Aanwijzingsprogramma Nieuwe Hollandse Waterlinie. Datum voltooid Laatste wijziging Projectleider Frank Buchner

Transcriptie

1

2

3 Colofon Projectnaam Aanwijzingsprogramma Nieuwe Hollandse Waterlinie Datum voltooid Laatste wijziging Projectleider Frank Buchner Versienummer 2.0 Status Definitief Bestandsnaam Aanwijzingsprogramma NHW v2.0.doc Pagina 3 van 54

4

5 Inhoud Colofon 3 Samenvatting 7 1. Aanleiding voor dit aanwijzingsprogramma Nieuwe Hollandse Waterlinie Definitie van een linie of stelling Kringenwet 13 Nationaal project Nieuwe Hollandse Waterlinie Relatie aanwijzingsprogramma en Panorama Krayenhoff Aanwijzing rijksmonumenten tot nog toe Clustering doet recht aan essentie Selectiecriteria voor aanvullende bescherming en verfijning Bescherming van schoots- en inundatievelden Format monumentbeschrijvingen Overleg over totstandkoming aanwijzingsprogramma Advies Raad voor Cultuur Samenvatting van het advies van de Raad voor Cultuur Wat is er met het advies gedaan Uitvoering aanwijzingsprogramma 29 Bijlage 1 Totaaloverzicht aanwijzingsprogramma 31 Bijlage 2 Voorbeeld monumentbeschrijving 45 Pagina 5 van 54

6

7 Samenvatting 1. Aanleiding voor dit aanwijzingsprogramma In de Beleidsregel aanwijzing beschermde monumenten 2009 (Stcrt. 2009, 169), hierna de Beleidsregel 2009 heeft de minister aangegeven uit eigen beweging vooral planmatig, via centraal aangestuurde aanwijzingsprogramma s, monumenten te willen aanwijzen en verbeteracties in het monumentenbestand te willen doorvoeren. Op die manier beoogt hij lacunes en onevenwichtigheden op te heffen en daarmee de kwaliteit van het monumentenbestand te verbeteren. De Beleidsregel 2009 vormt in dat opzicht onder andere het kader voor de uitbreiding en verfijning van de bescherming van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. 2. Nieuwe Hollandse Waterlinie Het voert te ver om in deze nota een uitgebreide beschrijving te doen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Voor een meer uitgebreide beschrijving wordt kortheidshalve verwezen naar de brochure De Nieuwe Hollandse Waterlinie (brochure 16 uit de reeks Cultuurhistorie van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Definitie van een linie of stelling Bij de bescherming van linies en stellingen in het algemeen en derhalve ook voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie is de definitie van een linie of stelling van belang. Een militaire linie is te definiëren als een ongeveer lineair stelsel van doorgaande, aaneengeschakelde of anderszins samenhangende verdedigingswerken, veelal voorzien van hindernissen, zoals inundaties, grachten, prikkeldraadversperringen, mijnenvelden en tankhindernissen Nationaal project Nieuwe Hollandse Waterlinie In 1999 is de Nota Belvedère uitgebracht. De intentie van deze nota is de cultuurhistorie volwaardig en vroegtijdig te betrekken bij de inrichting van de ruimte van Nederland. Om te laten zien hoe cultuurhistorie kan doorwerken in de ruimtelijke inrichting heeft het rijk de Nieuwe Hollandse Waterlinie als nationaal project gelanceerd. Het in 1999 opgerichte Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft in vijf jaar tijd een ruimtelijk plan voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie gemaakt en afgestemd met vele partijen: het Linieperspectief Panorama Krayenhoff. Eén van de onderdelen van het Panorama Krayenhoff is de toezegging dat de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg een bescherming op grond van de Monumentenwet zou voorbereiden. In september 2005 tekenden de vijf betrokken ministeries en provincies een bestuursovereenkomst die de basis vormt om gezamenlijk de Nieuwe Hollandse Waterlinie te ontwikkelen. De bestuursovereenkomst uit 2005 is in het Pact van Rijnauwen nog eens bekrachtigd en verder geconcretiseerd voor de periode tot Naast een verscheidenheid aan concrete uitvoeringsprojecten, heeft minister Plasterk toegezegd de waterlinie te willen beschermen door middel van de aanwijzing tot rijksmonument Relatie aanwijzingsprogramma en Panorama Krayenhoff In artikel 7 van de Beleidsregel 2009 staat dat de minister bij de aanwijzing van een monument als beschermd monument rekening houdt met de mate waarin het monument: a) een positief behoudsperspectief heeft, zowel technisch als functioneel, en b) een positieve invloed heeft op de kwaliteit van de ruimtelijke omgeving. Dit aanwijzingsprogramma is noodzakelijk als onderlegger voor object- en gebiedsgerichte ontwikkelingen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie zoals voorgesteld in het liniepersperctief, welke op haar beurt weer noodzakelijk zijn voor een positief behoudsperspectief en bijdrage aan de ruimtelijke ordening, die voorwaardelijk zijn voor een aanwijzing als rijksmonument. Pagina 7 van 54

