Nationaal project. Nieuwe Hollandse Waterlinie

Transcriptie

1 Nationaal project Nieuwe Hollandse Waterlinie

2 Verleden met toekomst De bewoners van de lage landen zijn beroemd om hun eeuwenlange strijd tegen het water. Dat het water soms juist ook hun bondgenoot was, is minder bekend. Met het Nationaal project Nieuwe Hollandse Waterlinie komt daar nu verandering in. Wat ooit onzichtbaar en geheim moest blijven, wordt zichtbaar en toegankelijk; een historische groene band langs de Randstad vol toeristische en recreatieve activiteit. De Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt opnieuw Neêrlands trots. Water als bondgenoot Een schijnbaar klein laagje water, gemiddeld maar veertig centimeter diep, was genoeg om het land verraderlijk en moeilijk begaanbaar te maken voor mensen, voertuigen of paarden. Tegelijkertijd was het te ondiep om per boot te bevaren. Of de Nieuwe Hollandse Waterlinie net zo effectief was als haar voorganger, daarover lopen de meningen uiteen, maar voor potentiële aanvallers was zij ongetwijfeld een obstakel om terdege rekening mee te houden. De Nieuwe Hollandse Waterlinie werd aangelegd tussen 1815 en De linie liep van Muiden aan de vroegere Zuiderzee tot aan de Biesbosch - oostelijk van de oude Hollandse Waterlinie die Holland had beschermd tegen de Spanjaarden in de Tachtigjarige Oorlog en tegen de Fransen in de zeventiende eeuw. Een strook land over een lengte van 85 kilometer kon binnen een kleine drie weken onder water worden gezet. Dit was te danken aan een ingenieus waterhuishoudkundig systeem van sluizen, inundatiekanalen en bestaande waterwegen en -keringen. Op zwakke punten werd de natuurlijke verdedigingslinie aangevuld met onder meer forten, kazematten en schuilplaatsen. Door de jaren heen moesten de bouwwerken herhaaldelijk worden uitgebreid en versterkt, wanneer weer zwaarder geschut aan het militaire arsenaal was toegevoegd. Met de komst van andere wijzen van oorlogvoeren eindigde deze wapenwedloop. Tijdens de mobilisatie van werd de linie voor het laatst in stelling gebracht. Verboden terrein Ooit moesten de militaire onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zoveel mogelijk verborgen blijven. De invloed van haar defensieve functie op het omringend landschap is daarentegen nog altijd duidelijk zichtbaar. In de jaren dat de linie deel uitmaakte van de landsverdediging, mocht volgens de Kringenwet uit 1853 in de schootsvelden van de forten niet of niet blijvend worden gebouwd, afhankelijk van de afstand tot het fort. Kenmerkend zijn bijvoorbeeld de houten huizen bij het fort Nieuwersluis en de vesting Weesp. Op het uitbreidingsplan dat architect Berlage in 1920 maakte voor de stad Utrecht, is goed te zien dat de hele oostkant van de stad, omgeven door allerlei forten, voor stadsuitbreiding verboden terrein was. Zodra de Kringenwet in 1951 werd opgeheven, verrezen hier de nieuwe stadswijken Overvecht en Lunetten en het universiteitscentrum De Uithof. Een aantal forten uit de Nieuwe Hollandse Waterlinie moest wijken voor woningbouw. Het merendeel bleef intact, maar verloor zijn functie. Sindsdien is van een eenduidig beheer geen sprake; de bouwwerken en terreinen zijn in handen van verschillende overheden en particulieren. Op enkele uitzonderingen na, zijn zij - mét hun historie - gesloten voor het publiek.

