ADVIES 01/01. Koers BVE. Sociaal- Economische Raad

Transcriptie

1 Sociaal- Economische Raad ADVIES Koers BVE 01/01

2 Koers BVE Advies over de voortgang in de vernieuwing van het middelbaar beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie Uitgebracht aan de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Publicatienummer 1, 19 januari 2001 Sociaal- Economische Raad

3 Sociaal-Economische Raad De Sociaal-Economische Raad (SER) adviseert de regering en het parlement over de hoofdlijnen van het te voeren sociale en economische beleid en over belangrijke wetgeving op sociaal-economisch terrein. Daarnaast is de SER belast met bestuurlijke en toezichthoudende taken met betrekking tot de publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie (productschappen en bedrijfschappen). De raad is voorts betrokken bij de uitvoering van enkele wetten, zoals de Wet assurantiebemiddelingsbedrijf en de Wet op de ondernemingsraden. De SER is in 1950 ingesteld bij de Wet op de bedrijfsorganisatie. Zitting in de SER hebben vertegenwoordigers van ondernemers en van werknemers alsmede onafhankelijke deskundigen. De raad is een onafhankelijk orgaan dat door het gezamenlijke Nederlandse bedrijfsleven wordt gefinancierd. De SER wordt bij de uitvoering van zijn functies bijgestaan door een aantal vaste en tijdelijke commissies. Enkele vaste commissies zijn onder bepaalde voorwaarden ook zelfstandig werkzaam. De belangrijkste adviezen die de SER uitbrengt, worden in boekvorm uitgegeven. Zij zijn tegen kostprijs verkrijgbaar. Een overzicht van recente publicaties vindt u achterin. Een uitgebreider overzicht wordt op aanvraag gratis toegezonden. Het maandblad SER-bulletin geeft uitgebreid nieuws en informatie over de SER. De SER beschikt ook over een eigen site op Internet, met onder meer de samenstelling van de raad en zijn commissies, persberichten en het laatste nieuws. 2000, Sociaal-Economische Raad Alle rechten voorbehouden. Overname van teksten is toegestaan onder bronvermelding. Sociaal-Economische Raad Bezuidenhoutseweg 60 Postbus LK Den Haag Telefoon: Telefax: ser.info@gw.ser.nl Internet: ISBN X / CIP 2

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding Adviesaanvraag Beknopte inhoud Koers BVE Kader adviesvoorbereiding Leeswijzer Een kijk op de bve-sector Schets van de sector Trends Sociaal-economische uitdagingen Sturing en verantwoordelijkheid Taken en verantwoordelijkheden van actoren Sturing in Koers BVE Commentaar van de raad Kwaliteit Inleiding Kwalificatiestructuur De kwaliteit van de beroepspraktijkvorming De examinering Kwaliteitszorg De positie van de deelnemer De positie van de docent Internationale aspecten Commentaar van de raad Toegankelijkheid Inleiding Toegankelijkheid en deelnemers Sectorale en regionale partijen Commentaar van de raad 69 3

5 6. Doelmatigheid en rendement Doelmatigheid Rendement Commentaar van de raad Samenvattende slotbeschouwing en aanbevelingen Algemene beschouwingen Conclusies De adviesaanvraag 97 Bijlagen 1. Adviesaanvraag Samenstelling van de Commissie Arbeidsmarktvraagstukken Overzicht van eerdere aanbevelingen van de raad met betrekking tot actoren in het bve-veld Lijst van afkortingen 115 4

6 1. Inleiding In dit hoofdstuk komt allereerst de adviesaanvraag aan de orde (1.1), gevolgd door een schets van de hoofdlijnen van de nota Koers BVE (1.2). Daarna wordt ingegaan op de aspecten die voor de plaatsbepaling en reikwijdte van de adviesaanvraag van belang zijn (1.3). Het hoofdstuk sluit af met een leeswijzer voor het advies (1.4). 1.1 Adviesaanvraag Op 20 september 2000 heeft de minister van OCenW de raad gevraagd advies uit te brengen over de inhoud van de nota Koers BVE, Perspectief voor het middelbaar beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie 1 (zie bijlage 1). In die nota schetst de minister de ontwikkelingsrichting voor de sector beroepsonderwijs en volwasseneneducatie (de bve-sector) 2 op de middellange termijn in een samenhangend beleidskader. De acties in Koers BVE zijn gericht op het versterken van het beroepsonderwijs. In Koers BVE wordt niet specifiek ingegaan op het perspectief voor het middelbaar landbouwonderwijs. Hierover brengt de minister van LNV binnenkort een beleidsbrief uit. De SER is gevraagd te adviseren over de inhoud van de nota Koers BVE. De adviesaanvraag bevat daarnaast het verzoek specifieke aandacht te besteden aan de volgende onderwerpen: het versterken van de regionale dynamiek; de vormgeving van een meervoudig publieke verantwoording; de afstemming van het aanbod op de (regionale) vraag; de mogelijkheden ter versterking van de positie van deelnemers door een ander financieringsarrangement voor de onderwijsvraag. 1 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Koers BVE, Perspectief voor het middelbaar beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie, Den Haag, september Een lijst met afkortingen is opgenomen in bijlage 4. 2 De bve-sector bestaat uit het middelbaar beroepsonderwijs (mbo), ook wel secundair beroepsonderwijs genoemd, en de volwasseneneducatie, ook wel kortweg educatie genoemd. Binnen het mbo worden de beroepsbegeleidende leerweg (bbl) en de beroepsopleidende leerweg (bol) onderscheiden. In navolging van de nota Koers BVE zal in dit advies worden gesproken over mbo als gedoeld wordt op de bbl en de bol, terwijl de term bve-sector wordt gebruikt voor het mbo en de volwasseneneducatie. 5