8 3. Aanwijzing rijksmonumenten tot nog toe Tot op heden heeft de aanwijzing van de Nieuwe Hollandse Waterlinie nooit als onderdeel van een categoriaal aanwijzingsproject plaatsgevonden. Hierdoor is er geen adequate bescherming van de essentie van het systeem van de waterlinie, namelijk een aaneengesloten verdedigingsstelsel tussen Muiden en de Biesbosch Clustering doet recht aan essentie De Nieuwe Hollandse Waterlinie is één groot samenhangend functioneel en ruimtelijk systeem en zou ook op die wijze benaderd moeten worden. De cultuurhistorische waarde is voor een groot deel gelegen in de samenhang tussen de verschillende onderdelen. Hoewel de onderdelen stuk voor stuk ook een grote cultuurhistorische waarde vertegenwoordigen zou het geen recht doen aan de linie als stelsel om deze samenhang buiten beschouwing te laten. Dit stelsel is uiteen te rafelen tot kleinere substructuren van onderdelen die een ruimtelijke en historisch-functionele verwantschap met elkaar vertonen. Deze substructuren kunnen bestaan uit een fort met bijbehorende werken, maar ook bijvoorbeeld uit een groep van kazematten of een inundatiestelsel bestaande uit een inundatiekanaal en een paar sluizen en stuwen. Deze substructuren zullen in het vervolg van deze nota aangeduid worden als clusters. Het schaalniveau van de clusters leent zich in beginsel bijzonder goed voor de complexbescherming als rijksmonument. Binnen elk cluster zijn er verschillende (meervoudige) monumenten en de functionele en ruimtelijke samenhang kan beschreven worden in de complexbeschrijving. 4. Selectiecriteria voor aanvullende bescherming en verfijning Teneinde te komen tot een goed onderbouwd aanwijzingsprogramma voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie, is in artikel 6 lid 2 van de Beleidsregel 2009 een viertal selectiecriteria opgenomen waaraan getoetst is of het betreffende monument al dan niet geselecteerd zou moeten worden voor het aanwijzingsprogramma. Het advies van de Raad voor Cultuur is aanleiding geweest om een tweetal criteria enigszins anders dan in de Beleidsregel 2009 te formuleren. Navolgend de 4 selectiecriteria. 1 Het desbetreffende monument maakt deel uit van het samenhangende verdedigingsstelsel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in ruimtelijke en historisch-functionele zin en is van belang voor het specifieke karakter van de Nieuwe Hollandse Waterlinie; 2 Het desbetreffende monument heeft een militaire functie gehad in het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie; 3 Het desbetreffende monument is in voldoende mate herkenbaar en gaaf; 4 Inundatie- en schootsvelden worden niet opgenomen. Toepassing van vorengenoemde selectiecriteria heeft geleid tot de selectie van 96 complexen. Hiervan zijn reeds 54 complexen (gedeeltelijk) beschermd als rijksmonument en betreft het een verfijning van de bestaande aanwijzing. Bij 42 complexen betreft het daadwerkelijk e aanwijzingen. Voor een totaaloverzicht van het aanwijzingsprogramma wordt kortheidshalve verwezen naar bijlage Bescherming van schoots- en inundatievelden De Nieuwe Hollandse Waterlinie scoort op het punt van gaafheid en herkenbaarheid bijzonder hoog. Voor een deel komt dit doordat tot de linie behorende objecten als forten, kazematten en dergelijke bewaard zijn gebleven, maar het komt voor een groot deel ook voort uit de landschappelijke gaafheid. De ligging van de Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft vele decennia lang haar stempel gedrukt op ruimtelijke plannen. Schoots- en inundatievelden waren bepalende factoren voor de ruimtelijke inrichting. Pagina 8 van 54

9 Het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie werkt samen met het ministerie van VROM aan een bestendiging van deze kwaliteiten in ruimtelijke plannen. Dit aanwijzingsprogramma en genoemd project van het projectbureau zijn in dat opzicht complementair. 5. Format monumentbeschrijvingen Teneinde samenhang, consistentie en volledigheid te krijgen in de verschillende monumentbeschrijvingen van de rijksmonumenten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is er een format gemaakt waaraan alle monumentbeschrijvingen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie moeten voldoen. 6. Overleg over totstandkoming aanwijzingsprogramma Minister Plasterk heeft in de toelichting bij de Beleidsregel 2009 te kennen gegeven, bij het formuleren van aanwijzingsprogramma s, graag te willen samenwerken met deskundigen, andere overheden en particuliere monumentenorganisaties. Deze samenwerking is voor het aanwijzingsprogramma Nieuwe Hollandse Waterlinie op verschillende manieren vormgegeven Advies Raad voor Cultuur De minister stelt een aanwijzingsprogramma niet eerder vast, dan nadat hij de Raad voor Cultuur hierover om advies heeft gevraagd. De Raad heeft dan ook geadviseerd over het concept aanwijzingsprogramma. Het advies is te downloaden op Samenvatting van het advies van de Raad voor Cultuur De Raad staat in beginsel positief tegenover een aanwijzingsprogramma voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De Raad is positief over het feit dat de linie in haar geheel is bezien en beoordeeld en is van mening dat er inderdaad aanvullend objecten beschermd dienen te worden. De Raad heeft een tweetal kanttekeningen geplaatst bij het concept aanwijzingsprogramma Wat is er met het advies gedaan Het overgrote deel van het advies is overgenomen. Voor een deel heeft dit ook geleid tot aanpassing van dit aanwijzingsprogramma. Onder andere het eerste en tweede selectiecriterium van dit aanwijzingsprogramma zijn aangepast ten opzichte van het concept aanwijzingsprogramma. 7. Uitvoering aanwijzingsprogramma Het aanwijzingsprogramma zal gezien de omvang in een aantal tranches in procedure gebracht worden. Actualiteiten rond de aanwijzingsprocedure zullen gecommuniceerd worden op de website, Noot bij de kaarten Het kaartmateriaal op de navolgende linker pagina s van dit aanwijzingsprogramma is ter illustratie van het systeem van de Nieuwe Hollandse Waterlinie opgenomen. Het betreft een klein deel van de waterlinie ten noorden en zuiden van de Lek, het zogenaamde Lekacces. Op de kaarten is iedere keer hetzelfde gebied weergegeven, maar telkens met een andere kaartlaag. Zo zijn onder andere het strategisch stelsel en het inundatiestelsel toegelicht. Pagina 9 van 54

10 Strategisch stelsel 1940 van de omgeving ten noorden en zuiden van de Lek. Bron: C.M. Steenbergen / J. van der Zwart; Strategisch Laagland, Digitale Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie; TU-Delft (2006). Pagina 10 van 54

