nr.12 september 2005 WaterLIJN

Transcriptie

1 Nieuwsbrief van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie nr.12 september 2005 WaterLIJN Amsterdam Utrecht Gorinchem Naarden s-hertogenbosch 3 LINIES OVER DE GRENS: CROSSING THE LINES 4 FONS ASSELBERGS: DE WATERLINIE IS NOOIT AF 7 UTRECHTSE FORTEN ZIJN EEN OASE VAN RUST Informatiecentrum Hollandse Waterlinie Op Fort Vechten is 1 september een tijdelijk informatiecentrum geopend over de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met dit informatiecentrum wordt vooruitgelopen op de inrichting van een Nationaal Liniecentrum in 2008 op dezelfde locatie. Op het fort wordt voor een breed publiek op aantrekkelijke wijze informatie gegeven over thema s als de geschiedenis van de Waterlinie, de huidige en toekomstige functies van de forten en het landschap van de Waterlinie. Meer informatie vindt u op pagina 6 van deze nieuwsbrief. Ook is 1 september de jaarlijkse fortenmaand van start gegaan, met tal van activiteiten. Meer informatie vindt u op waterlijn, september Bestuursovereenkomst ondertekend Onze doelen passen op een A4 tje Het was even zoeken naar de meeste geschikte locatie, maar uiteindelijk werd gekozen voor Fort Vechten. Op 1 september werd in deze historische omgeving de nieuwe bestuursovereenkomst getekend door de leden van de Liniecommissie, het dagelijks bestuur van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie, en coördinerend minister Veerman van LNV. Het document bevat een serie afspraken waaraan Rijk en provincies zich de komende jaren moeten houden om de Nieuwe Hollandse Waterlinie te behouden en te ontwikkelen. De bestuursovereenkomst is in veel opzichten van belang, licht projectdirecteur Arnold van Vuuren toe. We zijn het eens geworden over de essentie van de inhoudelijke opgave - onze doelen passen op een A4 tje - en we hebben het organisatiemodel vastgesteld. Dat model is bij mijn weten uniek: de Liniecommissie heeft geen formele bevoegdheden, maar fungeert wel als opdrachtgever. Dat is onder meer een gevolg van de Nota Ruimte en de grotere rol van de provincies in de ontwikkeling van het landelijk gebied, en het is een model met veel kansen. Het betekent dat er moet worden overtuigd op basis van argumenten. Als dat lukt heb je een fantastische basis om verder te gaan, want iedereen heeft er immers zelf voor gekozen. Quick wins In afwachting van de ondertekening van de bestuursovereenkomst zijn de werkzaamheden voor de uitvoering van het Linieperspectief Panorama Krayenhoff gewoon voortgezet, benadrukt Van Vuuren. Van belang is nu dat de quick wins worden uitgevoerd, de projectinitiatieven met een positieve impuls voor de invulling van de projectenveloppen, zoals het tijdelijke informatiecentrum in Fort Vechten, dat op 1 september is geopend, tegelijkertijd met de ondertekening van de bestuursovereenkomst en de opening van de Fortenmaand. Ook moeten de enveloppenopdrachten worden geformuleerd. De provincies doen dat zelf, en hun plannen worden in oktober vastgesteld door de Liniecommissie. De provinciale uitvoeringsplannen moeten vervolgens medio 2006 gereed zijn, omdat dan de nieuwe ronde begint van het Investeringsbudget Landelijk Gebied. We willen dus tempo maken. Lees verder op pagina 2

2 actueel actueel Vervolg pag. 1 We ondersteunen de provincies graag In de bestuursovereenkomst zijn ook besluiten genomen over publiek-private samenwerking. Van Vuuren: Het komt er in grote lijnen op neer dat we op Linieniveau afzien van PPS, maar dat we het op enveloppeniveau zeker zullen inzetten. Dat sluit aan bij de gedachte dat verevening moet plaatsvinden zo dicht mogelijk bij de plek waar het geld wordt verdiend. Een en ander vraagt van de provincies een nieuw soort betrokkenheid, ook al omdat bij de uitvoering van PPS in een vroeg stadium contact moet worden opgenomen