomst werd aanvaard. Deze overeenkomst bevat een serie afspraken waaraan Rijk en provincies zich de komende twintig jaar houden om de Nieuwe Hollandse Waterlinie te behouden en te ontwikkelen. Er waren wel punten van discussie, aldus Karl Blokland. Zo is er uitgebreid gesproken over de rol van publiek-private financiering. De ambitie daarvoor is er nog steeds, maar het dient wel te passen in de ruimtelijke uitgangspunten van de provincies. Bovendien ligt het initiatief niet bij de Liniecommissie maar bij de afzonderlijke provincies. Tijdens de vergadering is ook de rol en de invloed van het nieuwe kwaliteitsteam, dat de plannen voor de Waterlinie gaat beoordelen, uitgebreid gesproken. Maar in grote lijnen was iedereen het er over eens - dit is een goede overeenkomst, waarin de inhoudelijke opgave helder is aangegeven en de eenheid van handelen wordt benadrukt. Lintje De volgende stap is de ondertekening, in het voorjaar van 2005, door de verantwoordelijke bestuursorganen. Het gaat daarbij om de ministers van de betrokken departementen en de Gedeputeerde Staten van de Linieprovincies. De gemeenten en waterschappen ondertekenen niet, licht Karl Blokland toe, maar ze zijn de afgelopen maanden wel uitgebreid geconsulteerd. Ik hecht eraan te benadrukken dat veel van hun adviezen en suggesties in de bestuursovereenkomst zijn opgenomen. In afwachting van de ondertekening gaan de werkzaamheden voor de uitvoering van het Linieperspectief Panorama Krayenhoff gewoon verder. De winkel is gebouwd, de verkoop kan beginnen, alleen het lintje moet nog worden doorgeknipt, aldus Karl Blokland. In de bestuursovereenkomst is onder meer vastgelegd dat de eerste actie na ondertekening het verzenden van de zogeheten projectenveloppen aan de geadresseerden is. Lees verder op pagina 2 Informatiecentrum op Fort Vechten Op Fort Vechten wordt een informatiecentrum voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie ontwikkeld. Hiermee wordt vooruitgelopen op de inrichting van een Nationaal Liniecentrum in 2008 op dezelfde locatie. Het centrum heeft als doel de bekendheid te vergroten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie door het bieden van informatie over thema s als de geschiedenis van de Waterlinie, de relatie met andere verdedigingslinies in Nederland, en het zichtbaar maken van huidige en toekomstige functies van de forten langs de Waterlinie. Het informatiecentrum wordt naar verwachting dit najaar geopend. Fort Vechten waterlijn, maart Saartje de Bruin

2 Vervolg pag. 1 actueel actueel Nieuwe ontwikkelingen Vrij vertaald betekent dit dat de Liniecommissie opdrachten verstrekt aan de Gedeputeerde Staten van de Linieprovincies per deelgebied van Panorama Krayenhoff. Het kwaliteitsteam onder leiding van Rijksadviseur voor het Landschap Dirk Sijmons (zie ook het interview op pagina 4) ontwikkelt daarbij criteria voor toetsing en advisering voor de verdere planuitwerking. Ook wordt door de Liniecommissie voor de uitwerking een tijdpad aangegeven. De rol van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie is door dit alles aan het veranderen, benadrukt Karl Blokland. De Liniecommissie heeft haar eerste belangrijke taak verricht: het opstellen van een bestuursovereenkomst. Het is nu vooral aan de provincies, de gemeenten en de waterschappen om met het uitvoeringswerk te beginnen, waarvoor allereerst de instelling van enveloppecommissies noodzakelijk is. Daarbij kunnen wij natuurlijk de nodige expertise leveren. Quick wins Ook wil het Projectbureau zich meer richten op het stimuleren van quick wins, projectinitiatieven die als voorbeeld kunnen dienen voor de uitvoering in projectenveloppen. Geld zal in eerste instantie vanuit het Investeringsbudget Landelijk Gebied dienen te