11 1. Aanleiding voor dit aanwijzingsprogramma Artikel 3, eerste en tweede lid, van de Monumentenwet 1988, bevat de bevoegdheid om monumenten aan te wijzen als beschermd monument. Aanwijzing als beschermd monument gebeurt op initiatief van de minister (ambtshalve) of op verzoek van een belanghebbende. In de Beleidsregel aanwijzing beschermde monumenten 2009 (Stcrt. 2009, 169), hierna de Beleidsregel 2009, heeft de minister aangegeven uit eigen beweging vooral planmatig, via centraal aangestuurde aanwijzingsprogramma s, monumenten te willen aanwijzen en verbeteracties in het monumentenbestand te willen doorvoeren. Op die manier beoogt hij lacunes en onevenwichtigheden op te heffen en daarmee de kwaliteit van het monumentenbestand te verbeteren. De Beleidsregel 2009 vormt in dat opzicht onder andere het kader voor de uitbreiding en verfijning van de bescherming van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Op grond van artikel 3 van de Beleidsregel 2009 kan de minister, de Raad voor cultuur gehoord, een aanwijzingsprogramma vaststellen. In artikel 4 tweede lid, onder b heeft de minister het aanwijzingsprogramma voor monumenten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie reeds expliciet aangekondigd. In de toelichting bij de Beleidsregel 2009 staat hierover: De bescherming van de monumenten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die van vóór 1940 dateert, betreft een reeds gedane toezegging die nu geëffectueerd wordt. De basis voor die toezegging is het door de Ministerraad in 2003 vastgestelde Linieperspectief Panorama Krayenhoff (Stuurgroep Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie, 2004). Het Linieperspectief omvatte onder meer de toezegging dat het rijk, in casu de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg (thans Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), een beschermingsvoorstel voor de gebouwde onderdelen van de linie zou voorbereiden. Uit een inventarisatie van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bleek dat er zowel in kwalitatieve als in kwantitatieve zin het nodige schortte aan de bestaande bescherming van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In 2008 is bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed het project Aanvullende aanwijzing en verfijning Nieuwe Hollandse Waterlinie van start gegaan. Het project voorziet in een complexgewijze bescherming van de onderdelen van de linie en verfijning van de reeds beschermde onderdelen. Vlakelementen, zoals schoots- en inundatievelden, worden niet aangewezen; het planologisch instrumentarium leent zich beter voor bescherming hiervan. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft de regie gevoerd over de totstandkoming van dit aanwijzingsprogramma, maar heeft bij de (pre)selectie en de gehanteerde selectiecriteria nauw samengewerkt en afgestemd met verschillende andere partijen en deskundigen. In dit licht kunnen het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, de Liniecommissie (bestuurlijk samenwerkingsverband van 5 departementen en 5 provincies) en de Stichting Menno van Coehoorn niet ongenoemd blijven. Pagina 11 van 54

12 Polderhoogtekaart van de omgeving ten noorden en zuiden van de Lek. Bron: C.M. Steenbergen / J. van der Zwart; Strategisch Laagland, Digitale Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie; TU-Delft (2006). Pagina 12 van 54

13 2. Nieuwe Hollandse Waterlinie Het voert te ver om in deze nota een uitgebreide beschrijving te doen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er zal dan ook volstaan worden met een summiere beschrijving. Voor een meer uitgebreide beschrijving wordt kortheidshalve verwezen naar de brochure De Nieuwe Hollandse Waterlinie (brochure 16 uit de reeks Cultuurhistorie van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). De Nieuwe Hollandse Waterlinie is zoals de naam al zegt een waterlinie. Het is de opvolger van de Oude Hollandse Waterlinie. De linie was bedoeld om middels gecontroleerde onderwaterzettingen (inundaties) de vijand vanuit het oosten te kunnen stoppen. In tegenstelling tot de Oude Hollandse Waterlinie ligt de stad Utrecht bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie ook binnen het te verdedigen gebied. De linie als geheel is een gecompliceerd werk met inundatievelden, sluizen, inundatiekanalen, stuwen, forten, kazematten en andere werken. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is aangelegd vanaf 1815 en is tot en met 1940 met tussenpozen versterkt en verbeterd. Bij de aanleg is gebruik gemaakt van versterkingen die ook al onderdeel waren van de Oude Hollandse Waterlinie. De ca. 85 kilometer lange Nieuwe Hollandse Waterlinie doorkruist vijf provincies en ligt via de oostkant van Utrecht tussen Muiden en de Biesbosch. 2.1 Definitie van een linie of stelling Bij de bescherming van linies en stellingen in het algemeen en derhalve ook voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie is de definitie van een linie of stelling van belang. Een militaire linie is te definiëren als een ongeveer lineair stelsel van doorgaande, aaneengeschakelde of anderszins samenhangende verdedigingswerken, veelal voorzien van hindernissen, zoals inundaties, grachten, prikkeldraadversperringen, mijnenvelden en tankhindernissen (definitie ontleend aan Het Postmilitaire Landschap 2.0, VROM-DG Ruimte, 2004). Het gaat om werken die in een functioneel en ruimtelijk verband met elkaar staan en die tot doel hebben een militaire vijand de toegang tot (delen van) het vaderlandse territorium te beletten of in ieder geval zoveel mogelijk te hinderen en te vertragen. Het essentiële aspect van linies en stellingen is dan ook de, gewoonlijk lineaire, hindernis in het landschap met daaraan toegevoegd militaire versterkingen op punten waar die hindernis zwakke plekken vertoonde, onderbroken, of bijzonder kwetsbaar was. De feitelijke hindernis kon bestaan uit natuurlijke elementen, zoals een moeras, brede rivier, of de zee, dan wel uit kunstmatige elementen, zoals onder water te zetten landerijen (inundaties), mijnenvelden, prikkeldraadversperringen, liniedijken en antitankgrachten en -muren. Voor het tot stand brengen van kunstmatige hindernissen, in het bijzonder geldt dit de inundaties, waren aanzienlijke aanvullende werken vereist zoals een samenhangend stelsel van dijken, kaden, waterlopen, sluizen en stuwen. Zo veel mogelijk werd hierbij gebruik gemaakt van bestaande elementen in het landschap, in andere gevallen werden bestaande elementen aangepast (bijvoorbeeld dijken verhoogd), in nog weer andere gevallen werden deze aangelegd. De militaire versterkingen bij de zogeheten accessen en bij de zwakke en kwetsbare plekken in de hindernissen bestonden uit vestingen, forten, schansen, batterijen en kazematten, om de meest voorkomende te noemen Kringenwet Vorengaand is beschreven wat er precies verstaan wordt onder een linie of stelling, en derhalve ook wat er gerekend wordt tot het domein van de Nieuwe Hollandse Pagina 13 van 54