7 Koers BVE is op 19 september 2000 aan de Tweede Kamer aangeboden. De minister is voornemens om in december 2000 de Tweede Kamer te informeren over de resultaten van de adviezen en de formele overleggen die in de tussenliggende periode over Koers BVE zijn gevoerd. Uit de nota blijkt dat de minister begin 2001 Koers BVE en daarmee zijn beleidsprogramma wil vaststellen. Dit in verband met het overleg met de Tweede Kamer begin februari. De SER is daarom verzocht rond 1 december 2000 advies uit te brengen aan de minister van OCenW. Deze termijn is verruimd tot medio januari Het advies is voorbereid door de commissie Arbeidsmarktvraagstukken (AMV). De samenstelling van de commissie is in bijlage 2 opgenomen. Het advies is door de raad vastgesteld in de raadsvergadering van 19 januari Beknopte inhoud Koers BVE Totstandkoming In september 1999 heeft de minister de hoofdlijnen vastgelegd van zijn visie op de toekomst van de bve-sector in de Agenda BVE 3. Voor de ontwikkeling van een gezamenlijk gedragen ontwikkelingsperspectief is overleg gevoerd met alle partijen die betrokken en belanghebbend zijn bij de sector. Deze fase van agendavorming is afgesloten met de procesbrief Op koers: Van Agenda BVE naar Koers BVE. Vervolgens heeft de minister mede naar aanleiding van een dialoog met de betrokken partijen in Koers BVE zijn visie neergelegd op de ontwikkelingsrichting voor de bve-sector op de middellange termijn in een samenhangend beleidskader 4. De betrokken partijen, alsmede de SER en de Onderwijsraad, zijn uitgenodigd voor december 2000 een formeel standpunt in te nemen over Koers BVE. Na overleg met de Tweede Kamer wil de minister begin 2001 Koers BVE als beleidsprogramma vaststellen. Doelstelling De nota Koers BVE heeft als doel de maatschappelijke betekenis van de sector scherp uit te lijnen en een beschrijving te geven van de werking en prestaties van het stelsel (p. 3 Koers BVE). Meer concreet streeft de minister met de nota de volgende doelen na: het neerleggen van beleidsconclusies, -visies en -richtingen voor de bvesector voor de middellange termijn; 3 Tweede Kamer der Staten-Generaal, , vergaderjaar , Agenda BVE, Brief van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, nr De minister is in dialoog gegaan met de betrokken partijen door middel van conferenties, rondetafelgesprekken en debatten. 6

8 INLEIDING het beleid in samenhang te presenteren rond de thema s: kwaliteit, toegankelijkheid, zelfsturing en verantwoording en tot slot regionale samenwerking; de sector de aandacht geven die deze verdient, gezien het belang van dit onderwijs voor de arbeidsmarkt. Kern van het beleid blijft volgens de minister de hoofddoelstelling van de WEB: het realiseren van een breed, gevarieerd aanbod aan opleidingen, van een goede kwaliteit en toegankelijk voor een zeer heterogene populatie. In de vier jaar dat de WEB nu van kracht is, heeft de sector ingrijpende bestuurlijke en organisatorische veranderingen doorgemaakt die onder meer hebben geleid tot de totstandkoming van regionale opleidingscentra (roc s). Op dit moment vindt een evaluatie van de WEB plaats, die naar verwachting in oktober 2001 tot een afronding komt. Naar de mening van de minister is de sector thans voldoende op orde om alle taken uit te voeren, zich zelfbewust naar buiten te presenteren en daarmee een grotere uitstraling en een nog beter imago op te bouwen (zie p. 18 Koers BVE). Dit is temeer van belang omdat de inhoudelijke doelstellingen van de WEB nog niet tot volle wasdom zijn gekomen 5. Mede daarom presenteert de minister in Koers BVE zijn visie op een viertal thema s: kwaliteit, toegankelijkheid, zelfsturing en verantwoording en regionale samenwerking. Beleid in samenhang rond vier thema s Aandacht voor kwaliteit betekent in Koers BVE minder sturing door regelgeving vooraf en meer aandacht voor verantwoording van kwaliteit achteraf. Daarbij staan deelnemers en docenten centraal. Aan de orde komen de kwalificatiestructuur, de examinering, de beroepspraktijkvorming en de kwaliteitszorg. Tot slot vormt ook internationalisering een belangrijk aandachtsgebied binnen dit thema. Toegankelijkheid komt in verschillende betekenissen aan de orde. In de eerste betekenis gaat het om de aanwezigheid van een adequaat aanbod voor een verscheidenheid aan groepen deelnemers. Hierbij doet zich de spanning voor tussen open toelaten en kwalificeren. In de tweede betekenis gaat het over het belang van open communicatielijnen met actoren in de regio die een beroep willen doen op het roc. Daarbij is de herkenbaarheid van opleidingen en instellingen van betekenis. Onder de noemer evenwicht in zelfsturing en verantwoording wordt ingegaan op de mogelijkheden en versterking van de dynamiek in het stelsel. Nieuwe 5 Voorbeelden hiervan zijn: de doorstroom van educatie naar beroepsonderwijs, de examinering, de versterking van de kwalificatiestructuur en de positie van de deelnemer (p. 20 Koers BVE). Deze onderwerpen worden elders in de nota verder uitgewerkt. 7

9 bestuurlijke uitdagingen dienen zich aan doordat het stelsel steeds opener wordt en ten dele op een markt gaat lijken. In dit verband zijn ook de verschillende rollen en verantwoordelijkheden van de overheid een aandachtspunt. Het vierde en laatste thema regionale samenwerking wordt in de nota een van de bestuurlijke uitdagingen van de komende tijd genoemd. Sterke roc s zijn nodig om goed in te kunnen spelen op de regionale markt van beroepsonderwijs, educatie, scholing en opleiding. Daarnaast gaat de aandacht uit naar versterking van de regierol van de gemeenten en de relatie tussen het beroepsonderwijs en het regionale bedrijfsleven. Lijnen naar de toekomst De nota Koers BVE gaat niet alleen in op de huidige koers, maar beoogt ook op wezenlijke punten de lijnen naar de toekomst uit te zetten. In dat verband zijn de volgende acties met name genoemd 6 : 1000-uren norm: roc s dienen eind 2002/begin 2003 de programmering rond te hebben over de 1000-urennorm verantwoorde onderwijstijd; wetgeving volgt zo spoedig mogelijk; examens: kwaliteitsverbetering 7 moet zijn bereikt in het schooljaar 2001/ 2002, naar aanleiding van te ontwikkelen voorstellen voor een nieuwe, werkbare examenstructuur door Colo en Bve Raad 8 ; kwalificatiestructuur: doorlichting op flexibiliteit, transparantie, doublures, gaten en samenhang, waarbij denken in kerncompetenties centraal staat; deelnemer: versterking van de positie van de deelnemers, door formaliseren deelnemersraad (naar WOR-model), door deelnemersarrangementen te integreren in een deelnemersstatuut en door het verbeteren van de informatievoorziening; aansluiting vmbo-mbo: voor 1 januari 2001 wordt een brede doorstroomregeling gepubliceerd, waarbij geen nadere vooropleidingseisen worden gesteld aan de doorstroom van vmbo naar mbo voor bepaalde sectoren en waarbij voor enkele andere sectoren één sectorvak verplicht wordt gesteld; verantwoording: in overleg met de Bve Raad worden voorstellen ontwikkeld over de wijze waarop de meervoudige publieke verantwoording kan worden georganiseerd; 6 In par. 4.2 wordt een aantal van de genoemde begrippen gedefinieerd. 7 In dit verband bedoelt de minister dat de sinds de invoering van de WEB veranderde inrichting van de examens er niet toe heeft geleid dat de examens voldoen aan de vastgelegde eisen. Daaraan verbindt de minister de conclusie dat de verdeling van bevoegdheden rond de examens niet werkt en dat het zo niet langer kan. Dit onderwerp wordt verder uitgewerkt in hoofdstuk 4. 8 De Colo is de vereniging Centraal orgaan landelijke organen beroepsonderwijs; de Bve Raad is de branchevereniging voor het beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie. 8

