WAO en arbeidsmarkt. Enkele bevindingen betreffende 54 gemeenten1. D. Wiersma, E. Ie Gras en C. Vos. Inleiding

Transcriptie

1 WAO en arbeidsmarkt Enkele bevindingen betreffende 54 gemeenten1 D. Wiersma, E. Ie Gras en C. Vos Inleiding Sedert de zestiger jaren wordt er in toenem ende mate een beroep gedaan op de sociale voorzieningen. De jaarlijkse stijging van de uitgaven baart zorgen voor de toekomst. D oor de overheid wordt al een belangrijke ombuigingsoperatie uitgevoerd om een financiële ramp af te wenden. Afgezien van het kostenaspect vraagt vooral de volume-uitbreiding bijzondere aandacht: namelijk de toeneming van het aantal mensen dat jaarlijks een beroep doet op uitkeringen. Eén van de belangrijkste wetten op dit gebied is de Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering (W AO). Sinds de invoering van deze wet in 1967 is-afgezien van de eerste jaren - het aantal uitkeringgenietenden jaarlijks netto met ongeveer 10% toegenomen. Een van de belangrijkste oorzaken werd gezocht in de economische malaise waarin ons land terecht is gekomen. De W AO zou meer en meer gaan dienen als een oneigenlijke opvang voor werklozen. Dat wil zeggen dat een ziekte of een ongeval in feite nauwelijks de aanleiding vormt, ook al is het krachtens art. 21, lid 2, sub a in principe mogelijk bij de bepaling van de mate van arbeidsongeschiktheid het aspect van de werkloosheid te verdisconteren. Over de omvang van dit verschijnsel is weinig bekend, al doen de meest uiteenlopende schattingen daarover de ronde. Sommigen spreken over éénderde, anderen over de helft van het aantal uitkeringsgenietenden (zie bijvoorbeeld Heertje 1974 en Hoffman, 1976). Ons onderzoek hoopt een bijdrage te leveren aan deze kwestie. Doel en opzet van het onderzoek H et gaat ons vooral om de invloed van de sociaal-economische situatie in een bepaald gebied op het aantal W AO-uitkeringgenietenden. Met andere w oorden, in hoeverre heeft de verslechterende werkgelegenheid zijn weerslag op de omvang van het W AO-bestand? Indien we uitgaan van verwachtingen die in brede kring om trent de verdiscontering van de werkloosheid in de W AO leven, mogen we een aanmerkelijke 265

2 SG 79/4 (jg XXVI) relatie tussen beide veronderstellen. Onze typering van de sociaal-economische situatie betreft de omvang van de werkloosheid, de verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt en de afhankelijkheid van de sociale voorzieningen. Deze indicatoren van de economische kwetsbaarheid van een bepaald gebied, die we verderop in detail zullen uitwerken, vormen de kern van dit onderzoek. Ze staan uiteraard niet op zichzelf, maar moeten worden bezien tegen de sociaal-demografische achtergrond van een gebied. Wij hebben daarbij het oog op de leeftijdsopbouw van de bevolking, met name het oudere deel van de werkende bevolking; verder op het percentage agrarische beroepsbevolking, ter karakterisering van de stedelijkheid; en op het opleidingsniveau van de bevolking. Het onderzoek heeft betrekking op alle 54 gem eenten in de provincie G roningen en de drie noorddrentse randgemeenten Eelde, Peize en Roden. Deze keuze vloeide voort uit een onderzoek2 naar de individuele lotgevallen van ruim 200 mannelijke werknemers, en op de betekenis daarvan voor de ziekteduur en de overgang naar de W AO. In het kader van deze studie waren de bovengenoemde gegevens reeds verzameld. We bepalen onze aandacht echter nu op de gemeente als eenheid van analyse. Aan deze werkwijze kleeft het bezwaar dat, om over een sociaal-economische structuur van een bepaald gebied te kunnen spreken, een ruimer geografisch kriterium wenselijk is. D e concentratie bijvoorbeeld van de industrie en de dienstverlening in enkele van de door ons onderzochte gemeenten heeft immers een belangrijke invloed op het omliggende gebied. Een vergelijking tussen regio s van grotere omvang en met duidelijke verschillen in werkgelegenheidsstructuur, zou vermoedelijk een meer bevredigende benadering van de probleemstelling vormen dan nu het geval is geweest. Ook de beperking tot één provincie in het noorden van het land brengt met zich mee dat de uitkomsten niet representatief zijn voor de situatie in Nederland. Teneinde de invloed van de economische ontwikkeling in de loop van de tijd op de omvang van het W AO-bestand te bestuderen werden aanvankelijk twee tijdsperioden onderzocht: het jaar 1971, toen de economie er nog goed voorstond, en het jaar 1975 waarin de gevolgen van de economische teruggang duidelijk merkbaar waren en de stijging van het aantal nieuwe W AO-gerechtig- den onverminderd was doorgegaan. In dit laatste jaar vond het individu-gerichte onderzoek plaats. In de analyse zullen we ons in hoofdzaak beperken tot de gegevens uit 1975, omdat deze de verslechterde economische situatie weergeven. Uit de eerste bevindingen was verder gebleken dat er een zeer nauwe samenhang bestond tussen de variabelen gemeten in 1971 en 1975 en dat de uitkomsten niet wezenlijk van elkaar verschilden. In het kort zullen we de overeenkomsten en verschillen tussen beide jaren aan de orde stellen. 266