met geïnteresseerde marktpartijen. Dat zijn nog niet alle verantwoordelijke bestuurders en ambtenaren gewend. Die vaardigheden willen wij als Projectbureau graag helpen ontwikkelen. Tenslotte biedt het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie daar een uitgelezen kans voor. Werk in uitvoering De ondertekening van de bestuursovereenkomst is dus een feit, maar wat merken bewoners en bezoekers van het Waterliniegebied daar de komende jaren van? Wat de bewoners betreft, zij gaan merken dat ze op een plek wonen met een bijzondere geschiedenis en identiteit. Bovendien krijgen ze te maken met een toenemende politieke en journalistieke discussie over de invulling van allerlei plannen, onder meer op het gebied van woningbouw. Maar ook de marketing van de Waterlinie krijgt een impuls, met onder meer veel aandacht voor evenementen als de Fortenmaand. En de recreanten? Zij kunnen in de eerste plaats beschikken over meer informatie, bijvoorbeeld in het nieuwe bezoekerscentrum in Fort Vechten, maar ook op de afzonderlijke locaties. Verder zullen een aantal locaties toegankelijker zijn geworden voor bezoekers, en zal er overal in de Waterlinie veel werk in uitvoering zijn. Want dat is natuurlijk waar het om gaat: dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie steeds mooier wordt. Huizen in plaats van auto s Op het terrein van autobedrijf Hessing in De Bilt is een nieuwe woonwijk gepland. Het autobedrijf verhuist naar een zichtlocatie langs de A2 en heeft de opbrengsten nodig om de nieuwe vestiging te bekostigen. Het terrein van zeven hectare ligt nabij Fort De Bilt en is dus deel van het Liniegebied. Wij nemen in onze beoordeling van de plannen de randvoorwaarden van Panorama Krayenhoff zeker mee, die liggen namelijk besloten in het beeldkwaliteitsplan, zegt Arianne Hollander van de gemeente De Bilt. We vinden het van groot belang dat natuur- en cultuurhistorische waarden meetellen in het ontwerp van de wijk. Aan de andere kant is onze speelruimte beperkt door het feit dat deze locatie een vergunning heeft voor een bedrijf. Wij vinden het van groot belang dat er in elk geval woningbouw komt op deze plek, en we doen onze uiterste best om die onder zo gunstig mogelijke voorwaarden te realiseren. Het projectbureau NHW volgt de ontwikkeling van het Hessingterrein op de voet, aldus accountmanager Karl Blokland. De bestuurlijke afspraken zoals deze in de Bestuurs- Wat kunt u met de Waterlinie doen? Voor ondernemers, en toeristische en maatschappelijke organisaties die zich graag willen aansluiten bij de nieuwe marketingcampagne van de Waterlinie is een huisstijlenhandboek ontwikkeld. Deze toolkit bevat het logo, de slogan Ontdek het geheime wapen van Nederland, de PMS-kleuren en andere voorzieningen voor foldermateriaal, websites, merchandiserartikelen, Liniearrangementen en overige communicatiemiddelen. Het huisstijlenhandboek is verkrijgbaar als boekje en als cd-rom. Op de cd-rom staan zowel de uitingen als de gebruiksvoorwaarden. De toolkit kan gratis worden besteld via info@hollandsewaterlinie.nl. overeenkomst Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn vastgelegd raken de kern van dit project. Wij gaan er van uit dat de betrokken publieke partijen deze kans aangrijpen om de ruimtelijke kwaliteit van de Waterlinie te verbeteren. Ook verwacht ik dat opbrengsten uit de grondexploitatie worden ingezet voor de Waterlinie. Het gaat hier om de essentie van onze ambitie om nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen te koppelen aan het versterken van het cultuurhistorisch erfgoed. De rol van de gemeente De Bilt is daarbij cruciaal. Fort De Bilt. Rechtsboven is het Hessingterrein zichtbaar Onlangs is ook de nieuwe website gelanceerd. De site is ten opzichte van de oudere versie veel meer op het publiek gericht. Zo is er meer