10 INLEIDING macrodoelmatigheid: afschaffing van de landelijke macrodoelmatigheidstoets en invoering van een systematiek van regionale verantwoording langs de lijn van de vier M s. Instellingen binnen de regio dienen dan zelf een inschatting te maken over de macrodoelmatigheid van het aanbieden van een bepaalde kwalificatie: heb ik de mensen, de middelen, de methodieken en de markt; doordecentralisatie arbeidsvoorwaarden: voor maart 2002 (einde CAO-periode) bereiken van overeenstemming over de condities waaronder doordecentralisatie van de arbeidsvoorwaarden kan plaatsvinden in de bve-sector; Centra voor Vakopleiding: uitvoering scenariostudie door SZW en CBA; roc s mogen zelf keuzes maken over de mate waarin samenwerking met Centra voor Vakopleiding wordt gerealiseerd. Beleid in uitvoering Tot slot bevat Koers BVE een overzicht van beleid in uitvoering, waarin bovenstaande punten ten dele terugkeren maar waarin ook nog een aantal andere onderwerpen aan de orde komt. De meest relevante voor dit advies worden hierna toegelicht. Naar aanleiding van de in de voorjaarsnota ter beschikking gestelde extra middelen ter versterking van de beroepskolom (de Impuls Beroepsonderwijs) staat het beroepsonderwijs volgens de minister hoog op de agenda. In dat verband verwijst hij tevens naar de voorstellen van de Stichting van de Arbeid voor versterking van het beroepsonderwijs 9. In overleg met het veld wil de minister de extra middelen over een drietal doelen verdelen. Genoemd worden verbetering van de doorstroom door betere aansluiting van vmbo, mbo en hbo, versterking van het primaire proces en verbetering van de toegankelijkheid door het ontwikkelen van trajecten voor de erkenning van Elders Verworven Competenties (EVC) en aansprekende initiatieven gericht op nieuwe doelgroepen. Verder gaat de minister nader in op het onderwerp Erkenning van elders verworven competenties (EVC s). Daarbij verwijst hij naar de beleidsnota s In goede banen: een aanpak van de knelpunten voor de arbeidsmarkt 10 en De fles is halfvol 11. Het is de bedoeling dat EVC aansluiting krijgt op het door de overheid erkende onderwijssysteem. Door middel van pilots wordt daar op dit mo- 9 Stichting van de Arbeid, Brief met kenmerk S.A /EB aan de voorzitter en leden van de Ministerraad, 28 april 2000; notitie Meer prioriteit voor het beroepsonderwijs, Nadere uitwerking van de brief van de Stichting van de Arbeid aan het kabinet d.d. 28 april 2000, Den Haag, juni Tweede Kamer, vergaderjaar , nr. 1, In goede banen, een aanpak van de knelpunten op de arbeidsmarkt. In vervolg op deze nota is in juni 2000 het Actieplan In goede banen verschenen. 11 Ministerie van Economische Zaken, De fles is half vol! Een brede visie op de benutting van EVC. Rapport van de werkgroep EVC, Den Haag, augustus

11 ment uitwerking aan gegeven. Daarnaast is een EVC-kenniscentrum in oprichting om het gebruik van EVC-systematiek te stimuleren. Ook komt in het kort de problematiek van voortijdig schoolverlaten aan de orde, waarbij de minister de stand van zaken aangeeft, de maatregelen die zijn genomen of aangekondigd en de bijbehorende taakverdeling. Van belang is met name de kabinetsreactie op het MDW-rapport Alle wegen leiden uiteindelijk tot een startkwalificatie, waarin de minister de Tweede Kamer vraagt de behandeling van dat rapport en het bijbehorende implementatieplan samen te laten vallen met de behandeling van Koers BVE 12. De vernieuwingen en verbeteringen in de bve-sector worden met financiële impulsen gestimuleerd. Doordat een deel daarvan is opgenomen in de rijksbijdrage kunnen instellingen zelf hun prioriteiten stellen bij de inzet van de apparatuurimpuls, bij de middelen voor versterking van het beroepsonderwijs en bij het ict-beleid. De impulsen voor de bestrijding van het voortijdig schoolverlaten (ten dele afkomstig van het grotestedenbeleid) en de technocentra zijn primair gericht op de taakuitvoering door de gemeenten en technocentra. Daarnaast zijn er nog specifieke regelingen voor een beleidsmatige impuls van kennisnet en specifieke bekostiging van het mbo. Een overzicht van de beleidsmatige impulsen voor de jaren 1999 tot en met 2002 is opgenomen op pagina 87 van Koers BVE. Andere onderwerpen die tot slot aan de orde komen onder de noemer beleid in uitvoering en die nog niet zijn genoemd zijn: informatielast, week van het beroepsonderwijs, week van het leren, onderwijstijd, de Task Force Inburgering, de noodzaak van ict en kennisnet, informatie en tot slot het integraal instellingstoezicht (IIT) op de korte termijn en op langere termijn. 1.3 Kader adviesvoorbereiding Maatschappelijke en sociaal-economische invalshoek De raad erkent het belang van de bve-sector. De sector heeft een belangrijke betekenis voor de arbeidsmarkt en voor de maatschappelijke positie en verdere ontplooiing van de deelnemers. Daarnaast heeft de sector een zeer belangrijke economische functie: het opleiden van mensen op een kwalificatieniveau waaraan in de economie een grote (absolute) behoefte bestaat. Gegeven dit belang plaatst de raad het advies in een breed maatschappelijk kader. Zo kan hij komen tot een betere doordenking van de vele facetten die 12 Tweede Kamer, vergaderjaar , nr. 164, Marktwerking, deregulering en wetgevingskwaliteit, Brief van de minister van OCenW aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal, 22 juni Rapport MDW werkgroep Voortijdig schoolverlaten, Alle wegen leiden uiteindelijk naar een startkwalificatie, Den Haag, mei