komen. De toekenning van middelen voor deze projecten loopt via de provincies. Onze aandacht verschuift van Den Haag naar de regio, zo zou ik de ontwikkeling graag willen samenvatten, besluit Karl Blokland. De focus komt op de start van de uitvoeringsprojecten te liggen, en minder op allerlei bestuurlijke aangelegenheden. Wij leveren aan die nieuwe ontwikkelingen een bijdrage, onder meer door het overdragen van kennis, het matchen van projecten en geldstromen en het trekken van Liniebrede projecten. Dat is voor ons een belangrijke taak voor de komende jaren. studio Makkink&Bey Je moet zorgen dat je er bij bent Hij kende de Nieuwe Hollandse Waterlinie al goed, van fietstochtjes in het weekend. Ik woon in de buurt van Fort Rijnauwen en Fort Vechten, en daar neem je de kinderen makkelijk mee naar toe. Maar sinds 1 februari van dit jaar heeft Rob Zakee (48) ook een andere bemoeienis met de Waterlinie. Als project manager is hij sinds die datum de eerstverantwoordelijke op het Projectbureau voor de rol van overheden bij de uitvoering van Panorama Krayenhoff. Je zou mijn functie kunnen omschrijven als die van account manager overheden, verduidelijkt de van het ministerie van LNV afkomstige Zakee. Ik ben er verantwoordelijk voor dat de Waterlinie goed tot zijn recht komt in de diverse beleidsstukken en dat dat beleid ook daadwerkelijk wordt uitgevoerd door de betrokken overheden. Een en ander vergt natuurlijk overleg op het Projectbureau over de invulling van de projectenveloppen, maar het is vooral een kwestie van netwerken. Je moet zorgen dat je er bij bent, dat je de verantwoordelijke ambtenaren en bestuurders goed leert kennen. Daar zal ik de komende maanden veel tijd voor vrijmaken. Voorts is Rob Zakee betrokken bij het nadenken over de mogelijkheden voor een fonds waarin alle geldstromen voor de Waterlinie samen zouden moeten komen, en bij het Actieprogramma Ruimte en Cultuur, dat is gekoppeld aan de Nota Ruimte. Ik heb er zin in. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een uitdagend project, waarin veel ontwikkelingen met elkaar samenhangen, op het gebied van cultuur, natuur en recreatie. Die samenhang duidelijk maken en bestuurlijk tussen de oren krijgen, dat is mijn doel. Een route door de cultuurhistorie Op 4 maart is in de westelijke Betuwe het masterplan van de zogeheten &-route gepresenteerd. Het betreft een toeristische route in het Gelderse Rivierenland met een lengte van ongeveer honderd kilometer, bestemd voor fietsers, voetgangers, ruiters & skaters, die aanhaakt bij de cultuurhistorie van de Nieuwe Fotobureau Mieke van Engelen Hollandse Waterlinie. Het ontwerpteam, bestaande uit kunstenaar Jurgen Bey en stedenbouwkundige Rianne Makkink, heeft het landschap in samenwerking met grondbezitters als Staatsbosbeheer en agrariërs op een kunstzinnige manier ingericht. Via de openbare weg worden belangwekkende punten in het landschap met elkaar verbonden. Via een te zijner tijd te realiseren website wordt het mogelijk te navigeren op bijvoorbeeld adressen die streekproducten verkopen of interessante locaties voor paardenliefhebbers. Voor informatie kunt u contact opnemen met Fré Vorselman, fvorselman@tiel.kvk.nl of Het onzichtbare zichtbaar maken: Inundatiebank aan de Meerdijk, tevens te gebruiken als paardenopstapbank. (Indien het water zou worden toegelaten, zou de bank op normale zithoogte zijn) Database Europese verdedigingslinies Het ASCEND-project (Achieving the Socio- Economic Re-use of Military Land and Heritage) is een project dat acht Europese regio s met een militaire geschiedenis met elkaar verbindt. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een van de partners van het project. Sinds enige tijd is de website van ASCEND toegankelijk voor het publiek. Binnenkort wordt aan deze website, en Waterlinie op de kaart Het Utrechtse reclamebureau Hemels van der Hart ontwikkelt in opdracht van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie een positionering en een marketingcommunicatiestrategie. Het doel is om de Waterlinie letterlijk en figuurlijk op de kaart te zetten. Hiertoe wordt onder meer kwantitatief en kwalitatief onderzoek onder consumenten gedaan. Op basis daarvan worden campagnes ontwikkeld voor de komende jaren. Uiteraard vindt hierbij veelvuldig afstemming plaats met de stakeholders van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Twee vertrekpunten staan centraal: inhoudelijke naamsbekendheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie bij het grote publiek en het stimuleren van recreatie en toerisme in het gebied van de Waterlinie. De eerste voor het publiek zichtbare campagneactiviteiten staan gepland voor de zomer van dit jaar. Het Karlskrona Eiland in Zweden. Dit eiland maakt deel uit van een van de bij het ASCEND-project betrokken verdedigingswerken. aan de website van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, een database gekoppeld met informatie over de verdedigingsystemen van alle acht partners van het ASCEND-project. Het Projectbureau werkt samen met het Wageningse onderzoekbureau Alterra aan de opbouw van deze Internationale Verdedigingskaart. De database moet een breed publiek informeren over de forten en verdedigingswerken in de acht regio s. Er komt informatie beschikbaar over de diverse artefacten en gebouwen, met foto s en plattegronden, en een korte beschrijving van de geschiedenis, de architectonische kenmerken en de huidige situatie. De database is naar verwachting begin april 2005 gereed. Informatie: Aanvraag Belvedereregeling De ministeries van OCW, VROM en LNV stellen het Stimuleringsfonds voor Architectuur in de periode jaarlijks ruim 1,3 miljoen euro ter beschikking voor de Regeling projectsubsidies Belvedere. Doel van de Belvedereregeling is het versterken van de culturele diversiteit van stad en landschap door voort te bouwen op de cultuurhistorie. U kunt in het kader van deze regeling een aanvraag indienen. Aanvraagformulieren zijn te downloaden van op verzoek worden ze per toegezonden. De sluitingsdata van dit jaar zijn 10 mei, 1 augustus en 17 oktober. Informatie: en Onzichtbaar AHet landschap van Nederland verandert voortdurend, en het tempo wordt steeds hoger. In dat veranderde landschap bleven de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zichtbaar achter als een inventief maar al snel gedateerd monument van militaire krachtpatserij. Onzichtbaar in het Nederlandse landschap liggen de resten van een veel oudere en veel grotere militaire structuur, de Limes. In de eerste eeuwen van onze jaartelling legden de Romeinen in onze delta een antieke snelweg langs de Rijn, die een reeks militaire forten en burgerlijke nederzettingen verbond, die later zouden uitgroeien tot steden als Nijmegen en Utrecht. Dit grootschalige imperiale militaire ingenieursproject bracht echter ook een ingrijpende cultuurimpuls, zoals de introductie van een multiculturele samenleving, een munt- en een rechtstelsel. In datzelfde Limes-gebied zal de komende jaren veel woning- en wegenbouw plaatsvinden. Die bouwopgave kan natuurlijk worden benaderd als een bedreiging van de resten van de Limes, maar dat de onzichtbare Limes ook een inspiratiebron voor ruimtelijke inrichting kan zijn bewijzen verscheidene projecten in het kader van het Belvedere-Limes-project. Zo zal de aanwezigheid van een complete Romeinse nederzetting worden vertaald in de inrichting van de Hoge Woerd, een deel van de Utrechtse VINEX-wijk Leidsche Rijn. En in Nijmegen zal het Romeinse verleden een rol spelen