publieksinformatie over de Nieuwe Hollandse Waterlinie en wat er zoal te doen is. De website bevat bijvoorbeeld een kalender met activiteiten, waarbij de toerist kan zoeken op provincie, plaats, onderwerp of datum. Ook biedt de website informatie over beleid en uitvoering. Dit laatste onderdeel heeft betrekking op de organisatie van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. De website zal de komende maanden nog meer informatie gaan bevatten. Hiervoor is de hulp nodig van (forten)eigenaren en toeristische organisaties. U kunt uw tips over recreatiemogelijkheden in de Waterlinie doorgeven aan Titia Blom van het Projectbureau: t.n.blom@minlnv.nl. Provincie Utrecht, Sector RRE 1999 Ttia Blom Terughoudendheid beschouw ik als een kwaliteit Eigenlijk is hij al sinds eind jaren tachtig bezig met de Waterlinie. Als beleidsmedewerker van de Rijksplanologische Dienst boog Fred Kleian zich over de toekomst van de forten die door Defensie werden afgestoten. Toen al ontwikkelde zich het idee om de Waterlinie structureel beter zichtbaar te maken, maar door organisatorische problemen de betrokken provincies kregen het op eigen kracht niet van de grond strandde het initiatief. De Nota Belvedere bracht in 1999 een nieuwe kans. Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie zag het licht, en Fred Kleian werd er na enig aandringen bij zijn werkgever gedetacheerd. Sindsdien heeft hij zich voornamelijk beziggehouden met de kwaliteit van het ontwerp, en de vertaling van Panorama Krayenhoff naar een praktische invulling. In die hoedanigheid was hij onder meer secretaris van het Kwaliteitsteam NHW. De essentie van de Linie moet zichtbaar worden op alle schaalniveaus, licht hij toe. Ik rekende het tot mijn taak daaraan een bijdrage te leveren. Fred Kleian spreekt in de verleden tijd, want per 1 september maakt hij gebruik van een mogelijkheid tot vervroegde uittreding, om zich onder meer te wijden aan vrijwilligerswerk. Ik kijk terug op een aangename periode. Inhoudelijk was dit werk interessant, omdat ik alle ervaring uit mijn beroepsleven heb kunnen inzetten. Maar ook op het menselijke vlak heb ik Fred Kleian waterlijn, september het naar mijn zin gehad. Het is een klein team, dat in de loop der jaren hecht is gaan samenwerken, en zich altijd faciliterend en ondersteunend heeft opgesteld, iets wat ik heel belangrijk vind. Terughoudendheid beschouw ik als een kwaliteit, ook in het ontwerp trouwens. Wat de toekomst betreft maakt Fred Kleian zich vooral zorgen over de invulling die de provincies gaan geven aan hun rol. Als dat niet gebeurt, dan kunnen we het wel schudden. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is immers geen rijksproject, maar een Nationaal Project. Dat betekent dat alle betrokken partijen hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Dat is de uitdaging voor de komende jaren. Linies over de grens In juni heeft het Projectbureau NHW aan twee internationale bijeenkomsten deelgenomen in verband met het hergebruik van militair erfgoed. Van 8 t/m 11 juni werd in Magdeburg (Duitsland) een international congres georganiseerd met als thema Fortificaties van de negentiende eeuw en hun mogelijke hergebruik. Doel van het Projectbureau was om meer te weten te komen over de activiteiten van andere Europese landen op het gebied van hergebruik van militair erfgoed en nieuwe contacten te leggen in voorbereiding op toekomstige Europese samenwerkingsprojecten. Op 22 en 23 juni werd bij Fort aan de Klop een workshop van het EU-project Crossing the Lines georganiseerd. Dit is een uitvoeringsproject met een focus op restauratietechniek, waarin Fort aan de Klop, Fort 4 (Antwerpen) en de Martello towers en Fort Tilbury (Essex, Engeland) de partners zijn. Van 8 t/m 19 augustus vond ten slotte op Fort Vechten de tweede editie plaats van het zomerkamp. Acht