12 INLEIDING in de visie van de minister aan de orde zijn. Dit betekent overigens ook dat de door de minister in de adviesaanvraag genoemde aandachtspunten bij de advisering worden betrokken. Evaluatie van de WEB De raad is van mening dat de uitkomsten van de WEB-evaluatie 13 wel degelijk een nieuw licht kunnen werpen op onderwerpen die nu in het kader van Koers BVE worden behandeld. Daarom behoudt de raad zich het recht voor om naar aanleiding van de uitkomsten van de evaluatie van de WEB opnieuw in te gaan op de aspecten die in dit advies aan de orde komen. Recente adviezen van de SER en de Stichting van de Arbeid In het recente verleden heeft de SER zijn visie uitgesproken over het beroepsonderwijs in het algemeen, over het mbo in het bijzonder en ook over de rol van onderwijs en scholing voor specifieke groepen zoals vrouwen, allochtonen en ouderen, in: Sociaal-economisch beleid , Flexibiliteit in leerwegen, Meerjarennota emancipatiebeleid, Hoger Onderwijs en Onderzoek Plan 2000, Kansen geven, kansen nemen, Bevordering arbeidsdeelname ouderen en Versterking secundair beroepsonderwijs 14. Rode draad in de adviezen van de raad is het benadrukken van het belang van scholing en onderwijs voor het verkrijgen en behouden van een plaats op de arbeidsmarkt, voor persoonlijke ontplooiing en voor het maatschappelijk functioneren. Aandachtspunt in alle adviezen is de zorg voor kwalitatief hoogstaand beroepsonderwijs dat aansluit op de kwantitatieve en kwalitatieve behoeften op de arbeidsmarkt. In genoemde adviezen is ingegaan op de economische en maatschappelijke betekenis van het beroepsonderwijs in het licht van de kenniseconomie, op het vergroten van de flexibiliteit in leerwegen om aan bestaande knelpunten op de arbeidsmarkt tegemoet te komen en op de betekenis van de educatie en het beroepsonderwijs voor een aantal specifieke groepen, waaronder vrouwen, ouderen en allochtonen. Daarnaast heeft de Stichting van de Arbeid recent de al eerder genoemde notitie Meer prioriteit voor het beroepsonderwijs uitgebracht met een aantal concrete voorstellen ter versterking van het beroepsonderwijs. In zijn advies Sociaaleconomisch beleid stelt de raad dat de voorstellen om gericht midde- 13 De uitkomsten van de evaluatie van de WEB komen in juli 2001 beschikbaar. De kabinetsreactie op de uitkomsten zal naar verwachting in september of oktober 2001 verschijnen. 14 Genoemde adviezen zijn respectievelijk verschenen onder de volgende publicatienrs. 00/08, 99/08, 00/09, 99/04, 00/03, 99/18 en 97/34. 11

13 len vrij te maken voor verbetering van het beroepsonderwijs bijdragen aan een beter toegeruste beroepsbevolking. De raad ziet het onderhavige advies als een aanvulling op reeds ingenomen standpunten in genoemde adviezen. In het vervolg van dit advies zullen waar nodig eerdere standpunten van de raad worden aangehaald. Verwevenheid met andere beleidsthema s Om Koers BVE in een goed perspectief te kunnen plaatsen is ook van belang te signaleren dat er raakvlakken zijn met beleidsonderwerpen die de bve-sector overstijgen. Voorbeelden hiervan zijn employability en een leven lang leren voor uiteenlopende doelgroepen, de rol van scholing binnen de sluitende aanpak, het traject Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit (MDW) over de doelmatigheid van de scholingsmarkt en het actieplan voor een aanpak van de knelpunten op de arbeidsmarkt dat voortvloeit uit de al eerder genoemde beleidsnota In goede banen. Ook de beleidsinspanningen gericht op het terugdringen van het voortijdig schoolverlaten en het ontwikkelen van het EVC-beleid kunnen als voorbeeld worden genoemd. Veel van het in het kader van de hierboven genoemde onderwerpen ontwikkelde beleid valt onder (eerste verantwoordelijkheid van) de ministeries van EZ of SZW. Ook verdient vermelding de recent door OCenW uitgebrachte beleidsbrief Onderwijs in stelling: kracht en creativiteit voor de kennissamenleving 15, waarin de richting wordt verkend van noodzakelijke veranderingen in het onderwijs. Daarnaast zijn er beleidsonderwerpen die betrekking hebben op specifieke facetten binnen de bve-sector (zie ook paragraaf 2.1). Voorbeelden hiervan zijn het ict-beleid voor de sector, de problematiek rond vroegtijdig schoolverlaten, de verdere ontwikkeling van de mogelijkheden tot erkenning van elders verworven competenties, de ontwikkeling van technocentra en het kennisnet. Verwachte adviesaanvraag leven lang leren werkenden In verband met de reikwijdte van het uit te brengen advies is tot slot van belang dat de SER in 2001 een adviesaanvraag verwacht over een leven lang leren voor werkenden 16. Deze adviesaanvraag spitst zich toe op een verdieping van de te verwachten ontwikkelingen rond de verdeling van verantwoordelijkheden tussen sociale partners en overheid op het terrein van employability en scholing van werkenden in een middellange-termijnperspectief. Deze adviesaanvraag zal gezamenlijk door de ministers van EZ, OCenW en SZW aan de raad worden voorgelegd. 15 Ministerie OCenW, Onderwijs in stelling, kracht en creativiteit voor de kennissamenleving, beleidsbrief van het ministerie van OCenW, Zoetermeer, oktober Kabinetsvoornemens adviesaanvragen aan de Sociaal-Economische Raad, september

14 INLEIDING Het onderwerp leven lang leren voor werkenden is ook voor de bve-sector van grote betekenis. Niet in de laatste plaats omdat roc s zich dienen te ontwikkelen tot centra voor leren in brede zin. De raad merkt hierbij op dat de thematiek van leven lang leren ook voor niet-werkenden in beeld zou moeten zijn, zowel vanuit het perspectief van de krapte op de arbeidsmarkt als vanuit het belang van het maatschappelijk functioneren van categorieën die in een achterstandssituatie zitten of in de toekomst zouden kunnen geraken. De raad denkt daarbij in het bijzonder aan herintreders, carrièreonderbrekers, arbeidsgehandicapten, ouderen, bijstandsgerechtigden en werklozen. De raad realiseert zich dat het onderhavige advies, dat zich op de bve-sector richt, niet de plaats is om in den brede in te gaan op een leven lang leren voor deze brede doelgroep. Hij neemt zich voor naar aanleiding van de adviesaanvraag Leven lang leren werkenden wel op de brede doelgroep van de bvesector in te gaan. 1.4 Leeswijzer Dit advies is opgebouwd vanuit de gedachte dat de in Koers BVE neergelegde integrale visie op de toekomst van de bve-sector op de middellange termijn het best kan worden becommentarieerd door vanuit een breed kader een aantal essentiële onderwerpen tegen het licht te houden. Daartoe heeft de raad gekozen voor de volgende indeling. Hoofdstuk 2 presenteert het kader van waaruit de raad de adviesaanvraag heeft beschouwd. Op basis van een schets van de sector in zijn maatschappelijke context wordt een aantal uitdagingen geformuleerd. Tevens zal de raad aangeven welke onderwerpen van belang zijn voor de middellange-termijnbeleidsagenda. In de daarop volgende hoofdstukken wordt de visie van de raad op deze onderwerpen verder uitgewerkt, waarbij onderscheid is gemaakt in een aantal hoofdthema s. Zo komen in hoofdstuk 3 de sturing en verantwoordelijkheid aan de orde, alsmede de regionale samenwerking. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op het onderwerp kwaliteit. Daarna gaat de raad in hoofdstuk 5 in op de toegankelijkheid van de bve-sector. In hoofdstuk 6 wordt ten slotte stil gestaan bij de thema s doelmatigheid en rendement. In de hoofdstukken 3, 4, 5 en 6 waarin de hoofdthema s worden uitgewerkt zal de raad telkens in een afzonderlijke paragraaf zijn opvatting over het desbetreffende thema geven. In het afsluitende hoofdstuk 7 is een aantal meer algemene (themaoverschrijdende) opvattingen opgenomen. Tevens bevat dat hoofdstuk een samenvatting van de belangrijkste opvattingen en aanbevelingen van de raad die in de voorliggende hoofdstukken zijn gemaakt. Hoofdstuk 7 kan worden beschouwd als een goede samenvatting van het advies. 13