bij de herstructurering van de westelijke binnenstad. De Provincie Utrecht heeft met architectuurcentrum Aorta een ontwerpwedstrijd uitgeschreven voor Limes-locaties in de provincies Utrecht, zoals de kruising met de Nieuwe Hollandse Waterlinie bij Fort Vechten. De video-installatie Limes@Flumina, tot 20 maart zichtbaar in de Gildentraverse van winkelcentrum Hoog Catharijne, maakt de actualiteit van ons Romeinse verleden beleefbaar. Zo is de plattegrond van een Romeins overheidsgebouw ingevuld met beelden van onze democratie: Ridderzaal, Tweede Kamer en stemhokjes. In het kader van het Actieprogramma Ruimte en Cultuur is het Limes-project aangemerkt als een voorbeeldproject. Het Rijk wil nog dit jaar, samen met in elk geval de drie Limes-provincies Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland, in een intentieverklaring vastleggen hoe dit samen verder zal worden uitgewerkt. De ervaring uit het project Nieuwe Hollandse Waterlinie zal daarbij zeker van nut zijn. ERIC DIL, projectleider Romeinse Limes COLUMN waterlijn, maart

3 Arie de Leeuw In opdracht Het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie werkt in opdracht van de Liniecommissie. Het adviseert de Liniecommissie en de overige belanghebbenden (provincies, enveloppecommissies, gemeenten en waterschappen) over de in ontwikkeling zijnde plannen ter uitvoering van Panorama Krayenhoff. Advisering zal vroegtijdig in het planproces plaatsvinden. Vanuit de inhoud zal het advies zich uitstrekken tot de uitvoerbaarheid en duurzaamheid van het plan. Het team bestaat naast Dirk Sijmons uit Eric Luiten, opsteller van Panorama Krayenhoff, Gert Middelkoop, docent ruimtelijke economie aan de VU Amsterdam en Ed Taverne, emeritus hoogleraar stedenbouw- en architectuurgeschiedenis aan de RU Groningen. Inhoudelijke en faciliterende ondersteuning wordt geboden door het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dirk Sijmons, voorzitter kwaliteitsteam NHW: De Waterlinie is een zaak van lange adem Hij is voorzitter van het onlangs ingestelde kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie, dat gevraagd en ongevraagd advies gaat geven over de uitvoering van Panorama Krayenhoff. Landschapsarchitect Dirk Sijmons: De Linie ligt in het oog van een planologische orkaan. Hij beschouwde het als een eer om te worden gevraagd, zeker. Als Rijksadviseur voor het Landschap had Dirk Sijmons wel verwacht enige tijd te moeten vrijmaken voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie nu het Nationaal Project in de fase van de uitvoering is beland, maar toch is het leuk als het verzoek om voorzitter te worden van het nieuwe kwaliteitsteam daadwerkelijk komt. Sijmons had echter een wens: of hij als voorzitter een doorslaggevende stem kon hebben in de samenstelling van het team. Dat kon. En dus traden landschapsarchitect Eric Luiten en de wetenschappers Gert Middelkoop en Ed Taverne toe tot het team, dat inmiddels zijn eerste vergadering achter de rug heeft. De taakomschrijving omvat het geven van gevraagd en ongevraagd advies aan de Liniecommissie, het bestuur van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie, en aan de besturen van gemeenten en provincies in de zogeheten projectenveloppen, waarin aan de visie van Panorama Krayenhoff invulling moet worden gegeven. Het is een goed team geworden, meent Dirk Sijmons. De leden hebben de nodige historische belangstelling, maar ze kunnen ook een brug slaan naar de wereld van het ontwerp. Dat voorkomt academische discussies en afstemmingsproblemen. Identiteit Sijmons beschouwt de Waterlinie als een van de grootste historische projecten van ons land, dat de afgelopen jaren is ontdekt door het grote publiek. De planologische activering past volgens de Rijksadviseur