jongeren uit Verona werkten samen met Nederlandse leeftijdgenoten aan de verbouwing van Barak Z tot tijdelijk informatiecentrum van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Begin september werkt een aantal van deze Nederlanders en Italiaanse jongeren samen bij Fort Gisella in Verona aan een verbouwing tot jeugdherberg. Informatie: De Moeder aller Linies Een paar weken geleden vernam ik van historisch-geografen dat de provincie Noord-Brabant tijdens een feestelijke bijeenkomst de wereld op de hoogte had gebracht van het bestaan van een waterlinie langs de noordgrens van de provincie. In feite gaat het om een reeks lokale linies op de overgang van het zand naar rivierklei: de stelling van s- Hertogenbosch, de stelling van Heusden en de West-Brabantse Linie. Ik begreep dat het de ambitie is om deze defensielinie te ontwikkelen tot een aantrekkelijk landschap. Toen werd het me zwaar te moede. Natuurlijk feliciteer ik het provinciebestuur, de stichting Menno van Coehoorn en alle lokale historische kringen met deze nieuw ontdekte oude structuur. Ik gun elke stad, iedere regio en land zijn verdedigingswerk. Maar inflatie dreigt. Uit een inventarisatie door het ministerie van VROM blijkt het Nederlandse landschap bezaaid te zijn met relicten en artefacten met een defensieve betekenis. Het gevaar is levensgroot dat als gevolg van de linieconcurrentie een beleidsverdunning ontstaat die er uiteindelijk toe leidt dat er helemaal niets van de ambities terecht komt om kenmerken van de defensiegeschiedenis plaatselijk opnieuw in roulatie te brengen. De Spaans-Staatse Linies, de Stelling van Amsterdam, de Peel-Raamstelling, de IJssellinie en sinds kort de Koude-Oorlogzone van munitie- en mobilisatiecomplexen, vliegvelden en oefenterreinen in Oost-Nederland die vrijkomen en herontwikkeld moeten worden... Stel: je bent staatssecretaris van Cultuur en je wordt gevraagd in te haken bij maar liefst 46 linies en stellingen die VROM op het spoor is gekomen. In weerwil van onze nationale neiging om instrumenten en geld eerlijk over het land te verdelen, pleit ik voor een concentratie op de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Waarom? Omdat de NHW een van de laatste grote landschappelijke vormen is in de versnipperde Nederlandse topografie. Omdat het Liniegebied de komende decennia onder druk komt te staan, en de kansen om iets met de Linie te doen daardoor erg groot zijn. Omdat er een professioneel, goed geëquipeerd Projectbureau bestaat. Omdat er bestuurlijke en ambtelijke eendracht is over de manier waarop de Linie moet worden beschermd en ontwikkeld. Laten we snel met elkaar afspreken dat we eerst de Moeder aller Linies een attractieve toekomst geven. ERIC LUITEN, landschapsarchitect en opsteller van Panorama Krayenhoff Ttia Blom COLUMN

3 Fons Asselbergs, Rijksadviseur voor het cultureel erfgoed: De Waterlinie is nooit af Het Linieperspectief Panorama Krayenhoff beschouwt hij als een voorbeeldig plan, maar bij de uitvoering komt nog heel wat kijken. Hoogleraar en rijksadviseur Fons Asselbergs over bestuurlijke uitdagingen, behoud door ontwikkeling en de genadeloze natuur. Arie de Leeuw Er zijn wat hem betreft veel bijzondere plekken in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Fort Rijnauwen bijvoorbeeld. Fort Vechten, dat op de grens ligt met die andere opmerkelijke historische linie: de Romeinse Limes. De Plofsluis, een staaltje twintigste-eeuws vernuft boven het Amsterdam-Rijnkanaal. Maar de meest bijzondere relatie heeft Fons Asselbergs toch met de fortificaties rond Naarden, waarvan hij de vestingbeheerder is. In die rol is het mij duidelijk geworden hoe belangrijk onderhoud is. In de periode tussen 86 en 96 is er weinig aan de vesting Naarden gedaan, en in zo n betrekkelijk korte periode slaat de natuur genadeloos toe. Wat begint als een