15 14

16 2. Een kijk op de bve-sector Hoofdstuk 2 beoogt in grote lijnen aan te geven waar de bve-sector staat en welke ontwikkelingen en uitdagingen er in het verschiet liggen. Ter inleiding bevat het een korte schets van de sector (2.1). Daarna volgt een overzicht van relevante trends (2.2). Tot slot worden de maatschappelijke uitdagingen voor de bve-sector beschreven (2.3). 2.1 Schets van de sector Mbo en educatie Sinds de introductie van de WEB in 1996 vallen het mbo en de volwasseneneducatie (hier kortweg educatie genoemd) onder de bve-sector. In het huidige mbo zijn het voormalige voltijd en deeltijd mbo en de beroepsbegeleidende opleiding opgegaan. De educatie omvat het voortgezet algemeen volwassenenonderwijs (vavo: mavo/havo/vwo)), de basiseducatie, Nederlands als Tweede Taal (NT2) en de inburgering van nieuwkomers. Het middelbaar beroepsonderwijs bestaat uit de beroepsbegeleidende leerweg (bbl) en de beroepsopleidende leerweg (bol). De bol is in voltijd en in deeltijd (bol-dt) te volgen. De opleidingen in het mbo zijn ingedeeld naar verschillende branches in het bedrijfsleven. Landelijke organen voor het beroepsonderwijs (21 LOB s) formuleren hiervoor de eindtermen. Zij doen dit voor vier opleidingsniveaus 1. De roc s vertalen de eindtermen in opleidingen en leerwegen. De deelnemer volgt een gedeelte van de opleiding aan de onderwijsinstelling en een gedeelte in een leerbedrijf. De doelen, inhoud en omvang van de opleiding bij het leerbedrijf de beroepspraktijkvorming (bpv) zijn afhankelijk van het type opleiding van de deelnemer (bol of bbl). In de bbl bestaat minimaal 60 procent uit leren in een leerbedrijf; in de bol is dat minimaal 20 procent. De overige verschillen tussen bol en bbl hebben betrekking op het les- of cursusgeld, de rechtspositie en status van de deelnemer en de inkomensregeling 2. 1 Niveau 1: assistent-beroepsbeoefenaar; niveau 2: beginnend beroepsbeoefenaar; niveau 3: zelfstandig beroepsbeoefenaar; niveau 4: middenkaderfunctionaris of specialist. 2 Voor verdere beschrijving, zie: SER-advies Flexibiliteit in leerwegen, publicatienr. 99/08, Den Haag, 18 juni 1999, hoofdstuk 3. 15

17 De educatie is bedoeld om (veelal volwassen) deelnemers toe te leiden naar het beroepsonderwijs en hun mogelijkheden voor persoonlijke ontplooiing ten dienste van hun maatschappelijk functioneren en hun sociale redzaamheid te verbeteren. Er zijn zes kwalificatieniveaus onderscheiden. Vanuit hun bekendheid met de behoeften van de bevolking ter plaatse zijn het de gemeenten die de prioriteiten stellen en daarmee de toegankelijkheid bepalen. Zij doen dat door contracten af te sluiten: in het geval van educatie en inburgeringsprogramma s uitsluitend met een roc, in het geval van taalonderwijs aan oudkomers (allochtonen die al langere tijd in Nederland verblijven) soms ook met andere aanbieders. Scharnierfunctie Het beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie leveren een drievoudige kwalificatie: voor de arbeidsmarkt, voor vervolgopleidingen en voor het maatschappelijk functioneren van alle deelnemers (en potentiële deelnemers). Verder vervult de sector een belangrijke scharnierfunctie in de onderwijskolom: tussen vmbo en mbo en tussen mbo en hbo. Hiermee is het belang van doorlopende leerlijnen voor het mbo aangegeven. Een en ander laat zich als volgt schematisch weergeven: Schema 2.1 Scharnierfunctie van het mbo 16

18 EEN KIJK OP DE BVE-SECTOR Kerngegevens De structuur van de bve-sector wordt op dit moment gevormd door 62 instellingen die door het ministerie van OCenW worden bekostigd: 43 roc s, 13 vakinstellingen en 6 overige WEB-instellingen 3. Daarnaast zijn er 88 instellingen die niet door het ministerie van OCenW worden bekostigd. De niet-bekostigde instellingen hebben op dit moment in totaal 902 licenties voor erkende niet-bekostigde opleidingen 4. Het aantal deelnemers aan deze opleidingen is in vergelijking tot het aantal deelnemers aan bekostigde onderwijsinstellingen gering (circa 3 procent). De bve-sector telt op dit moment circa deelnemers. Circa tweederde ( ) daarvan neemt deel aan het mbo. De overige deelnemers volgen volwasseneneducatie. Het merendeel van de deelnemers in het mbo (69 procent) volgt een opleiding op niveau 3 of 4, dat wil zeggen de hoogste niveaus in de bve-sector. Verder volgt tweederde van de deelnemers in het mbo een bol en eenderde een bbl. Binnen de niveaus 1 en 2 is de bbl-vorm echter dominant: 57 procent van alle deelnemers binnen niveau 1 en 2 volgt een bbl, 43 procent een bol. Bij de voorgaande gegevens moet worden opgemerkt dat de verdeling van deelnemers over de leerwegen in de verschillende bedrijfstakken nogal uiteenloopt. De deelnemers in het mbo zijn voornamelijk afkomstig uit het voorbereidend beroepsonderwijs (39 procent) en de mavo (33 procent). De overige instroom komt van de havo (7 procent) of betreft deelnemers die in het jaar voorafgaan aan de deelname geen onderwijs of scholing hebben gevolgd (21 procent). Bijna 60 procent van de instroom in de educatie is afkomstig van buiten het onderwijs (inburgering, NT2). De overige deelnemers stromen veelal in via andere soorten onderwijs, zoals mavo, havo en avo/vbo. De deelnemers aan educatie zijn ouder en vaker van allochtone afkomst dan in het mbo. De jaarlijkse uitstroom uit het mbo naar de arbeidsmarkt is ongeveer 60 procent van de totale uitstroom uit het onderwijs naar de arbeidsmarkt. Van de mensen met een diploma mbo zoekt driekwart een baan op de arbeids- 3 Naast roc s zijn er ook 15 agrarische opleidingencentra (aoc s), die onder de (financiële) verantwoordelijkheid van het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij vallen. Deze zijn niet meegenomen in de gepresenteerde cijfers, in navolging van het beschikbare cijfermateriaal. 4 Ter versterking van de marktwerking van het bve-bestel is met de WEB een gelijkwaardige positie van het erkende niet-bekostigde onderwijs gecreëerd. De niet-bekostigde instellingen kunnen een erkenning verwerven voor opleidingen uit de kwalificatiestructuur, mits zij voldoen aan bepaalde erkenningseisen (onder meer kwaliteit opleiding). Voor deze instellingen geldt geen opdracht betreffende toegankelijkheid of doelmatige leerwegen. Naast deze twee soorten onderwijsaanbod bestaan er ook nog niet-erkende en niet-bekostigde opleidingen, veelal korte cursussen, waarmee de minister van OCenW geen formele bemoeienis heeft. 17