3 P. Wiersma, E. Ie Gras en C. Vos WAO en arbeidsmarkt Uitwerking van de probleemstelling De vraag of het aantal W AO-ers in belangrijke mate wordt beïnvloed door de sociaal-economische situatie in een bepaald gebied willen we nu nader uitwerken. In de eerste plaats gaat het om de situatie op de arbeidsmarkt. We veronderstellen dat naarm ate de werkloosheid groter, de vraag naar arbeid kleiner of de verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt ongunstiger is, het aantal WAO-ers in een bepaald gebied groter zal zijn. Deze relatie wordt niet nader onderzocht bij bepaalde beroepen of bedrijfstakken. Dit was om praktische redenen niet mogelijk. Aangenomen wordt dat desondanks de veronderstelde relatie duidelijk aantoonbaar is, ofschoon het 'bewijs wellicht gem akkelijker te leveren zou zijn indien een dergelijke specifikatie wel mogelijk was geweest. Een evident voorbeeld daarvan vormt de mijnbouw (van der G rinten, 1975). Verder betrekken we bij de sociaal-economische situatie ook de afhankelijkheid onder de bevolking van de sociale voorzieningen. Naast de voorzieningen voor langdurige werkloosheid (de WWV en de RWW) rekenen we hieronder de algemene bijstandsvoorziening (de ABW ) en de regeling voor de minder valide en vroeggehandicapte personen (de TRM ). De mate waarin de bevolking een beroep doet op een bijstandsregeling is eveneens een indicator voor de zwakte van de sociaal-economische structuur van een bepaald gebied. Deze is mogelijk tevens van invloed op de mate waarin een uitkering, zoals via de W AO, sociaal wordt geaccepteerd. Deze acceptatie zal groter zijn, in gebieden waar de afhankelijkheid groot is. In de tweede plaats veronderstellen we dat de volgende structurele kenm erken van invloed zijn op de WAO. a. het aantal mensen van 50 tot 65 jaar in de totale bevolking van 15 tot 65 jaar. De leeftijd speelt niet alleen bij het ziekteverzuim en de gemiddelde ziekte- duur een belangrijke rol, maar ook bij iemands kansen op de arbeidsm arkt (zie bijvoorbeeld Van Wezel, 1972). Voor oudere werknemers zijn die kansen aanzienlijk kleiner dan voor jongeren. Dit zal eens te m eer gelden voor ouderen die problem en met hun gezondheid hebben. We veronderstellen derhalve dat naarm ate de genoemde leeftijdscategorie sterker is vertegenwoordigd ook het aantal W AO-ers groter zal zijn. b. het percentage agrarische beroepsbevolking. De redenering is in dit geval dat waar de agrarische sector omvangrijk is, de industrialisatie geringer zal zijn. Het gevolg daarvan is dat èn het aantal arbeidsplaatsen èn de differentiatie in het aanbod van arbeidsplaatsen kleiner is. De kansen voor iemand m et een handicap om passend werk te vinden zullen daardoor kleiner zijn. Naast deze structurele kant van de stedelijkheid, weergegeven door het percentage agrarische beroepsbevolking, telt ook de culturele kant ervan. D e stedelijke 267

4 SG 79/4 (jg XXVI) bevolking onderscheidt zich van die op het platteland door een andere oriëntatie op arbeid, alsmede door een ruimere ziektedefinitie. Een dergelijke houding heeft vaak een wat hoger ziekteverzuim tot gevolg. Daarbij is de sociale controle op het gedrag in de stad vaak geringer, hetgeen bij het ziekteverzuim eveneens een rol kan spelen (Philipsen, 1969). Welk aspect van de stedelijkheid, het structurele of het culturele, bij langdurig verzuim of bij de W AO de doorslag zal geven is moeilijk te voorspellen. Wij nemen voorlopig aan dat het structurele aspect zwaarder weegt, c. het opleidingsniveau van de bevolking. Een geringe scholing geeft in het algemeen toegang tot een kleiner aantal beroepen en functies. We verwachten dat het aantal W AO-ers groter zal zijn indien het opleidingsniveau van de bevolking lager is. Bij de analyse zullen we eerst de invloed nagaan van de drie laatstgenoemde demografische kenmerken op de W AO. We beschouwen deze als determ inanten niet alleen van de W AO maar ook van de variabelen die de sociaal-econo- mische situatie weergeven. We veronderstellen bijvoorbeeld dat de betekenis van de werkloosheid voor de omvang van de W A O-populatie (mede) afhankelijk is van de stedelijkheid van een gebied. H et gaat ons vooral om de zelfstandige invloed van de werkloosheid op de afhankelijke variabele zonder dat demografische verschillen daarin nog meespelen. M et andere woorden, wanneer de invloed van de demografische variabelen onder controle wordt gehouden, levert de werkloosheid dan nog een significante bijdrage aan de verklaring van de WAO, en hoe groot is in dat geval het percentage extra verklaarde variantie? Schematisch ziet het er als volgt uit: We zullen de kenm erken van de sociaal-economische situatie eerst elk afzonderlijk in de analyse betrekken en vervolgens nagaan wat hun gezamenlijke betekenis is voor de WAO. De onderzochte kenmerken van de gemeenten Hieronder geven we eerst de precieze berekeningswijze van de onderzochte kenmerken. In tabel 1 zijn de maten van spreiding en centrale tendentie van deze faktoren vermeld. 1. Het percentage W A O -ers - Dit betreft het aantal mannelijke W A O -ers in 268