14 Waterlinie. De Nieuwe Hollandse Waterlinie beperkt zich dus tot die zaken die een militaire functie gehad hebben. Naast deze militaire werken zijn er echter ook afgeleide bouwwerken die cultuurhistorische waarde hebben. Het gaat dan in het bijzonder om de houten huizen. Als gevolg van de Kringenwet 1853 golden er beperkingen ten aanzien van bebouwing en beplanting rond de forten. De Kringenwet 1853 bepaalde dat er binnen een straal rond de forten niet, of enkel in hout gebouwd mocht worden, zodat dit snel geruimd zou kunnen worden om zodoende een vrij schootsveld te creëren. 2.2 Nationaal project Nieuwe Hollandse Waterlinie In 1999 brachten de bewindslieden van de ministeries OCW, VROM, LNV en V&W de Nota Belvedère uit. De intentie van deze nota is de cultuurhistorie volwaardig en vroegtijdig te betrekken bij de inrichting van de ruimte van Nederland. Behoud door ontwikkeling is het adagium van Belvedère. Om te laten zien hoe cultuurhistorie kan doorwerken in de ruimtelijke inrichting heeft het rijk de Nieuwe Hollandse Waterlinie als nationaal project gelanceerd. Deze impuls is de waterlinie toegekend enerzijds vanwege de complexe bestuurlijke opgave (de samenwerking tussen 5 departementen, 5 provincies, ruim 25 gemeenten en 3 waterschappen), anderzijds vanwege de complexe ruimtelijke opgave. Het in 1999 opgerichte Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft in vijf jaar tijd een ruimtelijk plan voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie gemaakt en afgestemd met vele partijen: het Linieperspectief Panorama Krayenhoff. Eind 2003 heeft de Ministerraad het Linieperspectief aanvaard en besloten de essentie ervan op te nemen in de Nota Ruimte, wat begin 2005 ook is gebeurd. De waterlinie is hierin aangewezen als een van de 20 Nationale Landschappen en maakt deel uit van de ruimtelijke hoofdstructuur van Nederland. Tot slot is de Nieuwe Hollandse Waterlinie voorbeeldproject in het Actieprogramma Ruimte en Cultuur. Eén van de onderdelen van het Panorama Krayenhoff is de toezegging dat de toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg een bescherming op grond van de Monumentenwet zou voorbereiden. In deze wetenschap is de uitvoering van de zogenaamde projectenveloppen uit het linieperspectief ter hand genomen. De bestuurlijke partners dringen nu dan ook aan op het nakomen van deze afspraak. In september 2005 tekenden de vijf betrokken ministeries en provincies een bestuursovereenkomst die de basis vormt om gezamenlijk de Nieuwe Hollandse Waterlinie te ontwikkelen. De partijen hebben zich bestuurlijk verenigd in de Liniecommissie. De bestuursovereenkomst uit 2005 is in het Pact van Rijnauwen nog eens bekrachtigd en verder geconcretiseerd voor de periode tot Naast een verscheidenheid aan concrete uitvoeringsprojecten, variërend van restauraties tot aanleg van een fietsbrug, van bezoekerscentrum tot gebiedsontsluiting en van uitbaggeren van de grachten tot het ontwikkelen van een educatief programma, heeft minister Plasterk toegezegd de waterlinie te willen beschermen door middel van de aanwijzing tot rijksmonument. In het pact staat hierover: "De bescherming van de NHW wordt versterkt door toepassing van de Monumentenwet. De minister van OCW zal zorgen voor een adequate bescherming. Met een projectmatige aanpak zal worden gezorgd voor een aanvullende aanwijzing van clusters van objecten en een verfijning van de reeds aangewezen monumenten, om zo te komen tot een integrale bescherming van de NHW. Deze nationale bescherming vormt de basis voor een voordracht van de NHW voor de Werelderfgoedlijst van UNESCO". Pagina 14 van 54

15 Vanaf januari vorig jaar heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in samenwerking met het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie gewerkt aan de voorbereidingen om te komen tot dit aanwijzingsprogramma. Over de totstandkoming van het aanwijzingsprogramma heeft overleg plaatsgevonden met onder andere de Liniecommissie en de stichting Menno van Coehoorn Relatie aanwijzingsprogramma en Panorama Krayenhoff De basis van dit aanwijzingsprogramma is, zoals gezegd, gelegen in het nationale project, wat uiteindelijk geresulteerd heeft tot het Linieperspectief Panorama Krayenhoff. In deze gebiedsvisie wordt het credo van de nota Belvedere Behoud door ontwikkeling gehanteerd. Het Linieperspectief zet in op twee strategieën voor de verwezenlijking van de visie. Aan de ene kant is dat het projectgerichte ontwikkelingsprogramma, georganiseerd in de zogenaamde projectenveloppen. Aan de andere kant is er de verankering in het formele beleid. Deze twee zaken kunnen niet los van elkaar gezien worden. In artikel 7 van de Beleidsregel 2009 staat dat de minister bij de aanwijzing van een monument als beschermd monument rekening houdt met de mate waarin het monument: a) een positief behoudsperspectief heeft, zowel technisch als functioneel, en b) een positieve invloed heeft op de kwaliteit van de ruimtelijke omgeving. Met de uitvoering van het Panorama Krayenhoff, in de op ontwikkeling gerichte projectenveloppen, houden en krijgen alle objecten afzonderlijk, maar vooral ook in hun onderlinge samenhang, een positief behoudsperspectief. Vele forten en andere werken worden in het kader van dit nationale project op dit moment gerestaureerd en voorzien van een passende (her)bestemming. Het zijn ook deze objecten die in samenhang de drager zijn van dit unieke cultuurlandschap. Het verloren gaan van belangrijke schakels uit deze ketting zou de samenhang en daarmee de uitzonderlijke kwaliteit en waarde van het functionele en ruimtelijke stelsel van de waterlinie ernstig schaden, zo niet volledig ondermijnen. De aanwijzing van deze objecten hangt zoals gezegd nauw samen met het positieve behoudsperspectief en de positieve invloed op de kwaliteit van de ruimtelijke ordening, zoals dat geborgd wordt door de uitvoering van het Linieperspectief Panorama Krayenhoff. Het omgekeerde is echter ook het geval. De betrokken partijen bij de uitvoering van het Linieperspectief hebben dit namelijk ter hand genomen in de wetenschap dat er een formele onderlegger onder deze investeringen zit, middels onder andere de aanwijzing tot rijksmonument. Het Panorama Krayenhoff schrijft hierover: Ten eerste bereidt de Rijksdienst voor de Monumentenzorg een bescherming voor op grond van de Monumentenwet. Alle gebouwde onderdelen van de Waterlinie komen, afzonderlijk dan wel als onderdeel van een complex, in aanmerking voor bescherming als monument. Kortom, dit aanwijzingsprogramma is noodzakelijk als onderlegger voor object- en gebiedsgerichte ontwikkelingen in de Nieuwe Hollandse Waterlinie, welke op haar beurt weer noodzakelijk zijn voor een positief behoudsperspectief en bijdrage aan de ruimtelijke ordening, die voorwaardelijk zijn voor een aanwijzing als rijksmonument. De aanwijzing als rijksmonument en de ontwikkelingsgerichte benadering zijn ten opzichte van elkaar zowel conditioneel als synergetisch. Pagina 15 van 54

16 NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE 23 september 2009 Inundatiestelsel 1940 van de omgeving ten noorden en zuiden van de Lek. Bron: C.M. Steenbergen / J. van der Zwart; Strategisch Laagland, Digitale Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie; TU-Delft (2006). Pagina 16 van 54