3 Belvedere In 1999 verscheen de nota Belvedere, met daarin het voornemen bij de inrichting van de ruimte uit te gaan van de cultuurhistorische waarde van stad en platteland. Dit onder het motto behoud door ontwikkeling. In de nota wordt een aantal voorbeeldprojecten naar voren geschoven, waarin de cultuurhistorische waarde de basis vormt voor nieuwe ontwikkeling. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is het eerste nationale project dat zal worden uitgevoerd. De forten en overige elementen van de linie worden inmiddels in brede kring erkend als voorbeelden van Nederlands cultureel en landschappelijk erfgoed. Geschiedenis komt boven water Wat ooit dood weermiddel was (de titel van een boek van F.B. Hotz), moet een vitale megasingel langs de Randstad worden. De linie komt onder de camouflagenetten vandaan en wordt waar mogelijk toegankelijk voor het publiek. De bedoeling is de linie als geheel duidelijker herkenbaar te maken. Een totaalontwerp moet de samenhang tussen vestingsteden, inundatiegebieden, waterbeheersingswerken, forten en schootsvelden tot uiting brengen. Met haar divers, maar overwegend open landschap biedt de voormalige verde- digingslinie genoeg mogelijkheden voor toerisme en recreatie. In de opzet is ruimte voor publieke en particuliere initiatieven. De historische kenmerken van de linie kunnen worden behouden en soms opnieuw tot ontwikkeling gebracht of ingericht worden voor meer eigentijdse gebruiksmogelijkheden. Nieuwe functies zullen een duurzame instandhouding van de forten mogelijk moeten maken en een hoogstaande uitstraling moeten hebben die past bij de historische gebouwen. Enkele delen van de linie zijn geschikt om in te richten voor natte natuur of waterberging. Dit alles mogelijk met als resultaat de plaatsing van de Nieuwe Hollandse Waterlinie op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO. Nationaal project De Nieuwe Hollandse Waterlinie is in de nota Belvedere aangewezen als nationaal project. Het project wordt gerealiseerd in samenwerking met onder meer provincies, gemeenten en waterschappen en maatschappelijke organisaties op het gebied van bijvoorbeeld natuur, recreatie, of militair erfgoed. Op Rijksniveau zijn de ministeries van LNV, OCW, VROM en V&W bij de invulling van het project betrokken. De staatssecretaris van LNV, verantwoordelijk voor dit project, heeft hiervoor een projectleider aangewezen en het projectbureau ingesteld dat de uitvoering ondersteunt en begeleidt.

4 De ontwerpvisie voor landschap en architectuur wordt opgesteld in samenwerking met de Rijksbouwmeester. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg werkt aan de nominatie van het project op de Werelderfgoedlijst. De betrokken vijf provincies vervullen een regisseursrol en zien erop toe dat de toekomst van de Nieuwe Hollandse Waterlinie deel zal uitmaken van streek- en bestemmingsplannen. Het Rijk zorgt voor de coördinatie, de interdepartementale afstemming en de facilitering. In totaal zal het project tien jaar duren. Om het project op gang te helpen, heeft het Rijk voor de eerste vier jaar negen miljoen gulden uitgetrokken. De uitvoering zal verder worden bekostigd uit financieringsbronnen voor landinrichting en natuurontwikkeling, subsidiefondsen van de Europese Unie en particuliere financiering. Drie sporen Bij de opzet van dit project worden drie sporen tegelijkertijd bewandeld. Initiatieven voor concrete projecten zijn inmiddels geïnventariseerd. Ten tweede ontwikkelt het projectbureau samen met de betrokken partijen het Linieperspectief, dat moet resulteren in bestuurlijke afspraken tussen verschillende overheden. In deze visie wordt het gedachtengoed van de nota Belvedere verder uitgewerkt en worden keuzes gemaakt voor de invulling van verschillende onderdelen van de linie. In nauw overleg met geïnteresseerden en betrokkenen zal het projectbureau ideeën over Belvedere en de Nieuwe Hollandse Waterlinie (verder) ontwikkelen en initiatieven daartoe stimuleren. Het derde spoor bestaat daarom uit een traject voor communicatie en participatie, om een breed draagvlak voor het project op te bouwen. Projectleider Leny van Vliet-Smit: Hoge ambities Nederland koestert haar historisch erfgoed, maar heeft weinig traditie waar het gaat om instandhouden en toegankelijk maken van oude, in onbruik geraakte bouwwerken. Als toerist weten we vaak meer van historische hoogtepunten ergens anders dan in onze eigen omgeving en zijn we ons nauwelijks bewust van de geschiedenis die schuil gaat achter plaatsen waaraan we soms dagelijks voorbijgaan. De forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie liggen verscholen tussen het groen en zijn vaak afgesloten. Ingenieuze waterwerken zijn in sommige gevallen droevig verwaarloosd, dreigen verloren te gaan als we daar niets meer mee doen. De geschiedenis moet weer gaan leven, de basis vormen voor nieuwe activiteiten. Er zijn zoveel aanknopingspunten om het verleden weer tot leven te wekken, die moeten we benutten.