naadloos in de toenemende zoektocht naar regionale identiteit. Als voorzitter van het kwaliteitsteam is Sijmons echter vooral geïnteresseerd in het oorspronkelijke ontwerp en de mogelijkheden ervan. Onze voorvaderen hebben de verdedigingslinies zo gebouwd dat ze onzichtbaar waren. Hoe moet je dat in een nieuwe ontwerpopgave uitdrukken? Dat is een lastige vraag. Daar komt bij dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie in het oog ligt van een planologische orkaan. Daar bedoel ik mee dat er in het Liniegebied onvoorstelbaar veel ingrijpende ruimtelijke ontwikkelingen gaande zijn. Een van de suggesties uit Panorama Krayenhoff was eventuele nieuwbouw in het Liniegebied te concentreren in en achter de zogenoemde hoofdverdedigingslijn, de grens van het ooit te verdedigen gebied aan de westzijde. Het gesloten karakter van die lijn kan zo worden versterkt, terwijl de inundatiegebieden en schootsvelden hun lege en weidse karakter kunnen behouden. Ik kan me bij zo n principe wel iets voorstellen, verzucht Sijmons, maar je zult zien: ook voor de inundatiegebieden verschijnen de komende tijd allerlei plannen. Dat is onvermijdelijk. De vraag is alleen: hoe beoordeel je die? Over één plan heeft het kwaliteitsteam al een advies gegeven: het nieuwe bedrijventerrein Het Klooster nabij Nieuwegein. In het ontwerp was nadrukkelijk rekening gehouden met de Waterlinie, maar naar het oordeel van het kwaliteitsteam soms iets te letterlijk. Er was bijvoorbeeld een aarden wal gedacht op het terrein, met historische verwijzingen naar de Waterlinie. Dat was naar onze smaak te direct, teveel mimicry. Het gevaar is dat je pretendeert dat het bedrijventerrein zelf ooit onderdeel was van de Waterlinie, en dat moet je niet willen. Het gaat erom dat je op een betekenisvolle manier reageert op de geschiedenis. Dat hoeft trouwens niet per se op het terrein zelf. Je kunt met de beschikbare middelen ook projecten in de nabije omgeving financieren. Het toegankelijk maken van de Plofsluis boven het Amsterdam-Rijnkanaal, ik noem maar iets. Landbouw Overigens rekent Sijmons het tot zijn taak niet alleen te adviseren over de invulling van de projectenveloppen. Ook over bredere vraagstukken wil hij graag met de Liniecommissie van gedachten wisselen. Daarbij denkt hij bijvoorbeeld aan de ontwikkeling van de landbouw. In de plannen voor de Waterlinie speelt de landbouw een belangrijke rol. Daarbij wordt er maar al te gemakkelijk van uitgegaan dat de rol van de landbouw onveranderlijk is. De toekomst van de grondgebonden landbouw in Nederland is echter onzeker, onder meer vanwege de almaar stijgende grondprijzen, die een rendabele agrarische bedrijfsvoering op den duur wellicht onmogelijk maken. Dat heeft gevolgen voor veel aspecten van de ruimtelijke ordening, maar zeker ook voor het aanzicht van de Waterlinie. Panorama Krayenhoff is bij alle plannen van het kwaliteitteam het vertrekpunt, maar voor de verdere ontwikkeling van de projectenveloppen is dat niet voldoende, aldus Sijmons. Wij lopen met allerlei plannen rond, zoals het maken van een aantal voorbeeldstudies. Hoe richt je een bedrijventerrein in dat goed bij de Waterlinie past? Hoe ontwikkel je een aanvaardbare stads- of een dorpsrand? Dergelijke plannen moeten betrekkelijk eenvoudig te maken zijn, en kunnen bestuurders helpen bij het ontwikkelen van een eigen visie. Verwacht Sijmons weerwerk van bestuurders? Tenslotte geeft het kwaliteitsteam gevraagd en ongevraagd advies, en zo n advies kan wel eens slecht van pas komen. Nee, ik verwacht dat niet. Van bestuurders wordt tegenwoordig verwacht dat ze zorgvuldig en verantwoord omgaan met hun omgeving, en adviezen van ons leveren daaraan zeker een bijdrage. Een langetermijnvisie staat hierbij centraal. Ik hoop dat het kwaliteitsteam aan de wieg staat van een traditie. De ontwikkeling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is een zaak van lange adem. Je bent er decennia mee bezig, en dan overdrijf ik niet. Ik hoop dat het werk van het kwaliteitsteam daaraan een bijdrage kan leveren. Al is dat misschien een erg vergaande uitspraak na welgeteld één vergadering. INTERVIEW waterlijn, maart