17 3. Aanwijzing rijksmonumenten tot nog toe Tot op heden heeft de aanwijzing van de Nieuwe Hollandse Waterlinie nooit als onderdeel van een categoriaal aanwijzingsproject plaatsgevonden. Hierdoor is er geen adequate bescherming van de essentie van het systeem van de waterlinie, namelijk een aaneengesloten verdedigingsstelsel tussen Muiden en de Biesbosch. In 2006/2007 heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een nulmeting gedaan naar de mate waarin de Nieuwe Hollandse Waterlinie reeds beschermd is en waar er mogelijk nog hiaten en onvolkomenheden zijn in de bescherming. Uit deze nulmeting bleek het volgende. Zoals gezegd heeft de aanwijzing van onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie nog niet programmatisch plaatsgevonden, wat niet wil zeggen dat er nog geen monumenten zijn aangewezen als beschermd monument op grond van de Monumentenwet In het kader van het Monumenten Selectie Project (MSP) is er veel bouwkunst uit de periode geïnventariseerd en aangewezen als rijksmonument. In dit kader is ruim driekwart van de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie aangewezen als rijksmonument en in een aantal gevallen is dit ook gebeurd in de vorm van een complexbescherming in samenhang met de betonnen werken op de forten. De samenhang tussen de verschillende complexen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie onderling is echter zelden of nooit expliciet gelegd en is zeker geen primaire aanleiding geweest voor de aanwijzing als rijksmonument. Zoals beschreven is de Nieuwe Hollandse Waterlinie vanaf 1815 aangelegd en tot en met 1940 verbeterd en versterkt. Kijkende naar het bestand van als rijksmonument beschermde onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, kan geconstateerd worden dat de forten uit de 19e eeuw over het algemeen redelijk beschermd zijn (ca. 75% aangewezen als rijksmonument). Er is echter een onderwaardering en onderbescherming voor de betonnen werken uit de twintigste eeuw, evenals voor de tot de waterlinie behorende weg- en waterwerken. Van de ongeveer 30 clusters van betonnen werken uit de periode ná 1900 is er maar één cluster als rijksmonument aangewezen. In navolgende paragraaf zal het begrip cluster nader toegelicht worden. Hoewel hiervoor is opgemerkt dat de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in kwantitatieve zin redelijk goed beschermd zijn, is het van belang om te constateren dat de monumenbeschrijvingen van de werken allesbehalve samenhangend, consistent en volledig zijn. In een aantal gevallen zijn de forten als complex beschermd in samenhang met de betonnen werken op het fort. In die gevallen kan dan ook met recht gesteld worden dat de samenhang tussen de verschillende onderdelen op de forten onderkend is in de aanwijzing als beschermd complex. Dit is echter niet bij alle forten op deze manier gebeurd. De relatie tussen de verschillende complexen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is vrijwel nooit gelegd in de monumentbeschrijving, terwijl de ruimtelijke en functionele samenhang een essentiële waarde is. 3.1 Clustering doet recht aan essentie In de vorige paragrafen is geconstateerd dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie één groot samenhangend functioneel en ruimtelijk systeem is en ook op die wijze benaderd zou moeten worden. De cultuurhistorische waarde is voor een groot deel gelegen in de samenhang tussen de verschillende onderdelen. Hoewel de onderdelen stuk voor stuk ook een grote cultuurhistorische waarde Pagina 17 van 54

18 vertegenwoordigen zou het geen recht doen aan de linie als stelsel om deze samenhang buiten beschouwing te laten. Hoewel de Nieuwe Hollandse Waterlinie van Muiden tot aan de Biesbosch één groot samenhangend stelsel is, is het wel mogelijk dit uiteen te rafelen naar kleinere substructuren van onderdelen die een ruimtelijke en historisch-functionele verwantschap met elkaar vertonen. Deze substructuren kunnen bestaan uit een fort met bijbehorende werken, maar ook bijvoorbeeld uit een groep van kazematten of een inundatiestelsel bestaande uit een inundatiekanaal en een paar sluizen en stuwen. Deze substructuren zullen in het vervolg van deze nota aangeduid worden als clusters. Afbeelding 1 Het principe van de clustering is ontleend aan het werkboek In lijn van de Versteende Ridders (Belvedere voorbeeldproject, initiatiefnemer: Bureau B+B). Dit werkboek omschrijft een cluster als: Een samenhangend geheel van verdedigingswerken en fysieke verdedigingsmiddelen ter verdediging van een bepaald geografisch gebied. Nog een citaat uit genoemd werkboek dat de clusters omschrijft: Tijdens het onderzoek is duidelijk geworden dat de logica die de forten bij de accessen hadden op een andere manier ook geldt voor de groepsschuilplaatsen. In 1940, na de uitvinding van de brisantgranaat, waren de forten kwetsbaar en werd een gespreide verdedigingstactiek een vereiste. De groepsschuilplaatsen staan daar waar de vijand het inundatieveld over kon steken of waar accessen beveiligd moesten worden en op niet inundeerbare gebieden. Om deze verschillende onderdelen te verdedigen waren verschillende opstellingen van groepsschuilplaatsen noodzakelijk. En verder: Omdat de Nieuwe Hollandse Waterlinie vele landschapstypen doorsnijdt is geen cluster exact hetzelfde. Er kunnen verschillende typen clusters onderscheiden worden (zie afbeelding 1). Het Pagina 18 van 54

19 strategisch principe van een Accescluster meervoudig is als voorbeeld weergegeven in afbeelding 2 en illustreert duidelijk de functionele en ruimtelijke samenhang tussen de verschillende onderdelen. Het schaalniveau van de clusters leent zich in beginsel bijzonder goed voor de complexbescherming als rijksmonument. Binnen elk cluster zijn er verschillende (meervoudige) monumenten en de functionele en ruimtelijke samenhang kan beschreven worden in de complexbeschrijving. De begrippen meervoudig monument en complex vragen om een nadere uitleg. Van een meervoudig monument wordt gesproken als meerdere zelfstandige eenheden opgenomen in de monumentbeschrijving één monumentnummer hebben gekregen en gezamenlijk als één monument worden aangemerkt. Het begrip complex is geen wettelijke term en wordt gehanteerd om een meerwaarde toe te kennen aan een samenstel van afzonderlijke individueel beschermde (meervoudige) monumenten, die hun samenhang ontlenen aan hun visuele, ruimtelijke en functionele verbondenheid. Het fenomeen complexbescherming is ook vaak toegepast bij de bescherming van buitenplaatsen, om op die manier de verschillende onderdelen (bv. hoofdhuis, oranjerie en toegangshek) van de buitenplaats met elkaar in verband te beschermen. Afbeelding 2 Pagina 19 van 54