zaadje dat zich nestelt in het voegwerk aan de waterlijn, is na tien jaar uitgegroeid tot een heuse boom, die met zijn wortels het muurwerk ondermijnt. Ik ben in beginsel geen voorstander van rigoureuze restauraties, zoals je die bij sommige monumenten ziet; zo n gebouw dat daar veel te naakt staat te glimmen, maar een bepaalde mate van onderhoud is toch echt noodzakelijk, als je een cultuurhistorisch waardevol object wilt beschermen. Als oud-directeur van de Rijksdienst voor Monumentenzorg, als hoogleraar Monumentaal Bouwkundig Erfgoed in Nijmegen en als rijksadviseur voor het cultureel erfgoed is Fons Asselbergs nauw betrokken bij de ontwikkeling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het Linieperspectief Panaroma Krayenhoff, waarvan de uitvoering inmiddels is begonnen, betitelde hij in een interview ter gelegenheid van zijn afscheid bij Monumentenzorg als een voorbeeldig plan, onder meer vanwege het feit dat daarin de militaire functie van de Waterlinie vervangen is door een nieuwe, ecologisch-recreatieve functie, die net zo goed de samenhang van het Liniegebied kan handhaven. En daar gaat het om. Nieuwe beheerder Ook het bestuurlijke aspect speelt bij mijn positieve oordeel een rol, licht hij toe in zijn werkkamer in Amersfoort, vlakbij de toekomstige nieuwe behuizing van Monumentenzorg. Er zijn veel plannen voor behoud, beheer en ontwikkeling op micro- en mesoniveau, maar de Nieuwe Hollandse Waterlinie functioneert op macroniveau, en is daarom niet voor niets een Nationaal Project. Op die nationale schaal is Panorama Krayenhoff gericht, en dat is bijzonder. Kenmerkend voor het gebied is voorts dat de oude beheerder, het ministerie van Defensie, er afstand van heeft gedaan, en dat een volwaardige nieuwe beheerder nog moet worden gevonden. Dat zal niet meevallen, voor je voor dat bestuurlijke probleem een duurzame constructie hebt gevonden ben je twintig, dertig jaar verder. Tot die tijd moeten we het doen met een afstemming tussen provincies, gemeenten, waterschappen en terreinbeheerders. Wat dat betreft vind ik het een wijs besluit om het gebied op te delen in projectenveloppen. Die hebben een overzichtelijke schaal, en vertonen een zekere ruimtelijke en procedurele samenhang. Hapklare brokken, om het maar eens populair uit te drukken. Gegeven het feit dat een overkoepelende instantie vooralsnog ontbreekt, hoe overtuig je de betrokken bestuurders dan van de noodzaak om te investeren in de Waterlinie? Niet alleen in de afzonderlijke forten, maar ook in de Linie als geheel, en het landschap eromheen? Vooral dat laatste is belangrijk, beaamt Asselbergs. Zonder zijn omgeving is de Nieuwe Hollandse Waterlinie zichzelf niet. Het gebied is toch al betrekkelijk smal. Bestuurders kun je daarvan het beste overtuigen - voor zover dat nog nodig is - door ze te wijzen op de recreatieve aantrekkelijkheid van totale blikvelden. Er zijn veel recreanten die je daarmee kunt mobiliseren. De recente marketingcampagne smaakt wat dat betreft naar meer. De overheid mag daarbij een meer indringende rol spelen dan nu. Vergelijkbaar met de manier waarop je op de snelwegen in Frankrijk attent wordt gemaakt op de culturele bijzonderheden van een regio. Op een lager schaalniveau is het van belang dat lokale bestuurders een bijdrage leveren aan het aantrekkelijk maken van de afzonderlijke complexen en objecten die onder hun directe verantwoordelijkheid vallen. Overigens zonder de kwaliteit ervan uit het oog te verliezen, want de Waterlinie mag geen poppenkast worden. Daarom is het goed dat er een kwaliteitsteam actief is, onder leiding van de rijksadviseur voor het landschap Dirk Sijmons, die dat goed in de gaten houdt. Conservatief Behoud door ontwikkeling is het motto van de cultuurhistorische Nota Belvedere, waarin de Nieuwe Hollandse Waterlinie als Nationaal Project