19 markt. Daarvan komt tweederde terecht in het midden- en kleinbedrijf. Een kwart van de gediplomeerden stroomt door naar het hbo. In de bve-sector zijn meer dan mensen werkzaam ( fte, waarvan tweederde onderwijzend personeel). De sector kent een vergrijzend personeelsbestand. De gemiddelde leeftijd is 45 jaar en het percentage ouder dan 50 jaar is 28 procent. In toenemende mate heeft de bve-sector te maken met problemen in de personeelsvoorziening. 2.2 Trends Toekomstige behoefte mbo-gediplomeerden Ontwikkelingen aan de vraag- en aanbodzijde van de arbeidsmarkt bepalen in belangrijke mate de bijdrage die de bve-sector kan leveren aan het verhelpen van knelpunten op de arbeidsmarkt. Aan de aanbodzijde van de arbeidsmarkt zijn de veroudering van de beroepsbevolking (ontgroening en vergrijzing), verwachtingen omtrent de verdere ontwikkeling van de arbeidsparticipatie van vrouwen, allochtonen en ouderen en de ontwikkeling van het WAO-volume bepalend voor de spanning op de arbeidsmarkt 5. Aan de vraagzijde lijken twee ontwikkelingen dominant. De eerste is de aanhoudende economische groei en werkgelegenheidsontwikkeling. Bij een behoedzaam geraamde groei van 1 procent per jaar bedraagt de werkgelegenheidsontwikkeling voor mensen met een mbo-opleiding 8 procent over de periode Voor mensen met alleen basisonderwijs of een vmbokwalificatie krimpt de werkgelegenheid over die periode (respectievelijk 23 procent en 5 procent). De werkgelegenheidsontwikkeling voor hoger opgeleiden is het gunstigst (16 procent voor hbo en 21 procent voor wo). De tweede dominante ontwikkeling is de zogeheten upgrading van het kwalificatieniveau van beroepen. Dit is het gevolg van de snelle technologische ontwikkeling, de automatisering, internationalisering van het werkterrein en het toenemende belang van kennis in de beroepsuitoefening. De upgrading manifesteert zich op twee manieren. Ten eerste maken banen in lagere beroepen plaats voor banen in middelbare (en hogere) beroepen (beroepseffect). Zo geldt voor veel van oorsprong lagere beroepen inmiddels een mbo-opleiding als startkwalificatie. Ten tweede nemen binnen beroepen 5 Zie: C BS/C PB, Bevolking en arbeidsaanbod: drie scenario s tot 2020, Den Haag ROA, De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2004, Maastricht 1999, p

20 EEN KIJK OP DE BVE-SECTOR de opleidingseisen steeds verder toe (opleidingseffect) 7. Beide effecten dragen volgens het ROA bij aan de toename van de werkgelegenheid in beroepen waarvoor een middelbaar of hoog kwalificatieniveau is vereist, waarvan ook mensen met een middelbare beroepsopleiding profiteren 8. Het CPB komt op basis van een raming zonder veronderstelling van upgrading tot minder omvangrijke tekorten, maar stelt ook dan tekorten vast aan hoger en in mindere mate aan middelbaar opgeleiden 9. De onzekerheid over de uitwerking van de verschillende factoren aan de vraag- en aanbodzijde van de arbeidsmarkt maakt het lastig om de toekomstige situatie op de arbeidsmarkt in te schatten. Enig inzicht kan worden ontleend aan de Toekomstverkenning arbeidsmarkt en scholing tot 2007, dat een scenariostudie bevat naar tekorten en overschotten op de arbeidsmarkt voor de periode (zie tabel 2.1) 10. Uit de studie komt naar voren dat in alle scenario s sprake is van aanzienlijke overschotten op een laag opleidingsniveau (basisonderwijs, vbo, mavo) en forse tekorten op hogere opleidingsniveaus (hbo, wo). Voor middelbare opleidingsniveaus is het beeld minder eenduidig. Afhankelijk van onder meer de economische groeiverwachting, de effectiviteit van arbeidsmarktbeleid en de effectiviteit van een arbeidsmarktgerichte beroepskeuze zal er voor middelbare opleidingsniveaus sprake zijn van een nettotekort of -overschot. Gegeven de relatief gunstige economische vooruitzichten is het niet onwaarschijnlijk dat er ook aan mensen met een mbo-opleiding op de middellange termijn per saldo een tekort zal zijn. Dit wordt ondersteund door het feit dat onder de top tien van meest voorkomende vacatures vooral mbo-functies voorkomen 11. Dit zegt veel over het belang van middelbaar opgeleiden voor de arbeidsmarkt. Overigens moet wel worden opgemerkt dat er aanmerkelijke verschillen tussen studierichtingen kunnen bestaan. De vooruitzichten zijn veelal goed voor beroepen in de dienstverlening (bijvoorbeeld kinderopvang) en gezondheidszorg (inclusief persoonlijke dienstverlening) en 7 Volgens het ROA profiteren binnen het mbo vooral de opleidingen milieu en groene ruimte, operationele techniek en procestechniek van dit effect. In: De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2004, Maastricht 1999, p ROA, De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2004, management resumé, Maastricht 2000, p C PB, CEP 2000, Den Haag 1997, pp. 144 en Ministerie van SZW, Toekomstverkenning arbeidsmarkt en scholing tot 2007, Den Haag, oktober Voor een overzicht van de kenmerken van de verschillende scenario s wordt verwezen naar p. 26 van dit rapport. 11 MKB-Nederland, Vacaturemarkt mkb 2000, augustus