20 Inundatiepolders 1940 van de omgeving ten noorden en zuiden van de Lek. Bron: C.M. Steenbergen / J. van der Zwart; Strategisch Laagland, Digitale Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie; TU-Delft (2006). Pagina 20 van 54

21 4. Selectiecriteria voor aanvullende bescherming en verfijning Teneinde te komen tot een goed onderbouwd aanwijzingsprogramma voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie, is in artikel 6 lid 2 van de Beleidsregel 2009 een viertal selectiecriteria opgenomen om aan te toetsen of het betreffende monument al dan niet geselecteerd zou moeten worden voor het aanwijzingsprogramma. Het advies van de Raad voor Cultuur is aanleiding geweest om een tweetal criteria enigszins anders dan in de Beleidsregel 2009 te formuleren. Aan het eerste criterium is toegevoegd dat de geselecteerde monumenten van belang zijn voor het specifieke karakter van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dit was overigens ook al wel de insteek van de Beleidsregel 2009, maar het was niet zo expliciet geformuleerd. De tweede wijziging betreft het feit dat het er niet om gaat of het monument met een militair doel aangelegd of gewijzigd is, maar of het monument een militaire functie gehad heeft in het kader van de waterlinie. De Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft immers bij voorkeur sterk gebruikgemaakt van civiele waterwerken. Slechts als dit niet mogelijk bleek, werden er speciaal voor het militaire doel waterwerken gerealiseerd. Navolgend de gehanteerde selectiecriteria. Per criterium volgt een korte toelichting. 5 Het desbetreffende monument maakt deel uit van het samenhangende verdedigingsstelsel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in ruimtelijke en historisch-functionele zin en is van belang voor het specifieke karakter van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Op grond hiervan kan de reikwijdte van het complex en zijn onderdelen bepaald worden, alsmede de onderlinge samenhang tussen de complexen. Op basis van dit criterium is de hele Nieuwe Hollandse Waterlinie opgedeeld in ruimtelijk en historisch-functioneel samenhangende complexen. Dit betekent tevens dat geïsoleerd en/of perifeer liggende objecten die intrinsiek te weinig monumentale waarde hebben, niet zijn geselecteerd, omdat er geen sprake (meer) is van ruimtelijke samenhang. Bij de selectie van monumenten staat de bijdrage aan de beleving en het specifieke karakter van het waterlinielandschap centraal. 6 Het desbetreffende monument heeft een militaire functie gehad in het kader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er zijn objecten die door hun ligging binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie een bepaalde verschijningsvorm hebben. Dit geldt in het bijzonder voor bouwwerken (huizen, boerderijen) die ten gevolge van de Kringenwet in hout zijn uitgevoerd, maar geen militaire functie gehad hebben en derhalve geen deel uitmaken van het verdedigingsstelsel. Deze zijn niet geselecteerd. 7 Het desbetreffende monument is in voldoende mate herkenbaar en gaaf. Het totale verdedigingsstelsel was zeker in parate situatie nog veel groter en kende ook loopgraven, antitankgrachten, groepsnesten e.d.. Deze veelal tijdelijke, aarden werken zijn vrijwel zonder uitzondering weer verdwenen. Zonder voldoende gaafheid/herkenbaarheid zijn zij niet geselecteerd. Bovendien moet er sprake zijn van continuïteit van bestaan. Eventueel gereconstrueerde objecten zijn dus evenmin geselecteerd. 8 Inundatie- en schootsvelden worden niet opgenomen. In het aanwijzingsprogramma zijn alleen punt- en lijnobjecten geselecteerd. Dat wil zeggen dat er wel forten, kazematten of inundatiekanalen geselecteerd zijn, Pagina 21 van 54

22 maar geen vlakelementen als inundatie- of schootsvelden. Het planologisch instrumentarium leent zich beter voor bescherming hiervan. Toepassing van vorengenoemde selectiecriteria heeft geleid tot de selectie van 96 complexen. Van deze 96 complexen zijn reeds 54 complexen (gedeeltelijk) beschermd als rijksmonument en betreft het een verfijning van de bestaande aanwijzing. Bij 42 complexen betreft het daadwerkelijk e aanwijzingen. Voor een totaaloverzicht van het aanwijzingsprogramma wordt kortheidshalve verwezen naar bijlage 1. Op het moment van in procedure gaan zal de informatie uit de bijlage grootschaliger en daarmee gedetailleerder beschikbaar komen via de website van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. 4.1 Bescherming van schoots- en inundatievelden De mate van herkenbaarheid en gaafheid is het primaire criterium voor de selectie van linies en stellingen die van algemeen belang zijn. De Nieuwe Hollandse Waterlinie scoort op dit punt bijzonder hoog. Voor een deel komt dit doordat tot de linie behorende objecten als forten, kazematten en dergelijke bewaard zijn gebleven, maar de herkenbaarheid en gaafheid komt voor een groot deel ook voort uit de landschappelijke gaafheid. De ligging van de Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft vele decennia lang haar stempel gedrukt op ruimtelijke plannen. Schoots- en inundatievelden waren bepalende factoren voor de ruimtelijke inrichting. Om de Nieuwe Hollandse Waterlinie ook voor de toekomst duurzaam als systeem te behouden is een verantwoord omgaan met en deze open ruimten (schootsvelden en inundatievelden) noodzakelijk. Dit zal verder vertaald en bestendigd moeten worden in de ruimtelijke ordening. In een notitie, die in de Liniecommissie aan de orde is geweest, wordt expliciet op deze materie ingegaan. Deze notitie is gebaseerd op de gedachte dat voorliggend aanwijzingsprogramma uitgevoerd zal worden. Dit wordt gezien als de basis onder de bescherming van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Ten aanzien van de gebiedsbescherming wordt in deze notitie geconcludeerd dat: de basis van gebiedsbescherming gevonden zou moeten worden in de Nota Ruimte, die nu echter nog van een hoge abstractie is en derhalve de provincies weinig richting geeft voor het concretiseren van het beleid in structuurvisies; met een goede beschrijving in de AMvB-NR en een adequate doorvertaling in de streekplannen/provinciale structuurvisies de open vlakten op dat niveau afdoende beschermd zouden kunnen worden; bij een goede doorvertaling zoals hierboven beschreven, de inzet van het instrument beschermd landschapsgezicht (o.g.v. de Natuurbeschermingswet) of beschermd stadsgezicht (o.g.v. de Monumentenwet) niet nodig is. De gebiedsbescherming van het landschap als integraal onderdeel van de ruimtelijke ordening past goed in de visie op de Modernisering van de Monumentenzorg (MoMo). In plaats van toepassing van sectoraal instrumentarium voor de gebiedsbescherming (beschermde gezichten), staat MoMo een generieke inzet van instrumentarium uit de Wet ruimtelijke ordening voor waarin een integrale belangenafweging plaatsvindt, waarvan de cultuurhistorie deel uitmaakt. Het instrument van de structuurvisie op rijks- en provinciaal niveau en verdere borging in Amvb s en verordeningen behoort daarin tot de mogelijkheden. In het kader van MoMo zal worden nagedacht over de inzet van dit instrument op rijksniveau. Vastlegging van de waarden in de provinciale structuurvisie en verordening behoort overigens nu al tot de mogelijkheden. Pagina 22 van 54