4 achtergrond agenda IJssellinie 1, Wilp (posten aan het Dommerholt) IJssellinie 1, Deventer (gracht) Atlantikwall, Ritthem (anti-tankmuur Schorerpolder) OMGANGSVORMEN Jan Wychers en Michiel van Dongen formuleren in hun onderzoek acht belangrijke omgangsvormen met voormalige verdedigingslinies. linies zijn systemen, je moet meer doen dan één enkel element herstellen linies lagen verscholen in het landschap, je mag ze wel zichtbaar maken als je maar niet overdrijft vóór men ingrijpt, is archeologisch onderzoek nodig en dat moet kunnen uitmonden in behoud de militaire functie is en blijft voorbij omdat de meeste forten geen echte gevechten hebben meegemaakt kan men er gerust andere functies vestigen zonder pijnlijke herinneringen te schenden aan de andere kant liggen de overgebleven werken vaak in mooi en rustig landschap en dat mag best zo blijven hergebruik mag het karakter van de plek niet gaan overvleugelen aangeven van de buitenkant en de binnenkant van een verdedigingswerk. IJssellinie 2, Arnhem (tankkazemat Meinerswijk) IJssellinie 2, Arnhem (doorlaatsluizen defensiedijk Meinerswijk) Op zoek naar het postmilitaire landschap Twee weken lang, verdeeld over twee zomers, reisden ze Nederland door: Jan Wychers en Michiel van Dongen van het directoraat Ruimte van het ministerie van VROM. Hun doel: het inventariseren en in kaart brengen van de nog zichtbare linies en stellingen. et wemelt in het Nederlandse landschap van de resten van militaire H versterkingen: forten, bastions, schansen, redoutes, batterijen, bunkers, kazematten, inundatiesluizen, liniedijken, lunetten, (tank)grachten, wachttorens en loopgraven die allemaal onderdeel uitmaken van voormalige linies of stellingen, stellen de onderzoekers in het inmiddels gerealiseerde werkboek. Met zijn vijf kilo mag het overigens een gewichtig werk heten, zoals onderzoeker Michiel van Dongen het uitdrukt. In totaal zijn 46 linies en stellingen in beeld gebracht. Het werkboek, onder de titel Het postmilitaire landschap, is een direct gevolg van een kaartje in de nota Belvedere, waarin slechts een summier overzicht van de Nederlandse linies werd gegeven. Dit riep de vraag op: wat ligt er nog meer in het landschap verscholen? Bovendien leidde de groeiende bekendheid en populariteit bij het grote publiek van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam tot de wens om duidelijk te maken dat de Nederlandse linies veel meer onderlinge samenhang vertonen dan menigeen denkt. INDRUKWEKKEND Het was een indrukwekkend onderzoek, aldus Michiel van Dongen. Interessant vond ik bijvoorbeeld de IJssellinie, die tot in de jaren zestig in gebruik is geweest. Dat is een typisch voorbeeld van een linie die zich Linie van de Eems, Ommen (Ommerschans) Fossa Eugeniana, Arcen (kanaal tracé) steeds weer heeft vernieuwd, want de rivier de IJssel is al sinds de Middeleeuwen de locatie van allerlei verdedigingswerken. Gaandeweg ontdekten de onderzoekers de relatie die veel linies met elkaar hebben. De Q en O-linie in Groningen is daarvan een voorbeeld, aldus Michiel van Dongen. Dat is een zogenoemde vertragingslinie, die de troepen achter de linie de gelegenheid moest geven zich te hergroeperen. De Q en O-linie maakte gebruik van bestaande kanalen, met een kleine kazemat bij elke brug. Veel meer was het niet. Je kunt je voorstelen hoe dramatisch het