5 P. Wiersma, E. Ie Gras en C. Vos WAO en arbeidsmarkt 1975 per gemeente, gerelateerd aan de mannelijke afhankelijke beroepsbevolking3. Via de Gemeenschappelijk Medische Dienst (GM D) kregen we de beschikking over de aantallen W AO-gerechtigden, uitgesplitst naar geslacht, per gemeente volgens de voorlopige telling van eind oktober Aangezien de precieze aantallen toen bij de GM D nog niet bekend waren moesten ze worden geraamd. Op basis daarvan werd een schatting gemaakt van de omvang van de W AO-uitkeringgenietenden voor het jaar Dit geschiedde met behulp van een voor alle gemeenten gelijke correctiefactor die door de GM D was bepaald op De gegevens omtrent de mannelijke afhankelijke beroepsbevolking zijn evenmin precies bekend. We hebben de volgende werkwijze toegepast. We zijn uitgegaan van het aandeel van de loonafhankelijke beroepsbevolking in de totale mannelijke beroepsbevolking per gemeente. Dit is het zogenaamde deelnemingspercentage, hetwelk voor het jaar 1971 is af te leiden uit de gegevens van de volkstelling. Doordat het aandeel van de loonafhankelijken in de totale beroepsbevolking in de loop van vijf jaar iets is toegenomen moest het percentage worden gecorrigeerd. Deze correctiefactor is overigens alleen bekend per provincie (voor Groningen bedroeg deze 1.006, zie Sociale M aandstatistiek, mei 1977). De toepassing ervan veronderstelt dus een in alle gemeenten gelijke toename. Het aantal W AO-ers bleek sterk van gemeente tot gemeente te varieren. In enkele gemeenten in Oost-Groningen bijvoorbeeld lag dit cijfer in 1975 zelfs dichtbij de 20% van de mannelijke afhankelijke beroepsbevolking. 2. De werkloosheid - H et werkloosheidspercentage per gemeente had betrekking op de gehele mannelijke arbeidsreserve en omvatte de korte en langdurige werklozen ook personen die in aanvullende werken en sociale werkvoorzienings-objecten te werk waren gesteld, voorzover dezen bem iddelbaar werden geacht voor het vrije bedrijfsleven. De aantallen werklozen voor 1975 zijn gerelateerd aan de mannelijke afhankelijke beroepsbevolking per gem eente.5 Ook de werkloosheidspercentages van de betrokken gemeenten bleken tamelijk sterk uiteen te lopen. In 1975 varieerde deze van 2,3% tot 13,4%. Streken zoals het Zuidelijk W esterkwartier en Oost-Groningen sprongen er in dit opzicht duidelijk ongunstig uit. 3. De verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt - Bij de arbeidsbureaus wordt niet alleen een registratie gevoerd van het aantal werklozen maar ook van het aantal openstaande vacatures bij de overheid en het bedrijfsleven. Tegenover de geregistreerde arbeidsreserve (afgekort G A R) welk hierboven voor de berekening van het werkloosheidspercentage werd gebruikt, staat de geregistreerde openstaande vraag (afgekort GO V). D e verhouding tussen G O V 269

6 SG 79/4 (jg XXVI) en GAR geeft een indikatie van de economische kwetsbaarheid van een bepaald gebied. In tijden van hoogconjunctuur, zoals in het begin van de zeventiger jaren nog het geval was, overtrof landelijk gezien de vraag naar arbeid het aanbod. Enkele jaren daarna was het beeld omgekeerd (Statistisch Zakboek, CBS, 1975, 1976). De registratie zowel van de G O V als van de GAR wordt per kwartaal bijgehouden. Het jaargemiddelde is gebruikt voor de berekening van de verhouding tussen beide (alleen mannen). Aan deze cijfers betreffende de GOV kleeft de beperking dat een verplichte vacaturemelding bij de arbeidsbureaus ontbreekt. Hierdoor is het mogelijk dat de situatie aan de vraagzijde van de arbeidsmarkt niet betrouw baar is weergegeven. Tabel 1 Iaat zien dat de vraag in géén van de onderzochte gemeenten het aanbod overtrof. In het algemeen was de verhouding zeer ongunstig. De werkgelegenheidssituatie lag relatief nog het gunstigst in de stedelijke en geïndustrialiseerde gemeenten, waar tegenover één vacature gemiddeld ongeveer 5 werklozen stonden. Terzijde zij hier opgem erkt dat het aanbod van banen op dezelfde wijze aan de mannelijke afhankelijke beroepsbevolking is gerelateerd als de arbeidsreserve. Bij de correlatie-berekening bleek dit GOV-percentage zeer nauw samen te hangen met de verhouding G O V /G A R. De correlatie-coefficiënt bedroeg r=.95. Deze sterke overlap tussen beide variabelen was voor ons een reden om alleen de verhouding tussen de GOV en G A R in de analyse op te nemen. 4. Afhankelijkheid van de sociale voorzieningen - We betrokken in het onderzoek de Algemene BijstandsW et (ABW ), de Tijdelijke Regeling Minder-vali- den (TRM), de W et W erkloosheidsvoorzieningen (WWV) en de Rijksgroepsregeling Werkloze W erknemers (RWW). We telden alle personen die voor hun levensonderhoud op deze voorzieningen waren aangewezen, exklusief de mensen boven de 65 jaar en de mensen die verbleven in de tehuizen. De cijfers werden via het CBS verkregen in de vorm van jaargemiddelden gebaseerd op driemaandelijkse tellingen. De aantallen van mannen en vrouwen die van bovengenoemde sociale voorzieningen afhankelijk waren werden gerelateerd aan de bevolking van 15 tot 65 jaar. Gemiddeld ontving per gemeente ongeveer 2% van de bevolking een uitkering krachtens die wetten. In de stedelijke gemeenten en in Oost-Groningen lagen deze percentages over het algemeen daarboven. 5. Bevolking van 50 tot 65 jaar - De bevolking van 50 tot 65 jaar per gemeente is uitgedrukt als het percentage van de bevolking van 15 tot 65 jaar. Gemiddeld behoorde 25% van de bevolking tot de onderzochte leeftijdscategorie. 270