is geafficheerd. Vaak wordt door direct betrokkenen de vraag gesteld hoe dat begrip ontwikkeling kan worden veiliggesteld tegenover de soms als conservatief beschouwde instanties die vooral het behoud prediken. Volgens Asselbergs is hierbij sprake van een valse tegenstelling. Behoud, beheer en ontwikkeling zijn als activiteit alle drie even onmisbaar. Soms is het noodzakelijk om een gebouw simpelweg te conserveren, en verder niets. Bijna altijd is het noodzakelijk om actief beheer te plegen, en soms is het nodig een nieuwe functie te creëren waarbij vergaand moet worden ingegrepen. Dat is een kwestie van maatwerk. Waaraan ik graag wil toevoegen dat ook dat maatwerk tijdgebonden is en als zodanig moet worden uitgevoerd. Want over tien jaar kan de situatie weer andere eisen stellen. De Waterlinie is nooit af, net zo min als bijvoorbeeld een stad ooit af is. De Waterlinie verkeert in een proces van voortdurende ecologische en economische verandering, en daarvoor moeten passende condities geschapen worden voor de lange termijn. Plaatsing op de Werelderfgoedlijst van UNESCO kan een belangrijke stimulans zijn. De cultuur- en natuurwaarden van het Waterliniegebied worden erdoor benadrukt, en voor gevoelens van identiteit, nationale trots en hoe je het verder ook wilt noemen, is dat een goede zaak. De UNES- CO beschermt niet en subsidieert niet, maar plaatsing op de Werelderfgoedlijst is wel een eervol predikaat, dat burgers en bestuurders motiveert om de Linie als geheel in ere te houden. Bovendien roept het de nodige publiciteit op, waardoor bezoekers worden getrokken. Zo bezien heeft plaatsing op de Werelderfgoedlijst niet alleen cultuurhistorisch, maar ook economisch een positief effect. Fons Asselbergs op de vesting Naarden: Een bepaalde mate van onderhoud is echt noodzakelijk waterlijn, september

4 achtergrond agenda Ik Informatie in Barak Z Op Fort Vechten is een tijdelijk informatiecentrum geopend over de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De doelgroep van het informatiecentrum is breed. Het is een tentoonstelling die een stootje kan hebben, en die dus ook geschikt is voor kinderen die met laarzen aan door de ruimte willen rennen. zou het edutainment willen noemen, als dat niet zo n rotwoord was. De manier waarop wij informatie willen overdragen, is speels en op eigen initiatief gericht. Bezoekers aan het informatiecentrum worden uitgedaagd om zelf te onderzoeken wat de geschiedenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is, zodat ze ambassadeurs worden van de zelf verworven kennis - en die kennis graag met enige trots willen verspreiden op verjaardagsfeestjes en zo. Liliane van der Steur is projectleider bij Podium, bureau voor educatieve communicatie in Utrecht. Podium dat eerder onder meer vergelijkbare projecten realiseerde voor de HSL en de Noord-Zuidlijn (op Amsterdam CS) is verantwoordelijk voor de inrichting van het tijdelijke informatiecentrum in de zogeheten barak Z op Fort Vechten, dat 1 september is geopend. Met dit tijdelijke informatiecentrum wordt vooruitgelopen op de inrichting van een Nationaal Liniecentrum in 2008 op dezelfde locatie. Het centrum heeft als doel de bekendheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te vergroten door informatie te geven over thema s als de geschiedenis van de Waterlinie, de huidige en toekomstige functies van de forten en het landschap van de Waterlinie. Maquette Dat zijn allemaal mooie woorden, aldus Liliane van der Steur, maar je moet er wel voor oppassen dat het niet te saai wordt. We willen een tentoonstelling maken die toegankelijk en interessant is voor iedereen: voor gezinnen, maar ook voor werknemers van bedrijven die een dag op Fort Vechten verblijven, voor jong en oud, voor goed opgeleide en minder hoog geschoolde bezoekers. Dat doen we in de eerste plaats