was toen de Duitsers daar in de meidagen van 1940 overheen walsten. Aan de andere kant: deel van datzelfde systeem waren de zware verdedigingswerken van Kornwerderzand aan de kop van de Afsluitdijk, waar de Nederlandse troepen in 1940 juist manmoedig stand hebben gehouden. Overigens rekende de auteurs het niet tot hun taak allerlei oorlogsverhalen, die zich natuurlijk wel aandienden, op te tekenen. Ons uitgangspunt is dat dergelijke verhalen beter kunnen worden opgepakt door gemeenten en provincies, omdat die er veel nauwer bij betrokken zijn. Ons doel was vooral het maken van een inventarisatie, want het ontbrak domweg aan overzicht. En dat is er nu. Het postmilitaire landschap is binnenkort in te zien op Voor informatie: michiel.vandongen@minvrom.nl. bron: Werkboek Postmilitaire Landschappen 2.0, VROM / DGR i.s.m. Beek & Kooiman Cultuurhistorie, Stellingen bij de Afslitdijk, Kornwerderzand (zuidoostpier) Ooit was de vestingstad Naarden een moderne militaire verdedigingspost om de toegangsweg tot het rijke gewest Holland en de koopmansstad Amsterdam tegen een mogelijke vijand te verdedigen. Het Vestingmuseum geeft antwoord op vragen als waar komt de stervorm van de vesting vandaan? Wat zijn de eilandjes in het water van de gracht? Welke veldslagen zijn er om Naarden uitgevochten? Wat hebben we nog meer aan verdedigingswerken in Nederland? Het Vestingmuseum biedt ook de mogelijkheid van een wandeling over de wallen of door de onderaardse gangen, en een vaartocht door de vestinggracht. Meer informatie: Geopend: di t/m vrij tot uur, za en zo tot uur. Entree 5, kinderen 3 Met de aanleg van het forteiland Pampus werd in 1887 begonnen. Het fort is alleen tijdens de Eerste Wereldoorlog bemand geweest, maar een echt gevecht heeft er nooit plaatsgevonden. In 1933 verdween de laatste fortwachter. In de Tweede Wereldoorlog verwijderde de bezetter het geschut en blies de koepels op. In 1990 kocht de Stichting Pampus het fort van Rijkswaterstaat met het doel verder verval te stoppen, gedeeltelijke restauratie en openstelling voor het publiek. Pampus is het meest bekende onderdeel van de Stelling van Amsterdam, een kring van 42 forten met verbindende dijken en sluizen rond de hoofdstad. Eind 1996 is de Stelling van Amsterdam op de Werelderfgoedlijst van UNES- CO geplaatst. Er worden nu rondleidingen gegeven; voor de kinderen zijn er puzzeltochten. Meer informatie: of Geopend: van 1 april t/m 31 oktober op di t/m zo van tot uur Entree 11, inclusief veerdienst Waterlijn is de driemaandelijkse nieuwsbrief van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie Postbus 406, 3500 AK Utrecht Bezoekadres: Munstraat 7, Utrecht Waterlijn wordt verspreid in een oplage van ex. U kunt een gratis abonnement aanvragen op info@hollandsewaterlinie.nl Redactie Titia Blom en Annemiek Tromp, Projectbureau NHW Tekstverzorging Bert Bukman, Utrecht Vormgeving SOK Visueel Management, Amsterdam Druk De Bussy Ellerman Harms bv, Amsterdam Wij willen een poort van de Waterlinie zijn Vesting Naarden Peter Rehwinkel is burgemeester van Naarden. Hij ziet mogelijkheden voor een informatiecentrum over de Nieuwe Hollandse Waterlinie binnen de grenzen van zijn gemeente, en maakt zich zorgen over een verbinding tussen de A6 en de A9 door het Naardermeer. aarden ligt op een kruispunt van militaire verdedigingslinies. Wij maken deel uit van de Oude en de Nieuwe N Hollandse Waterlinie, en we zijn bovendien gesitueerd in de buurt van de Stelling van Amsterdam. Onze vesting is een prachtig staaltje Hollandse militaire vestingbouw, naar mijn idee zelfs het fraaiste voorbeeld. Om al die redenen zouden wij graag een positie verwerven als noordelijke toegangspoort van het Liniegebied. We zouden bijvoorbeeld graag een informatiecentrum