7 P. Wiersma, E. Ie Gras en C. Vos WAO en arbeidsmarkt Tabel 1 Maten van spreiding en centrale tendentie van de onderzochte variabelen per gemeente (n = 54) minimum maximum gemid standaarddelde deviatie 1. Percentage WAO-ers 4,7 18,0 9,5 2,6 2. Percentage werkloosheid 2,3 13,4 7,0 2,6 3. Verhouding GO V/GAR 0,01 0,78 0,08 0,12 4. Percentage afhankelijken 0,8 4,4 2,3 0,8 van sociale voorzieningen 5. Percentage bevolking50-65 jr. 16,5 31,8 24,6 3,2 6. Percentage agrarische beroeps ,5 13,6 7,9 bevolking 7. Percentage onderwijsniveau 19,0 67,8 47,9 9,6 basis en lager 6. De agrarische beroepsbevolking - Uit de jaarlijkse landbouwtelling van het CBS zijn de mannelijke arbeidskrachten, die regelmatig meer dan 15 uren per week in de land- en tuinbouw werkzaam zijn, per gemeente berekend. Dit aantal is eveneens gerelateerd aan de totale mannelijke beroepsbevolking van Deze variabele geeft uiteraard in sterke mate de stedelijkheid van een gebied weer. In sommige gemeenten was eenderde van de beroepsbevolking werkzaam in de agrarische sector. 7. Onderwijsniveau - De gegevens van de volkstelling in 1971 verschaffen een inzicht in de scholing van de bevolking. Het CBS hanteert een vijfdeling: 1. basis- en lager onderwijs; 2. uitgebreid lager onderwijs; 3. middelbaar onderwijs; 4. semi-hoger onderwijs en 5. hoger onderwijs. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de categorie van scholing niet bekend in sommige gemeenten omvangrijk was (ongeveer 20% ). We berekenden per gem eenten het percentage van de mannelijke beroepsbevolking met alleen basis- en voortgezet lager onderwijs zoals VGLO of LAVO. Gemiddeld bleek 48% van de m annelijke beroepsbevolking tot deze categorie te horen. Uit de wijze waarop we bij de operationalisering van de variabelen te werk zijn gegaan kan worden geconcludeerd dat aan hun geldigheid en betrouwbaarheid het een en ander ontbreekt. Diverse malen hebben we gebruik moeten maken van schattingen, zoals bij de W AO-cijfers en bij de afhankelijke beroepsbevolking. Dergelijke beperkingen kleven helaas aan dit soort onderzoek. Verwerking van de gegevens Bij de analyse maakten we gebruik van de enkelvoudige correlatie-rekening, die 271

8 SG 79/4 Gg XXVI) de totale samenhang tussen twee variabelen weergeeft. De correlatie-coefficiënten gebaseerd op 54 onderzoekseenheden is op het 5% -niveau (eenzijdig) significant bij r >.23.6 Daarnaast presenteren we de resultaten van de (stapsgewijze) multipele regressie waarbij het percentage verklaarde variantie in de afhankelijke variabele door meerdere onafhankelijke variabelen wordt uitgedrukt in het kwadraat van de multipele correlatie-coëfficiënt Per onafhankelijke variabele wordt de gestandaardiseerde Bëta-coëfficiënt vermeld. Deze houdt rekening met de invloed van de andere variabelen op de afhankelijke en toont de hoeveelheid verandering die in de afhankelijke variabele te weeg wordt gebracht, indien de onafhankelijke variabele met één eenheid verandert. Bij de bespreking van de bevindingen richten wij ons vooral op de betekenis van de werkloosheid, de verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt en de afhankelijkheid van de sociale voorzieningen voor de W AO. Deze werden in het voorgaande in hun beïnvloeding van de WAO afhankelijk beschouwd van de demografische kenmerken zoals het percentage jarigen, het percentage agrarische beroepsbevolking en dat betreffende het onderwijsniveau. De bevindingen De enkelvoudige correlatie-rekening laat zien dat zowel een hoog percentage ouderen als een hoog percentage laaggeschoolden onder de bevolking van invloed waren op de omvang van de W AO. Dit was conform de verwachtingen. Niet voorspeld was de uitkomst dat in de verstedelijkte gem eenten (een laag percentage agrarische beroepsbevolking) ook meer W AO-ers woonachtig waren. De betekenis van de stedelijkheid of van het onderwijsniveau werd zelfs versterkt, indien met de andere twee variabelen rekening werd gehouden. In de regressieanalyse bleek de invloed van het percentage 50 tot 65 jarigen op de WAO niet meer significant. Alle drie de kenmerken tezamen verklaarden 41% van de variantie in de afhankelijke variabele. Tabel 2 De samenhang tussen WAO en de demografische variabelen uitgedrukt in totale correlaties, beta-coëfficiënten en de multipele correlatie (n=54) r WAO beta 1. Bevolking jaar (n.s.) 2. Agrarische beroepsbevolking Onderwijsniveau, basis + lager multipele correlatie

9 P. Wiersma, E. Ie Gras en C. Vos WAO en arbeidsmarkt De uitkomst betreffende de stedelijkheid wijst er dus op dat het structurele aspect van een gering en een niet-gedifferentiëerd aanbod van banen vermoedelijk niet een passende verklaring vormt voor een hoog percentage W AO-ers. Wellicht is het stedelijke leefklimaat met de daarbij horende normen en waarden van meer belang. Een eerste conclusie is in ieder geval dat met behulp van deze drie kenmerken al een relatief hoog percentage verklaarde variantie is bereikt. De vraag die nu rijst is hoeveel de overige variabelen daaraan kunnen toevoegen. WAO en werkloosheid Er bestond een tamelijk sterke relatie tussen de werkloosheid en de WAO. Ook de richting van het verband was in overeenstemming met onze verwachtingen. De enkelvoudige correlatie-coëfficiënt bedroeg maar liefst.42. Werkloosheid hing echter ook sterk samen met twee van de drie eerder genoemde demografische kenmerken, de bevolking van 50 tot 65 jaar en het onderwijsniveau. Hoe groter het aandeel van de ouderen in de bevolking en hoe lager het onderwijsniveau des te groter was de werkloosheid in de gemeente. De correlatie-coëffici- ënten bedroegen respectievelijk.62 en.58. Met de agrarische beroepsbevolking toonde de werkloosheid geen significant verband (r =.14). De stedelijke gebieden verschillen op dit punt niet duidelijk van de plattelands gemeenten. Betrekken we deze variabelen tezamen met de werkloosheid in de regressieanalyse dan blijkt het volgende (zie tabel 3). Tabel 3 Samenhang tussen WAO en de demografische variabelen inclusief de werkloosheid, uitgedrukt in totale correlaties, beta-coëfficiënten en de multipele correlatie (n = 54) WAO r beta 1. Bevolking jaar (n.s.) 2. Agrarische beroepsbevolking Onderwijsniveau, basis + lager Werkloosheid (n.s.) multipele correlatie.66 De werkloosheid bleek géén significante bijdrage meer te leveren aan de verklaring van de verschillen in het percentage W AO-ers tussen de gemeenten (p >.10). Het percentage extra verklaarde variantie bedroeg 2.7%. Van een zelfstandige invloed van de werkloosheid op de W AO is dus niet duidelijk sprake. 273