door een grote linietafel midden in de ruimte te plaatsen, een soort maquette van acht meter lang en twee meter breed. Met die tafel kun je zelf aan de slag; je kunt forten laten oplichten, je kunt ook de Waterlinie figuurlijk onder water zetten. Verleden-heden-toekomst dat zijn de kernbegrippen van het tijdelijk informatiecentrum, dat overigens gewoon de naam barak Z blijft dragen. Het verleden is onder meer zichtbaar in oude documentaire filmbeelden, die worden getoond op een video in de maquette. De toekomst en de uitwerking van het Belvedere-motto behoud door ontwikkeling worden onder meer zichtbaar in een oud wachthuisje. Hierin staat een soldaat op wacht, zijn hoofd in de vorm van een monitor met beelden van toekomstige recreatieve en artistieke bestemmingen van een aantal forten en andere artefacten van de Waterlinie. Kinderen Het is een tentoonstelling die een stootje kan hebben, en die dus ook geschikt is voor kinderen die met laarzen aan door de ruimte willen rennen, aldus Liliane van der Steur. De barak waarin de expositie is gehuisvest, blijft authentiek van karakter, en dus sober. Houten muren, stoeptegels op de vloer, dat past bij het karakter van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Tingrijs - dat is de kleur die je veel terugziet, en die sluit aan bij het militaire karakter van het geheel. De bezoekers worden welkom geheten door een cartoonfiguur, die Dickie heet. Een kikker met een helm op, de verzinnebeelding van water en defensie. We denken dat het allemaal in de smaak zal vallen, en dat het ieder wat wils zal bieden. Bunker Q, c/o Stichting Beeldrecht Amsterdam Wim van Est Op het terrein van Fort Hoofddijk zijn de botanische tuinen van de Universiteit Utrecht te vinden. In de maand september zijn er diverse presentaties over de soms zeer spectaculaire bewegingen die planten maken, een tentoonstelling en een (kinder)route. Verder vindt u hier onder meer de Rotstuin, (sub)tropische collecties en de Vlinderhof. Op 6 september is er een avondopenstelling tot uur. Toegang: tot 1 december dagelijks vanaf uur Meer informatie: Het Werk aan de Korte Uitweg is een klein fort nabij de Lek. Tegenwoordig is het een natuurkampeerterrein voor fietsers en wandelaars. Op het terras en in het theehuis zijn diverse consumpties verkrijgbaar. Alle weekenden in september is het fort geopend van tot uur en zijn er speciale rondleidingen ( 1) met bezienswaardigheden zoals een vleermuizententoonstelling en een historische kijkdoos. Voor kinderen is er een speurtocht in en rond het fort. Toegang: alle weekenden van tot uur Meer informatie: Tijdens het Open Monumentenweekend op 10 en 11 september wordt op Fort Vechten militaire geschiedenis in beeld gebracht met kostuums, kampementen, voertuigen, demonstraties te paard en bulderende kanonnen. Er is onder meer een Romeinse wachttoren met Romeinse soldaten en burgers, een pontonbrug over de fortgracht, en levend stratego en een ontdekkingstocht voor de kinderen. Fort Vechten is ook geopend op 4, 18 en 25 september en op 2 en 9 oktober van uur. Toegang: 3 voor volwassen en 2 voor kinderen Meer informatie: Waterlijn is de driemaandelijkse nieuwsbrief van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie Postbus 406, 3500 AK Utrecht Bezoekadres: Munstraat 7, Utrecht Waterlijn wordt verspreid in een oplage van ex. U kunt een gratis abonnement aanvragen op info@hollandsewaterlinie.nl Redactie Titia Blom en Annemiek Tromp, Projectbureau NHW Tekstverzorging Bert Bukman, Utrecht Vormgeving SOK Visueel Management, Amsterdam Druk De Bussy Ellerman Harms bv, Amsterdam Wim van Est Utrechtse forten zijn een oase van rust Harm Janssen is sinds enkele maanden wethouder van de gemeente Utrecht en voorzitter van de enveloppecommissie Kraag van Utrecht. Hij acht de Utrechtse forten van groot belang voor de identiteit