21 in administratieve, secretariële en handelsberoepen. Volgens de onlangs verschenen Technomonitor 2000 zullen ook technici veelal snel een baan vinden 12. Het ROA voorspelt minder goede vooruitzichten voor een aantal technische opleidingen 13. Tabel 2.1 Geaggregeerde tekorten en overschotten per opleidingsniveau in aantallen (x1000) en als percentage van alle werkenden met een desbetreffende opleiding in 2007 voor 3 scenario s Divided Europe Eur. Coordination Global Competition tekort overschot tekort overschot tekort overschot Basisonderwijs 0 (-) 320 (67) 0 (-) 186 (39) 0 (-) 344 (72) vbo, mavo 38 (3) 253 (19) 81 (6) 52 (4) 57 (4) 207 (16) mbo, havo, vwo 142 (5) 294 (11) 204 (7) 223 (8) 174 (6) 64 (2) hbo 260 (23) 17 (1) 198 (17) 19 (2) 279 (24) 2 (0) wo 122 (23) 4 (1) 27 (6) 17 (4) 93 (19) 1 (0) Totaal 562 (9) 888 (14) 511 (8) 498 (8) 604 (10) 619 (10) Bron: ROA, Toekomstverkenning arbeidsmarkt en scholing tot 2007, SZW, oktober 1998, Den Haag. Veranderende eisen ten aanzien van de inzetbaarheid van gediplomeerden Het belang van de bve-sector voor de arbeidsmarkt is met een schets van de kwantitatieve verhoudingen maar ten dele aangegeven. Van belang is ook de wijze waarop de sector inspeelt op de kwalitatieve ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. Die bepalen namelijk in belangrijke mate de inzetbaarheid van gediplomeerden. In het SER-advies Flexibiliteit in leerwegen worden in dit verband de volgende ontwikkelingen genoemd: De economische structuur verandert. Er is sprake van een sterke verdienstelijking en kennisintensivering van de economie op meerdere niveaus: de dienstverlenende sector groeit, het aantal dienstverlenende beroepen binnen de sectoren neemt toe en het aspect van dienstverlening neemt toe binnen elk beroep. Dit vraagt van werkenden een nieuw type vaardigheden (kerncompetenties zoals intelligentie, creativiteit, sociale en communicatieve vaardigheden). De kwaliteit van de verrichte arbeid wordt daar- 12 M. Verhoef, P. den Boer, J. Frietman, Technomonitor 2000, ITS, Nijmegen, juli 2000, p. 43. De technomonitor is uitgevoerd door het ITS in opdracht van Arbeidsvoorziening en AXIS uit bezorgdheid over tekorten aan technisch geschoold personeel, die op verschillende plaatsen gesignaleerd wordt. 13 Met uitzondering van vervoer en logistiek, procestechniek, elektrotechniek (bbl), en vliegtuigtechniek (bol). 20

22 EEN KIJK OP DE BVE-SECTOR door in veel sterkere mate bepaald door de unieke combinatie van kwaliteiten van de beroepsbeoefenaar. Nieuwe technologieën ondersteunen product- en procesinnovaties waardoor nieuwe commerciële producten en diensten kunnen worden uitgebaat ( massa-individualisering ). Voor de menselijke arbeid in ondernemingen heeft dit het gevolg dat routinematige arbeid door mechanisatie en automatisering naar de achtergrond wordt gedrongen. Het niveau van de gevraagde competenties neemt toe. De onderneming is meer afhankelijk van de specifieke kennis van werknemers en van kennis aanwezig in met de onderneming gerelateerde productie- en distributieketens. Werknemers zullen vaker dan voorheen hun kennis en vaardigheden moeten opfrissen en opwaarderen. Daarnaast zal vaker van werknemers worden gevraagd om zich verder te ontwikkelen naar een hoger beroepsniveau (de drie facetten van een leven lang leren). Doorstroming is gewenst naarmate zich meer knelpunten op de arbeidsmarkt voordoen, maar vergt van arbeidsorganisaties en het onderwijs dat zij zich sterker instellen op het leren en werken in duale trajecten. De ICT-revolutie heeft sterke invloed op de kwaliteit van de arbeid en heeft belangrijk bijgedragen aan de kennisintensiteit van de economie. De informatieoverdracht en -circulatie en daarmee ook de nieuwe toepassingen zijn in een versnelling geraakt. ICT is een facet geworden van ieder beroep, ook van het beroep van leraar in het mbo. Toenemend belang van employability en leven lang leren Als gevolg van de toenemende dynamiek, technologische innovatiedrang en kennisintensivering in de economie verouderen beroepskwalificaties sneller dan voorheen. Dit leidt ertoe dat de kennis en vaardigheden die studenten opdoen in het initieel onderwijs niet meer voldoende zijn om een leven lang op de arbeidsmarkt en in de maatschappij terecht te kunnen 14. Daarnaast veroudert de beroepsbevolking en veranderen arbeidspatronen (meer substantiële onderbrekingen van het beroepsleven). Tegen deze achtergrond is een adequaat employabilitybeleid onmisbaar om noodzakelijke aanpassingsprocessen op de arbeidsmarkt te kunnen realiseren 15. Employability gaat over het vermogen van mensen en arbeidsorganisaties om op veranderingen op de arbeidsmarkt te reageren en te anticiperen, waardoor zij voor zichzelf werkzekerheid creëren. Dit betekent dat naast een goede basisopleiding nodig om een start op de arbeidsmarkt te kunnen maken kennis continu onderhouden moet worden om haar waarde niet te verliezen. Dit is niet alleen van belang voor de aansluiting tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, maar ook voor het verhogen van de arbeidsparti- 14 Zie ook: Ministerie van OCenW, Onderwijs in stelling, op.cit. 15 Zie ook: SER-advies, Sociaal-economisch beleid , publicatienr. 00/08, Den Haag 2000, pp. 13 en

23 cipatie, de verdere groei van de arbeidsproductiviteit en de verdere ontwikkeling van de kenniseconomie. Verder heeft employability niet alleen betrekking op werkenden, maar ook op werkzoekenden, arbeidsongeschikten, herintreders en carrièreonderbrekers (niet-werkenden). Integratie en inburgering van groepen in een (dreigende) achterstandpositie Maatschappelijke en sociaal-economische integratie van groepen mensen in een (dreigende) achterstandsituatie is een van de belangrijkste beleidsuitdagingen voor de 21e eeuw 16. Deze doelstelling kan onder druk komen te staan als gevolg van de toenemende snelheid waarmee nieuwe kennis en innovaties worden ontwikkeld en bestaande kennis veroudert. Hierdoor kunnen groepen mensen achterop raken. Er zijn grote inspanningen nodig om een gedifferentieerde groep met een (dreigende) achterstand volwaardig aan het maatschappelijke en sociaal-economische leven te laten deelnemen. Dit is niet alleen van belang voor de maatschappelijke emancipatie van deze groepen, maar ook in verband met het dreigende tekort aan gekwalificeerde mensen. De voorziene toeneming van de omvang en de verwachte wijziging van de samenstelling van de doelgroep versterken de ernst van de problematiek. Een belangrijk instrument hierbij is het onderwijs (vooral de educatie en het mbo) dat de aansluiting van deze groepen kan realiseren. 2.3 Sociaal-economische uitdagingen Ambitie De bve-sector heeft grote maatschappelijke ambities, staat in de nota Koers BVE. Deze ambities zijn vertaald in het leveren van een bijdrage aan de arbeidsparticipatie, aan het oplossen van knelpunten op de arbeidsmarkt en aan de maatschappelijke participatie en sociale redzaamheid van mensen met een (dreigende) achterstand. De bve-sector wil de ambities waarmaken door een gedifferentieerd aanbod van onderwijsvoorzieningen tot stand te laten komen, dat beantwoordt aan de maatschappelijke en individuele vraag naar middelbaar beroepsonderwijs en volwasseneneducatie (roc s als maatschappelijke dienstverleners). Verder zijn de ambities in Koers BVE primair op de buitenwereld gericht. Met Van blik naar binnen naar blik naar buiten wordt in de nota aangegeven dat het effect van de voorbije periode van herstructurering en invoering van de WEB de komende jaren zichtbaar moet worden gemaakt. Daarbij moet ook het imago van de sector worden verbeterd, zodanig dat de beeldvorming 16 Zie: P. Schnabel, Sociale en culturele verkenningen voor de lange termijn, In: SCP/CPB, Trends, dilemma s en beleid, Den Haag 2000, pp. 16 en 17. SER-advies, Sociaal-economisch beleid , op.cit., p