10 SG 79/4 (jg XXVI) WAO en de verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt Een onverwachte uitkomst betrof de relatie tussen WAO en de verhouding G O V /G A R. Hoewel het verband tussen beide wel significant was, was de richting daarvan tegengesteld aan de verwachtingen. Dit betekent dat in gemeenten waar de kans op werk relatief gunstig was het percentage WAO-ers groter was. Deze positieve samenhang tussen beide variabelen kan vermoedelijk ten dele verklaard worden uit het feit dat zowel de verhouding G O V /G A R als het percentage W AO-ers op hetzelfde jaar betrekking hebben. Indien in de WAO een groot percentage werklozen verscholen is, brengt dat automatisch met zich mee dat de verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt relatief gunstiger wordt. O f daarmee het positieve verband zal verdwijnen is twijfelachtig. Bij de bespreking van de gegevens over 1971 in een volgende paragraaf komen we op dit probleem terug. Indien de verhouding G O V /G A R in verband wordt gebracht met de drie demografische kenmerken blijkt vooral in de meer stedelijke gebieden met weinig agrarische beroepsbevolking de kans op werk gunstig te liggen. In de multipele regressie-analyse behield de onderzochte variabele zijn invloed op de afhankelijke (zie tabel 4). Tabel 4 Samenhang tussen WAO en de demografische variabelen inclusief de verhouding GOV/GAR uitgedrukt in totale correlaties, beta-coëfficiënten en de multipele correlatie (n=54). r WAO 1. Bevolking jaar (n.s.) 2. Agrarische beroepsbevolking Onderwijsniveau, basis + lager verhouding GOV/GAR beta multipele correlatie.68 De significante bijdrage van de variabele betreffende de verhouding GOV/ G A R in termen van het percentage extra verklaarde variantie was het dubbele van die van de werkloosheid: 5.3%. Deze merkwaardige bevinding bracht ons er toe de tamelijk heterogene groep van gemeenten op te splitsen in subgroepen. We gingen van de gedachte uit dat het uiteenlopende karakter van de onderzochte gemeenten debet zou kunnen zijn aan deze uitkomst: een middelgrote universiteitsstad, verschillende indus 274

11 P. Wiersma, E. Ie Gras en C. Vos WAO en arbeidsmarkt triële kerngemeenten die overwegend bevolkt zijn met forensen en vele plattelandsgemeenten. De opdeling van de 54 gemeenten in 11 industrie-kem en en 43 landelijke gebieden leverde het volgende resultaat op. In de ene groep noch in de andere vonden we een significante correlatie tussen W AO en de verhouding G O V / GA R. De enkelvoudige correlatie-coëfficiënten bedroegen voor de 11 respectievelijk de 43 gemeenten -.11 en Een grafische afbeelding bracht aan het licht dat de industriële gem eenten zich van de plattelandsgemeenten onderscheidden, zowel door een hoger percentage W AO-ers als door een gunstiger verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. Deze omstandigheid veroorzaakte de op de gehele onderzoekpopulatie gebaseerde correlatie van.23. In feite blijkt er van een betekenisvolle samenhang tussen WAO en de verhouding G O V /G A R geen sprake te zijn, indien men de invloed van de stedelijkheid constant houdt. Doordat de variabelen betreffende de bevolking van 50 tot 65 jaar en betreffende het onderwijsniveau, die positief correleerden met de W AO, een negatief verband toonden met de verhouding G O V /G A R - dat wil zeggen in gemeenten met een gunstiger verhouding tussen vraag en aanbod was de bevolking gemiddeld jonger en lag het onderwijsniveau gemiddeld h o g er-, was de bèta-coëffici- ënt significant. E r waren dus twee tegengestelde invloeden die de betekenis van de verhouding G O V /G A R voor de W AO bepaalden. Enerzijds de stedelijkheid, anderzijds de gemiddelde leeftijd van de bevolking met het daarbij behorende opleidingsniveau. De eerstgenoemde factor verzwakte en de laatstgenoemde versterkte die betekenis. Per saldo bleef het verband bestaan tussen een relatief gunstige vraag naar arbeid en een hoog percentage W AO-ers. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat de vraag naar en het aanbod van arbeid niet meer op elkaar aansluiten. Vooral waar veel ouderen woonachtig waren ontbrak vermoedelijk de werkgelegenheid die voor hen geschikt was. Met als gevolg dat aan het begrip 'passende arbeid in veel gevallen geen inhoud kon worden gegeven en afvloeiing van deze categorie van werknemers in de W AO plaatsvond. De toekomst biedt, wat betreft de discrepantie tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, een som ber perspectief. In een door de Stichting Federatie N oordelijke Economische Instituten uitgebracht rapport wordt voor het Noorden een grotere vraag naar personen met een hogere opleiding verwacht dan er aanbod is, terwijl juist voor mensen met een lagere opleiding een groot tekort aan arbeidsplaatsen w ordt voorzien (FN EI-rapport, 1978). WAO en de afhankelijkheid van de sociale voorzieningen Conform de verwachtingen hing een sterke afhankelijkheid van sociale voorzie 275