over de Nieuwe Hollandse Waterlinie binnen onze gemeentegrenzen vestigen, in samenwerking met het Vestingmuseum, of misschien wel op het terrein ervan. Met een aantal relatief geringe aanpassingen zou daar een heel geschikte tentoonstellingsruimte kunnen worden gerealiseerd, die een grotere bekendheid kan geven aan de Waterlinie, en meer inzicht kan bieden in de geschiedenis ervan en in de mogelijkheden voor de toekomst. Zo n besluit moet natuurlijk vallen in nauwe samenwerking met andere partijen, maar wij zijn zeker geïnteresseerd. A6 EN A9 De gemeente Naarden is een van de geadresseerden in de projectenveloppe Vechtstreek-Noord, de eerste projectenveloppe van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met steun van het Stimuleringsfonds voor Architectuur wordt een plan van aanpak voor dit gebied ontwikkeld. Wat ons betreft krijgt in dat plan de problematiek rond de verbinding tussen de A6 en de A9 een belangrijke rol. De doelstellingen en uitgangspunten van het Linieperspectief Panorama Krayenhoff verdragen zich niet met een nieuwe snelweg door onze gemeente, waaraan bijvoorbeeld het Naardermeer ten prooi zou vallen. Doorsnijding van dit gebied door nieuwe infrastructuur zou rampzalig uitpakken, daarvan zijn alle betrokken partijen in onze regio overtuigd. Het zou dramatisch voor Naarden zijn, maar ook voor de noordelijke Vechtstreek als geheel. De verstedelijkingdruk is groot, dat besef ik maar al te goed, en zo n verbindingsweg is moeilijk tegen te houden, maar er zijn alternatieven. Het is zaak dat die alternatieven goed worden onderzocht. De visie zoals verwoord in Panorama Krayenhoff is ons daarbij een belangrijke steun. Vestingmuseum Naarden BESTUURLIJK waterlijn, maart

5 Een bijzondere plek Spannend, dat was het woord Jaap Verkroost is wethouder van de gemeente Maarssen. Hij heeft onder meer de Nieuwe Hollandse Waterlinie in zijn portefeuille. k ben opgegroeid op een boerderij in Oud- IMaarsseveen. Als kind kwam ik in de late jaren vijftig vaak bij de dubbele groepsschuilplaats in de Bethunepolder. Die was in de Tweede Wereldoorlog bedekt geweest met zand, om onherkenbaar te zijn voor de vijand. Na de oorlog kon de schuilplaats worden uitgegraven, en het zand werd door mijn vader gebruikt voor allerlei werkzaamheden op de boerderij. Het was een bijzondere plek. Voor mij als kind had het iets mysterieus. Je wist dat dat betonnen gebouw met de oorlog had te maken, maar het fijne wist je er eigenlijk niet van... Spannend, dat was het woord. Met vrienden gingen wij er vaak stiekem een kijkje nemen. We namen lucifers mee, anders zag je geen hand voor ogen. Helaas is de bunker later dichtgemetseld. Er zijn voor mij meer bijzondere plekken in de Nieuwe Hollandse Waterlinie, ook bij ons in de gemeente. Fort Tienhoven bijvoorbeeld, waar we als scoutingvereniging ons honk hadden, in de tijd dat het fort nog toegankelijk was en niet was teruggeven aan de natuur. Toch is er voor mij geen plek zo bijzonder als die dubbele groepsschuilplaats in de Bethunepolder. Vanwege mijn jeugdherinneringen, maar ook vanwege het meer objectieve bijzondere karakter ervan. De negentiende-eeuwse forten van de Waterlinie zijn immers bekend genoeg bij het grote publiek. Die worden vanzelf wel gewaardeerd. Maar zo n twintigsteeeuwse groepsschuilplaats, die inmiddels helemaal is uitgegraven en op die merkwaardige poten boven de polder uitrijst, is het toch ook waard om te worden behouden. Dat is een deel van ons cultureel erfgoed. Als verantwoordelijk wethouder maak ik me sterk voor dat behoud. Al had ik als kind, toen ik er speelde, natuurlijk geen idee dat ik ooit in die positie terecht zou komen. Arie de Leeuw De dubbele groepsschuilplaats in de Bethunepolder PERSOONLIJK waterlijn, maart