23 5. Format monumentbeschrijvingen Hiervoor is opgemerkt dat de kwaliteit van de monumentbeschrijvingen van de objecten die reeds aangewezen zijn te wensen overlaat. Teneinde samenhang, consistentie en volledigheid te krijgen in de verschillende monumentbeschrijvingen van de rijksmonumenten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is er een format gemaakt waaraan alle monumentbeschrijvingen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie moeten voldoen. Indien alle onderdelen op deze wijze beschreven worden is de historisch-functionele en ruimtelijke samenhang tussen alle onderdelen inzichtelijk en gewaarborgd. Het format zal niet alleen toegepast worden op e aanwijzingen, maar de monumentbeschrijvingen van de objecten die nu al reeds aangewezen zijn als rijksmonument zullen omwille van de consistentie omgewerkt worden in het stramien van dit format. In veel gevallen beperkt dit zich tot het enkel aanpassen van de omschrijving. In sommige gevallen zullen meerdere beschermde rijksmonumenten wellicht samengevoegd worden tot één meervoudig monument. In weer andere gevallen zal een enkel rijksmonument omgewerkt worden tot een complexbescherming. Tot slot zal het voorkomen dat er objecten aan een beschermd complex toegevoegd worden. Dit laatste zal slechts in een beperkt aantal gevallen aan de orde zijn. In de procedure zal expliciet gemaakt worden of het betreffende object reeds beschermd was (verfijning) of dat er sprake is van een bijbescherming (e aanwijzing). Met deze systematiek is reeds ervaring opgedaan bij de verfijning van de bescherming van buitenplaatsen. Het format voor de monumentbeschrijvingen kent een drietal schaalniveaus. Op het laagste niveau worden de (meervoudige) objecten omschreven als onderdeel van een complex. Eén niveau hoger, op het schaalniveau van de complexbeschrijving, wordt de ruimtelijke en historisch-functionele samenhang binnen het complex geduid. Tevens wordt er op dit niveau specifiek aandacht geschonken aan de ligging en relatie binnen het netwerk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie door middel van het aangeven van de relatie van het betreffende complex met de aanpalende complexen. Op deze manier zijn alle complexen behorende tot de waterlinie met elkaar verweven. Op het hoogste abstractieniveau ten slotte wordt de Nieuwe Hollandse Waterlinie in z n nationale context beschreven. Onderstaand is deze indeling gevisualiseerd. Ter illustratie is dit format voor het complex Fort Everdingen uitgewerkt bijlage 2. Nieuwe Hollandse Waterlinie Complex Complex Complex Fort A betonnen Fort B Object Object Object Object Object Object Object Object Object Pagina 23 van 54

24 NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE 23 september 2009 Actuele topografische positie 2004 van de omgeving ten noorden en zuiden van de Lek. Bron: C.M. Steenbergen / J. van der Zwart; Strategisch Laagland, Digitale Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie; TU-Delft (2006). (topografische onderlegger 2004 Topografische Dienst Kadaster, Emmen) Pagina 24 van 54

25 6. Overleg over totstandkoming aanwijzingsprogramma Minister Plasterk heeft in de toelichting bij de Beleidsregel 2009 te kennen gegeven, bij het formuleren van aanwijzingsprogramma s, graag te willen samenwerken met deskundigen, andere overheden en particuliere monumentenorganisaties. Het is een belangrijke opdracht voor de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, om deze samenwerking verder vorm te geven. De minister acht de bijdrage van particulier initiatief van groot belang om de centraal geïnitieerde aanwijzingsprogramma s aan te vullen en te vervolmaken, omdat deze erfgoedorganisaties gezamenlijk over een grote achterban met enorme lokale kennis beschikken en omdat zij het maatschappelijk draagvlak voor cultuurhistorisch erfgoed representeren. Deze samenwerking is voor het aanwijzingsprogramma Nieuwe Hollandse Waterlinie op verschillende manieren vormgegeven. Allereerst is dit aanwijzingsprogramma niet tot stand gekomen van achter de burelen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, maar is het als gezamenlijk project met het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie tot stand gekomen. Middels de samenwerking met het projectbureau zijn er indirect veel (informele) verbindingen gelegd met betrokkenen bij de waterlinie. Naast een inhoudelijke rol, heeft het projectbureau in het kader van dit project dan ook vooral een rol als intermediair tussen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en belanghebbenden. Al aan het begin van het project is er overleg geweest met de Liniecommissie over de wijze van aanpak. Meer in het bijzonder over de selectiecriteria en over de complexgewijze bescherming. In de Liniecommissie zijn de vijf betrokken departementen en de vijf provincies bestuurlijk vertegenwoordigd. Het voorliggende aanwijzingsprogramma mag dan ook rekenen op de volle instemming van de Liniecommissie. In de jaren voordat de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed werkte aan dit aanwijzingsprogramma ( ) zijn er door de stichting Menno van Coehoorn en de stichting Militair Erfgoed, verscheidene aanwijzingsverzoeken ingediend voor aanwijzing van waterlinie-objecten tot beschermd monument. Dit betreft dus lopende aanwijzingsverzoeken. Over deze lopende aanwijzingsverzoeken heeft overleg plaatsgevonden in het licht van voorliggend aanwijzingsprogramma. Voor het overgrote deel zijn de objecten die onderdeel zijn van de lopende aanwijzingsverzoeken ook gevat in dit aanwijzingsprogramma. De stichting Menno van Coehoorn heeft (mede namens de stichting Militair Erfgoed) aangegeven positief te staan tegenover voorliggend aanwijzingsprogramma. Tot slot zijn alle gemeenten in een bijeenkomst geïnformeerd over dit aanwijzingsprogramma. Aan de gemeenten is de toezegging gedaan dat het totale bestand van waterlinie-objecten op de website van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed gepubliceerd zal worden. De gemeenten die natuurlijk over een grote lokale kennis beschikken, zullen dan nog een check uit (kunnen) voeren of er geen onvolkomenheden in dit bestand zitten. 6.1 Advies Raad voor Cultuur De minister stelt niet eerder een aanwijzingsprogramma vast, dan nadat hij hierover de Raad voor Cultuur om advies heeft gevraagd. De Raad voor Cultuur heeft op verzoek van de minister geadviseerd over het concept aanwijzingsprogramma. Het advies van de Raad voor Cultuur is te downloaden op Pagina 25 van 54