12 SG 79/4 (jg XXVI) ningen zoals de ABW, TRM, WWV en RWW samen met een groot percentage WAO-ers. De correlatie-coëfficiënt bedraagt.50. Evenals bij het percentage werkloosheid het geval was, toonden de variabelen betreffende de bevolking van 50 tot 65 jaar en betreffende het onderwijsniveau een verband met de afhankelijkheid van de sociale voorzieningen. De correlaties vielen overigens lager uit. Ze bedragen respectievelijk.48 en.27. Hoe hoger de gemiddelde leeftijd en hoe lager het gemiddelde onderwijsniveau des te vaker was men aangewezen op de genoemde sociale voorzieningen. De factor van de stedelijkheid hing niet significant samen met deze afhankelijkheid. De richting van het verband was, in tegenstelling tot de werkloosheid, negatief (r = -.17). Dit wil zeggen dat de afhankelijkheid in de stedelijke gemeenten wat groter was. In tabel 5 vermelden we de resultaten van de multipele regressie-analyse. Het percentage verklaarde variantie bedraagt 48%. Tabel 5 Samenhang tussen WAO en de demografische variabelen inclusief de afhankelijkheid van sociale voorzieningen, uitgedrukt in totale correlaties, beta-coëfficiënten en de multipele correlatie (n=54) r W A O beta 1. Bevolking van jaar.29.00(n.s.) 2. Agrarische beroepsbevolking Onderwijsniveau, basis + lager Afhankelijkheid van sociale voorzieningen Multipele correlatie.69 De variabele betreffende de afhankelijkheid van de sociale voorzieningen draagt significant bij aan de verklaring van de verschillen in de percentages WAO-ers, namelijk 6.5% boven hetgeen reeds door de eerste drie variabelen werd verklaard. We merken hierbij op dat het niveau van de acute werkloosheid kennelijk minder telde dan dat van de langdurige werkloosheid (WWV, RWW) en van de algemene weerbaarheid van de bevolking tegen de economische onzekerheden van het bestaan (ABW, TRM ). Tenslotte willen we nog twee vragen bespreken. 1. Hoe groot is de totale invloed van de onderzochte factoren op de WAO; hoeveel voegen de indicatoren van de sociaal-economische kwetsbaarheid gezamenlijk toe aan hetgeen reeds door de drie demografische variabelen werd verklaard? 2. In hoeverre treden verschillen op in de uitkomsten, indien we wat betreft de onafhankelijke variabelen uitgaan van het jaar 1971 in plaats van 1975? 276

13 P. Wiersma, E. Ie Gras en C. Vos WAO en arbeidsmarkt Uitgezonderd de variabele betreffende het onderwijsniveau die alleen voor 1971 bekend is, zijn alle andere voor beide jaren berekend. In tabel 6 hebben we de bevindingen samengevat. We vermelden alleen de bèta-coëfficiënten en de muitipele correlaties. Tabel 6 Samenhang tussen WAO (1975) ende verklarende variabelen, gemeten in 1971 en 1975 uitgedrukt in beta-coëfficiënten en multipele correlaties (n=54) WAO (1975) Bevolking50-65 jaar.01 (n.s.) -.08 (n.s.) 2. Agrarische beroepsbevolking Onderwijsniveau, basis + lager Werkloosheid.14(n.s.).11 (n.s.) 5. Verhouding GOV/GAR.22 (n.s.) Afhankelijkheid sociale voorzieningen.20 (n.s.).22 (n.s.) Multipele correlatie Percentage verklaarde variantie 52% 56% D e beantwoording van de eerste vraag luidt dat 52% van de te verklaren variantie in de WAO toegeschreven kan worden aan zes factoren waarvan er vier géén significante bijdrage (p >.05) in het geheel leverden. Namelijk de omvang van de bevolkingsgroep van 50 tot 65 jaar en de drie indicatoren van de sociaal-economische kwetsbaarheid. Deze laatste drie droegen in totaal 10.4% extra bij in de verklaring van de variantie in de afhankelijke variabele. Vergelijken we deze uitkomst met de invloed van deze variabelen uit 1971, dan blijkt dat deze een iets hoger percentage verklaarde variantie bereiken. De variabelen uit dat jaar zijn iets betere voorspellers van het percentage W AO-ers in In grote lijnen zijn de sterkte en de richting van de verbanden dezelfde. D at wil dus zeggen dat de trend toen ook al bestond. De werkloosheid in 1971 bijvoorbeeld voorspelde de omvang van de W AO niet beter dan die in De bèta-coëfficiënten van de beide werkloosheidsvariabelen waren vrijwel gelijk en niet significant. E r zijn wel enkele verschillen te constateren. H et onderwijsniveau van de betrokkenen in 1971 blijkt een krachtiger voorspeller van de W AO in Dit geldt ook voor de verhouding G O V /G A R (de bèta-coëfficiënt is significant). W aar in 1971 de kansen op werk gunstiger waren, was de omvang van de W AO vier jaar later het grootst. Deze omstandigheid deed zich vooral in de industriële gebieden voor. Dus ook in het geval dat de omvang van de W AO niet van invloed kon zijn op de verhouding G O V /G A R blijkt er een positieve correlatie 277