van de stad. e kennismaking met het Nationaal Project Nieuwe D Hollandse Waterlinie is mij goed bevallen. Anders dan veel andere onderdelen van mijn portefeuille onderwijs bijvoorbeeld bestaan er over de Waterlinie geen grote politieke meningsverschillen. Iedereen is het er over eens dat de forten zichtbaarder moet worden, en dat er beter gebruik van moet worden gemaakt. Die eenstemmigheid is prettig, als je ergens bestuurlijk voor verantwoordelijk bent. Overigens zijn we als gemeente Utrecht, sinds we de acht forten binnen onze gemeentegrenzen in bezit kregen, al een eind gevorderd. Fort aan de Klop krijgt een theehuis en een minicamping, op Fort Blauwkapel komt woningbouw, en zo zijn er nog een aantal plannen. Ik vind dat van groot belang voor de stad, want de ring van forten rond Utrecht is een onderdeel van onze identiteit. We willen die forten graag meer onder de aandacht van de bewoners brengen, ze betrekken in hun dagelijks leven. Want veel Utrechtenaren weten nog niet hoe mooi ze zijn, die oases van rust in de buurt van de stad. OPTIMISTISCH De enveloppecommissie Kraag van Utrecht staat wat dat betreft voor een belangrijke uitdaging: in de hele regio een vergelijkbare ontwikkeling op gang brengen of gaande houden. Gezien de constructieve houding van vrijwel alle betrokkenen, ben ik daar optimistisch over gestemd. Naast de gemeente zijn ook provincie en rijksoverheid bereid middelen en mankracht in te zetten voor het behoud van de Waterlinie. Door die gezamenlijke inspanning is het mogelijk stappen vooruit te blijven zetten. Bij samenwerking binnen Nederland alleen moet het echter niet blijven. Hoewel de Waterlinie als verdedigingswerk uniek is in de wereld, valt er ook van internationale samenwerking toch veel te leren. Ik ben gastheer geweest op het EU-congres Crossing The Lines, waarbij ervaringen werden uitgewisseld over het behoud en de ontwikkeling van verdedigingslinies in andere Europese landen, België en Engeland onder meer. Dan blijkt dat er ondanks de verschillen toch ook veel overeenkomsten zijn. Copyright Provincie Utrecht, Sector RRE. BESTUURLIJK waterlijn, september

5 Een bijzondere plek Henk Hellegers is burgemeester van Werkendam. Hij heeft onder meer de Nieuwe Hollandse Waterlinie in zijn portefeuille. De Papsluis maakt de bedoeling van de Waterlinie duidelijk Ik kan binnen onze gemeentegrenzen kiezen uit maar liefst drie bijzondere locaties van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: Fort Bakkerskil, Fort Altena en de Papsluis. Ze hebben alle drie hun eigen bijzondere kenmerken en hun eigen charme, maar als ik er echt voor een moet kiezen, dan wordt het de Papsluis. Het bijzondere aan die sluis vind ik dat nog meer dan bij de forten duidelijk wordt wat precies de bedoeling was van de Waterlinie: land onder water zetten. De forten zijn bedoeld als militair verdedigingswerk, en in die zin minder bijzonder, want forten zijn immers op heel veel meer plekken ter wereld te zien. Sluizen natuurlijk ook, maar een sluis als onderdeel van een verdedigingwerk, dat is toch uniek. Dat de Papsluis tot voor kort nog echt als waterkering in gebruik was, is dan een extra aardigheid. Daar komt nog iets bij: forten trekken vanzelf al wel veel belangstelling, en het is dus goed om ook eens een sluis onder de aandacht van de mensen te brengen. Ik ben er dan ook erg blij mee dat het waterschap en de provincie de Papsluis binnenkort gaan restaureren. Het is een tastbaar overblijfsel van onze geschiedenis, dat het waard is voor het nageslacht behouden te blijven. Dan heb ik het over de geschiedenis van Nederland als geheel, maar ook de geschiedenis van dit gebied. De Biesbosch is gevormd na de St. Elisabethsvloed van 1421; we hebben dus wel iets met water, om het zo te zeggen. En met de Waterlinie dus ook. PERSOONLIJK waterlijn, september