24 EEN KIJK OP DE BVE-SECTOR over het mbo en de volwasseneneducatie beter in overeenstemming is met het maatschappelijke belang van de sector. Het hoge ambitieniveau en de blik naar buiten zijn noodzakelijk voor een effectieve uitvoering van de uitdagende beleidsagenda die de raad voor de bvesector ziet. Verder sluit het hoge ambitieniveau goed aan bij het belang dat de raad hecht aan onderwijs als een van de pijlers voor sociaal-economische ontwikkeling. In zijn advies Sociaal-economisch beleid noemt de raad het versterken van de rol en de positie van onderwijs en scholing (en onderzoek) als een van de zeven beleidsprioriteiten voor de middellange termijn 17. De raad vindt dit noodzakelijk voor de toerusting van burgers, werknemers en ondernemingen op de kennissamenleving. Maatschappelijke ontwikkelingen vragen, zo stelt de raad, om flexibele en pluriforme instellingen, die adequaat kunnen inspelen op de steeds meer gedifferentieerde maatschappelijke behoeften. Beleidsagenda voor de bve-sector Een van de belangrijke uitdagingen voor de bve-sector is volgens de raad een bijdrage te leveren aan het oplossen van voorspelde tekorten op de arbeidsmarkt. Aandachtspunten voor beleid zijn in dit verband de doorstroom van het vmbo en de educatie naar het mbo en van het mbo naar het hbo, de tussentijdse uitval, arbeidsmarktgerichte beroepskeuze en werving van scholieren. Belangrijke thema s zijn in dit verband de toegankelijkheid tot het mbo, de educatie en het rendement van de opleidingen. Een tweede belangrijke uitdaging voor de bve-sector is volgens de raad het verbeteren van de toetreding tot de arbeidsmarkt van pas afgestudeerden. De aansluiting tussen beroepsopleidingen en beroepspraktijk heeft reeds geruime tijd de aandacht van de overheid, het bedrijfsleven en de onderwijsinstellingen. Het thema is ook een van de hoofddoelen van de WEB. Toch komen er uit het bedrijfsleven signalen dat sommige beroepsopleidingen onvoldoende aansluiten op de beroepspraktijk. Dit duidt erop dat veranderingen in de beroepspraktijk onvoldoende hun vertaling vinden in onderwijsprogramma s, waardoor er nog te grote discrepanties bestaan tussen de eindtermen van de kwalificatiestructuren en de ervaren inzetbaarheid van gediplomeerde arbeidskrachten. Relevante aandachtspunten bij het verbeteren van de inzetbaarheid van gediplomeerden zijn het aanpassingsvermogen van het mbo, opleiden op kerncompetenties, flexibiliteit van de onderwijsprogrammering, het behalen van een startkwalificatie en de kwaliteit van het onderwijs. Eveneens van belang is dat lob s meer onderling samenwerken daar waar ontwikkelingen over verschillende lob s heen spelen. Tevens moeten zij alerter worden op de dynamiek in de gevraagde competenties en moet deze dynamiek meer in de kwalificatiestructuur tot haar recht komen. 17 SER-advies, Sociaal-economisch beleid , op.cit., p

25 Een derde uitdaging voor de bve-sector is bijdragen aan de employability van werkenden en niet-werkenden (waaronder gedeeltelijk arbeidsongeschikten). Het belang hiervan wordt verder versterkt door de toekomstige tekorten aan middelbaar en hoger opgeleiden en door de upgrading van beroepen. Voor de sector is het daarbij van belang om te voorzien in de voortdurend veranderende en regionaal gedifferentieerde scholingsbehoefte en in de individuele en maatschappelijke behoeften die voortkomen uit de veranderende verdeling van werk, zorg en leren gedurende het leven (levensloopbenadering). Deze bijdrage moet in het initieel onderwijs, de educatie en om-, her- en bijscholingstrajecten vorm krijgen. Een adequate uitwerking en invulling hiervan is zonder meer een noodzakelijke voorwaarde voor een effectief employabilitybeleid. Tot op heden is aan deze voorwaarde niet voldaan. Daarom zal het concept van een leven lang leren voor de bve-sector eerst verder moeten worden uitgelijnd, zodat de onderwijsinstellingen vervolgens op zo kort mogelijke termijn het aanbod kunnen doen dat in het kader van leven lang leren van hen wordt gevraagd. Bij het uitlijnen van het concept van een leven lang leren ligt een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor de overheid en de sectoren zelf. De vierde uitdaging voor de bve-sector is om via op maat gesneden inburgeringstrajecten en volwasseneneducatie en via het behalen van een startkwalificatie (mbo niveau 2) een bijdrage te leveren aan een effectieve achterstandspreventie. In zijn advies Kansen geven, kansen nemen deed de raad in dit kader drie aanbevelingen 18 : laat het taalonderwijs beter aansluiten bij het opleidingsniveau van nieuwkomers; onderzoek de mogelijkheid taalonderwijs te concentreren in een kortere periode; bezie of nieuwkomers reeds voor voltooiing van de taalcursus kunnen worden bemiddeld naar arbeid door bijvoorbeeld in de bbl arbeid en taalonderwijs in een vroeger stadium te combineren. Bij het laatste aandachtstreepje merkt de raad op dat het arbeidspotentieel onder nieuwkomers beter kan worden benut met behulp van internationale diplomawaardering en (erkenning van) Elders Verworven Competenties (EVC). Tot slot De uitdagingen zijn zonder meer fors en vragen om een gecoördineerde aanpak van overheid, sociale partners, onderwijsveld, andere maatschappelijke instellingen en de deelnemers zelf. De bve-sector heeft hierin eigen taken en 18 SER-advies, Kansen geven, kansen nemen, bevordering arbeidsdeelname etnische minderheden, publicatienr. 00/03, Den Haag