14 SG 79/4 (jg XXVI) tussen beide variabelen te bestaan. Deze bevinding laat zien dat onze eerdere opmerking over de problematische relatie tussen WAO en de verhouding GO V/ G AR voor de resultaten van de analyse, niet door de feiten werden ondersteund. De drie indicatoren van de sociaal-economische kwetsbaarheid in 1971 droegen overigens gezamenlijk minder bij aan het totale percentage verklaarde variantie. Zij voegden extra 7.6% toe. Uit dit alles blijkt dat de betekenis van de variabelen betreffende de agrarische beroepsbevolking en het onderwijsniveau relatief het grootst is. Samenvatting en conclusie Dit onderzoek was gericht op de vraag naar de invloed van de sociaal-economische situatie op de omvang van het W AO-bestand in 54 gem eenten in de provincies G roningen en Drenthe. Bij de analyse vonden we eigenlijk geen zelfstandige invloed van de werkloosheid op de W AO. H et verband met de verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt was echter wel opm erkelijk, om dat een relatief gunstige verhouding samenhing met een grotere afhankelijkheid van de W AO onder de bevolking. Deze uitkomst bleek vooral te berusten op verschillen tussen de industriële kerngemeenten en de plattelandsgemeenten. Van een werkelijk verband tussen WAO en de verhouding G O V /G A R binnen deze subgroepen was géén sprake. In de industriële gemeenten was het percentage WAO-ers niet alleen groter maar ook lag de verhouding G O V /G A R gunstiger dan in de overige gemeenten. Deze beide uitkomsten weerspreken onze verwachting dat een slechte economische situatie zijn direkte weerslag zal hebben op de omvang van de WAO. Het verband tussen beide was kennelijk niet zo eenvoudig als sommigen wel veronderstellen. Zowel Heertje (1974) als Hofmann (1976) leidden uit de toegenomen werkloosheid rechtstreeks het aantal WAO-ers af, dat eigenlijk in de WW thuishoort. H eertje schatte dit aantal indertijd op personen en Hofmann kwam voor het jaar 1974 uit op een aantal van Onze bevindingen ondersteunen dergelijke schattingen niet. Ook andere onderzoeken wijzen in dezelfde richting. Zo constateert Hilverink (1977) dat op het niveau van de bedrijfstak er maar een zwakke relatie bestaat tussen enerzijds werkloosheid en werkgelegenheid en anderzijds de W A O.7 Onderzoek onder langdurig arbeidsongeschikten levert evenmin duidelijke aanwijzingen op dat degenen die het werk niet meer hervatten in ongunstiger gebieden wonen wat betreft de werkgelegenheidssituatie dan de werk-hervat- ters (M erens-riedstra, 1977, Wiersma, 1979). Al met al kunnen we op grond van de beschikbare onderzoeksgegevens niet concluderen dat de W AO op grootscheepse wijze fungeerde als een kanaal voor geheel of gedeeltelijk werklozen. Wel lijkt het zo te zijn dat in streken waar de 278

15 P. Wiersma, E. Ie Gras en C. Vos WAO en arbeidsmarkt algemene afhankelijkheid van de sociale voorzieningen groot was, ook een relatief groot aantal W A O -ers werden geteld. H et gebrek aan arbeidsmogelijkheden speelt zonder twijfel een belangrijke rol in de toekenning van een W AO- uitkering. Het is alleen de vraag op welke wijze de betekenis daarvan kwantitatief moet worden gewogen. De twee belangrijkste factoren voor een relatief groot percentage W AO-ers bleken in dit onderzoek te zijn: 1. een laag percentage agrarische beroepsbevolking ofwel een hoge graad van stedelijkheid, en 2. een gemiddeld laag onderwijsniveau onder de bevolking. Voor de onverwachte bevinding dat in de meer stedelijke gemeenten het percentage W AO-ers hoger was zochten we een verklaring in het niet op elkaar aansluiten van vraag naar en aanbod van arbeid. Onze gegevens lieten echter geen uitsplitsing toe naar beroep en bedrijfstak die de discrepantie zou kunnen verklaren tussen enerzijds een groot aantal W AO-ers en anderzijds een relatief gunstige verhouding op de arbeidsmarkt. H et waren de oudere en vooral de laaggeschoolde werknemers die de dupe werden de huidige herstructurering van het arbeidsproces. Deze factoren van leeftijd en scholing die sterk bepalend zijn voor iemands marktinferioriteit (Van Wezel, 1972) zijn ook in ander opzicht een belangrijk gegeven. Uit ons onderzoek gericht op de lotgevallen van individuele werknemers, bleek dat hoe machtelozer iemand zich voelde in zijn handelen, in het veranderen van zijn levensomstandigheden (bijvoorbeeld werk), des te vaker zo iemand overging in de W AO. Een dergelijke houding van onmacht, onmondigheid en vervreemding hing sterk samen met een lage opleiding en een ongeschoold beroep. Verschillen in de normen- en w aardenpatronen in de stad en op het platteland kunnen bij de toetreding tot de W AO eveneens een rol spelen. De stedelijke mentaliteit met een andere oriëntatie op arbeid en bedrijf alsmede de waarschijnlijk ruimere definitie van ziekte en de geringere sociale controle op het gedrag worden in de regel aangevoerd ter verklaring van een hoger ziekteverzuim onder werknemers afkomstig uit de stad (Philipsen, 1969). D it zou ook in ons onderzoek het geval kunnen zijn al doet zich de moeilijkheid voor dat de onderzochte gemeenten door pendel nauw met elkaar verbonden zijn. Wel willen we nog wijzen op de uiteenlopende historische achtergronden van bepaalde gebieden, die kunnen verklaren waarom in het ene gebied de afhankelijkheid van de W AO en andere sociale voorzieningen groter is dan in het andere. In de provincie G roningen bijvoorbeeld zijn twee economisch achtergestelde streken aan te wijzen die op dat punt nogal van elkaar verschillen. Enerzijds het W esterkwartier, waaronder 7 gem eenten vallen behorende tot het district van het gewestelijk arbeidsbureau Marum, en anderzijds O ost-gronin- gen met in totaal 15 gemeenten. H et laatstgenoemde gebied is iets meer geïndustrialiseerd dan het eerste (18% versus 8% van de mannelijke beroepsbevolking 279