5 bouwsels, ingenieuze sluisjes en een unieke waterlopenstructuur. En de zichtbare sporen daarvan in de omgeving: sporen die we nog overal om ons heen zien als we er eenmaal weet van hebben - in het landschap of in de namen van wijken, straten en parkeerplaatsen. In het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie hebben we onszelf hoge ambities gesteld ten aanzien van landschapsontwerp en architectuur. Ambities, gebaseerd op de uitgangspunten van de nota Belvedere en de Architectuurnota. We willen er met zijn állen iets moois van maken. Wij willen het Linieperspectief invullen met behulp van ideeën en initiatieven van onderaf, in overleg met het brede gezelschap van provincies, gemeenten, waterschappen, boerenorganisaties, natuurbeheerders en historische verenigingen tot aan een vleermuizenstichting en wandel- en fietsorganisaties. De forten moeten opnieuw een functie krijgen. Een hotel, een meubeltoonzaal of een restaurant; de mogelijkheden zijn legio. Zolang het maar gaat om een hoogwaardige en duurzame bestemming, waarmee de bouwkundige eigenschappen, uitstraling en historische waarde tot hun recht komen. Waar mogelijk moeten de bouwwerken (weer) toegankelijk worden voor het publiek. Het is natuurlijk aan de verschillende eigenaren van deze forten, wat hiermee gebeurt. Maar ik zou het toejuichen als enkele grotere exemplaren worden gerestaureerd en opengesteld voor belangstellenden. Of wanneer in een van die forten dan een museum wordt ingericht, waar bezoekers zich op de hoogte kunnen stellen van de achtergronden van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het gaat in dit project echter om meer dan de forten alleen. Ook is er het waterhuishoudkundige systeem, met antieke Ik vind het belangrijk dat mensen de geschiedenis leren kennen van het gebied waarin ze wonen, werken, wandelen. Ik hoop dat mensen enthousiast worden, als ze zien wat er ís en leren wat er achter zit. Dat ze oog krijgen voor de historische resten en kunnen genieten van het karakteristieke open linielandschap. Wat mij voor ogen staat, is dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie opnieuw Neêrlands trots wordt. Zodat een Nederlandse minister over pakweg vijftien jaar zijn gasten van Chinese handelsdelegatie meeneemt naar de Nieuwe Hollandse Waterlinie, om hen te laten zien hoe wij vroeger gebruik maakten van een zo kenmerkend element in ons land, het water. De werking van dit typisch Hollandse verdedigingssysteem, met alle technische vernuft die er achter zit, moet zichtbaar worden gemaakt. De landschappelijke omgeving moet uitnodigen tot aangename fiets- en wandeltochten langs de onderdelen van de linie. Een volgend beeld dat bij mij opkomt, is dat van Fransen of Italianen die speciaal naar ons land komen om langs de Nieuwe Hollandse Waterlinie te fietsen. Zoals buitenlandse toeristen nu een rondje IJsselmeer maken, met een bezoek aan het monument op de Afsluitdijk. En hopelijk komt de linie ook op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO te staan. Ik zei het al: we koesteren hoge ambities.

6 Staatssecretaris Geke Faber: Inspiratie putten uit het verleden De Nieuwe Hollandse Waterlinie is misschien wel het meest aansprekende project dat voortvloeit uit de nota Belvedere. Als ergens de banden tussen cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting worden aangehaald, is het in dit ambitieuze project. De bedoeling is ons cultuurhistorisch erfgoed te herstellen, behouden en tegelijkertijd als basis te nemen voor ontwikkeling. Mijn beleid is gericht op het versterken van de landschappelijke identiteit en verscheidenheid. Nederland is rijk aan cultuurhistorie, maar daaraan hebben we de afgelopen jaren niet altijd voldoende aandacht besteed. Het is zaak om de vervlakking in het landschap een halt toe te roepen en inspiratie te putten uit het verleden. Toekomstige generaties moeten trots kunnen zijn op het landschap dat wij aan hen overdragen: een mooi, gevarieerd en karakteristiek landschap. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is zo n gebied. Hier hebben onze voorouders onze eerste vijand, het water, tot bondgenoot gemaakt als er oorlog dreigde. Het geheel van vestingsteden, sluizen, kanalen, inundatiegebieden en forten willen we benutten voor eigentijdse gebruiksmogelijkheden, waar we elders in de Randstad zo weinig ruimte voor hebben. Laten we daar samen overheden, bewoners en maatschappelijke organisaties aan werken! Nieuwe Hollandse Waterlinie Tekst & samenstelling Marianne Kalkman & projectbureau Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie Vormgeving De Rotterdamsche Communicatie Compagnie Foto s Cary Markerink,??? Een uitgave van: Projectbureau Nationaal project Nieuwe Hollandse Waterlinie Kromme Nieuwegracht hj Utrecht telefoon (030) fax (030) internet: Juni 2001