26 6.1.1 Samenvatting van het advies van de Raad voor Cultuur De Raad staat in beginsel positief tegenover een aanwijzingsprogramma voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De Raad is positief over het feit dat de linie in haar geheel is bezien en beoordeeld en is van mening dat er inderdaad aanvullend objecten beschermd dienen te worden. Het concept aanwijzingsprogramma gaf de Raad echter aanleiding tot het maken van een tweetal kanttekeningen, namelijk: 1 De mate waarin een object van belang is voor het specifieke karakter van de NHW is volgens de Raad ten onrechte geen selectiecriterium geweest. In het concept aanwijzingsprogramma waren alleen objecten geselecteerd die een militair doel gediend hebben en tevens voor dat doel zijn aangelegd of hiervoor ingrijpend zijn gewijzigd. Dit had tot gevolg dat: a) civiele waterwerken die tevens een militaire functie hadden in het stelsel van de NHW buiten het aanwijzingsprogramma gehouden waren; b) de houten huizen in het landschap van de NHW, die het gevolg zijn van de Kringenwet 1853, buiten het aanwijzingsprogramma gehouden zijn. Deze houten huizen hebben immers geen militaire functie gehad, maar zijn slechts het gevolg van de ligging in het waterlinielandschap. 2 De Raad is met de minister van mening dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie één groot samenhangend functioneel en ruimtelijk systeem is en als zodanig benaderd zou moeten worden. De Raad ondersteunt dan ook dat de bescherming van de ruimtelijke structuren van de linie noodzakelijk is. De Raad doet de dringende aanbeveling de inzetbaarheid van het instrument beschermde stadsen dorpsgezicht (ex artikel 35 MW 1988) nog eens nader te bezien Wat is er met het advies gedaan Het overgrote deel van het advies is overgenomen. Voor een deel heeft dit ook geleid tot aanpassing van dit aanwijzingsprogramma. De mate waarin een object van belang is voor het specifieke karakter van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, was niet expliciet benoemd in de selectiecriteria. In deze definitieve versie van het aanwijzingsprogramma is dit onderdeel gemaakt van het eerste selectiecriterium. Het tweede selectiecriterium, namelijk het militaire karakter van de objecten, is nu iets ruimer geformuleerd. In het concept aanwijzingsprogramma was het criterium dat het een militair doel gediend moest hebben en dat het met dat doel moest zijn aangelegd of ingrijpend hiervoor moest zijn gewijzigd. In deze definitieve versie van het aanwijzingsprogramma is dat laatste losgelaten. Terecht merkte de Raad voor Cultuur op dat het militaire stelsel voor een belangrijk deel steunde op civiele waterwerken. Deze civiele werken waren weliswaar niet met een militair doel aangelegd of hiervoor gewijzigd, maar zij konden een cruciale rol hebben in het inundatiestelsel en daarmee, naast een civiele, ook een militaire functie hebben. Wat betreft deze waterwerken heeft in lijn met het aangepaste selectiecriterium nog een herselectie plaatsgevonden. De houten huizen echter hebben in beginsel nooit een militaire functie gehad. Dit aanwijzingsprogramma ziet op een uitbreiding en verfijning van de aanwijzing van een linie- of stelling. In paragraaf 2.1 is een linie of stelling gedefinieerd. Deze definitie beperkt zich tot de militaire werken en laat in die zin geen ruimte voor de afgeleide objecten hiervan. Hoewel de houten huizen géén militaire functie hebben gehad, kunnen ze wel kenmerkend zijn voor het waterlinielandschap. Om die reden zal separaat worden geformuleerd in hoeverre het wenselijk is om de houten huizen op enige wijze aanvullend te beschermen. Hierbij zal betrokken worden dat verschillende houten huizen al zijn aangewezen als rijks -of, gemeentelijk monument, of liggen binnen een beschermd stads- of dorpsgezicht en op die manier Pagina 26 van 54

27 al bescherming genieten. Tevens zal het houten-huizen-project, dat geïnitieerd is door het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, hierbij betrokken worden. Het belang van gebiedsbescherming wordt onderkend. Dit valt echter buiten de scope van dit aanwijzingsprogramma. Het betreft immers een aanwijzingsprogramma op grond van artikel 3 van de Monumentenwet In het licht van de visie op de Modernisering van de Monumentenzorg (MoMo) ligt het in de bedoeling om de cultuurhistorie, en daarmee ook het waterlinielandschap, nadrukkelijk te betrekken in het integrale kader van de ruimtelijke ordening, in plaats van hiervoor sectoraal instrumentarium in te zetten. Pagina 27 van 54

28 Inundatieschema 1940 van de omgeving ten noorden en zuiden van de Lek. Bron: C.M. Steenbergen / J. van der Zwart; Strategisch Laagland, Digitale Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie; TU-Delft (2006). Pagina 28 van 54

29 7. Uitvoering aanwijzingsprogramma Gezien de omvang van de Nieuwe Hollandse Waterlinie -85 kilometer lengte, verspreid over ruim 25 gemeenten- zal het aanwijzingsprogramma niet in één keer, maar in een aantal tranches in procedure gebracht worden. Het streven is om alle tranches, met tussenpozen van enkele weken, nog zoveel mogelijk in 2009 in procedure te brengen. De direct belanghebbenden zullen uitgebreid geïnformeerd worden met een mailing die aantal weken voorafgaand aan de formele start van de procedure aan hen verzonden zal worden. Daarnaast zal er per tranche op locatie een informatieavond georganiseerd worden om de belanghebbenden en andere geïnteresseerden te informeren over de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de aanwijzingsprocedures. Actualiteiten rond de uitvoering van dit aanwijzingsprogramma zullen in ieder geval gecommuniceerd worden op de website, Pagina 29 van 54