16 SG 79/4 (jg XXVI) is werkzaam in de land- en tuinbouw), m aar beide zijn min of meer vergelijkbaar wat betreft het percentage werkloosheid. Zowel in het W esterkwartier als in O ost-groningen was dit relatief hoog: respectievelijk 7,0% en 8,8%. De verhouding tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt was in beide streken zeer ongunstig, hoewel in O ost-groningen met acht banen op honderd werkzoekenden minder dan in het W esterkwartier met vier banen. Het verschil tussen de percentages W AO-ers en afhankelijken van sociale voorzieningen was echter opvallend: in Oost-Groningen waren deze respectievelijk 37% en 61% hoger dan in het W esterkwartier waar kennelijk minder vaak een beroep op de sociale voorzieningen werd gedaan. Vanuit de sociale en culturele ontwikkelingen van deze gebieden is dit verschil ten dele wel te verklaren (Keuning, 1970). Het Westerkwartier is vanouds gekenmerkt door een groot aantal zelfstandige kleine boeren met een gemengd bedrijf. Seizoenarbeid kwam betrekkelijk weinig voor. Men hechtte sterk aan zijn zelfstandigheid en onafhankelijkheid. In Oost-Groningen daarentegen, beschikte een kleine groep boeren over al het land en beheerste het economische leven vrijwel volledig. Een groot deel van de bevolking was min of meer direkt afhankelijk van deze hereboeren. Seizoenarbeid was een normaal verschijnsel, waardoor voor velen de bestaanszekerheid klein was en men noodgedwongen ook vaker was aangewezen op sociale bijstand. Voor een bevolking met een dergelijk verleden zijn de sociale voorzieningen vermoedelijk m eer aanvaardbaar en vanzelfsprekend. Concluderend merken we op dat een rechtstreekse relatie tussen werkgelegenheid of werkloosheid en toetreding tot de W AO nagenoeg ontbreekt. O n danks het feit dat de gekozen onderzoekseenheid en de betrouwbaarheid van de gebruikte variabelen hieraan debet kunnen zijn, lijken onze bevindingen tam e lijk consistent met die uit andere onderzoeken. Ofschoon hierbij het gevaar van de contextual fallacy niet denkbeeldig is. Wel constateerden we duidelijke verschillen in percentage W AO-ers onder de bevolking tussen de geïndustrialiseerde gemeenten en de plattelandsgemeenten en ook tussen twee regionale gebieden in de provincie Groningen. Voldoende inzicht in het ontstaan van dergelijke verschillen ontbreekt tot op heden. H et is voor een effectief volumebeleid op het terrein van de sociale verzekering daarom noodzakelijk de aandacht te richten op de vraag bij welke beroepsgroepen, in welke bedrijfstakken en in welke regio s er sprake is van een oververtegenwoordiging in de WAO. Ook zal de vraag en aanbod op de lokale arbeidsmarkt meer gedetailleerd in kaart moeten worden gebracht. Toekomstig onderzoek zal zich daarom moeten richten op het meso- en macroniveau zoals dat van bepaalde bedrijven of bedrijfstakken in een of m eerdere gebieden. Ofschoon hierbij het gevaar van de,contextual fallacy niet denkbeeldig is. 280

17 P. Wiersma, E- Ie Gras en C. Vos WAO en arbeidsmarkt Noten 1. Dit onderzoek kwam tot stand in het kader van de Werkgroep Psychohygiëne TNO, Afdeling Sociale Psychiatrie te Groningen. 2. Een verslag van dit onderzoek getiteld 'psychosociale stress en langdurige arbeidsongeschiktheid' zal onder verantwoordelijkheid van de eerste auteur als dissertatie in september 1979 verschijnen. " 3. Hierbij ontbreken helaas de aantal personen die via het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds een invaliditeitspensioen ontvingen. We konden slechts de beschikking krijgen. óver de gevraagde gegevens tegen de niet geringe 'kostprijs' van ƒ ,. Dit ging ons onderzoeksbudget te boven. In tegenstelling hiermee staat de kosteloze verstrekking van de benodigde cijfers door de GMD. 4. Deze gelijke correctiefactor voor alle gemeenten is vermoedelijk twijfelachtig. Achteraf gezien hadden we beter de gegevens van 1977 kunnen handhaven. Daardoor hadden we bovendien voor het probleem van de 'time-lag' een elegantere oplossing gehad. 5. De cijfers betreffende de arbeidsreserve en de hierna te noemen openstaande vraag zijn verkregen via het Districtsbureau voor de arbeidsvoorziening in de provincie Groningen. 6. Matrix van intercorrelaties tussen de onderzochte variabelen in 54 gemeenten. I. WAO 2. Werkloosheid Verhouding GOV/GAR Afhankelijkheid soc. voorz Bevolking jaar Agrarische beroepsbevolking Onderwijsniveau, basis+lager Significant indien r 0.23 bij =0.05 (eenzijdig) 7. Uit een recente publicatie (Bos et al, 1979) blijkt evenwel dat opgrond van een over een reeks van jaren uitgevoerde trendanalyse wel een verband tussen afnemende werkgelegenheid en een toenemend aantal WAO-toekenningen op bedrijfstakniveau aantoonbaar is. Dit verband geldt met name voor bedrijfstakken uit de secundaire sector (de industrie). Literatuur Bos, B., M,A. Kooyman, A.G.M. Steerneman, C. Sterrenburg, W. Voorhoeve. Greconprognose en arbeidsmarktontwikkeling in Econ. Stal. Berichten 64 (1979) 3196, p CBS - leeftijdsopbouw naar burgerlijke staat en geslacht per 1/1/72 en 1/1/76 - totale mannelijke beroepsbevolking, Volkstelling (tabel 38 c.d.) en sociale maandstatistiek 1977, p agrarische beroepsbevolking, Landbouwtelling mei 1971 en mei Onderwijsniveau, Volkstelling (tabel 12/1) 28/2/1971. Grinten, T. van der, De mijnsluiting in Limburg, in: M.G.V., 12, 1975, p Heertje, A., Werkgelegenheid: van Keynes naar Marx, in: Beleid en Maatschappij, okt./ 281

18 SG 79/4 (jg XXVI) nov., Hilverink, H.G., Arbeidsongeschikt of arbeid ongeschikt?, in: Arbeidsongeschikt, enkele invalshoeken, uitgegeven en ter gelegenheid van het tiende jaarverslag van de GMD, Amsterdam Hoffmann, L., Arbeidstijdvermindering als instrument voor de werkloosheidsbestrijding, Economisch-statistische Berichten, 1976, p Keuning, H.J., Het Nederlandse volk in zijn woonomgeving, 's-gravenhage, Merens-Riedstra, H.S., Leven zonder werk. Een onderzoek bij arbeidsongeschikten. Tweede interimverslag. Nederlands Inst. voor Praeventieve Geneeskunde TNO Leiden, febr. 77. Philipsen, H., Afwezigheid wegens ziekte, Groningen, Wezel, J.A.M. van., Herintreding in het arbeidsproces: een onderzoek onder werklozen. Tilburg, Wiersma, D. Psychosociale stress en langdurige arbeidsongeschiktheid, verschijnt in