Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices

Transcriptie

1 Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices

2 Colofon Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices is een uitgave van Stichting Axis Stichting Axis Postbus GC Delft Tel.: (015) Fax: (015) Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 1

3 Inhoud pagnr. Voorwoord Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 6 Versterking kenniskringloop bèta/techniek 1.1. Rad van Axis met axilogica s 1.2. Collectieve zoektocht naar good practices 1.3. Ordening van de good practices in Kennisbank 1.4. Een beknopte introductie van de good practices 1.5. Op weg naar lerende bèta/techniek+ organisaties 1.6. Bijlage: format voor het beschrijven van een good practice Basisonderwijs Aan de rol met transport De wondere wereld van techniek Do's en don'ts bij techniekpromotie in basisonderwijs Techniek biedt zoveel méér Van Vakwerk tot Meesterwerk Voorlichting leraren Platform Promotie Techniek Tilburg e.o. Bedrijfstak Advies-project Basisvorming Kennis der natuur voor heterogene klassen Meten aan de mens Natuurwetenschap voor leerwegondersteunend onderwijs Open Onderzoekswerkplek Pilot FIRST Lego League Techniekmethode Van Maerlantlyceum Ingenieurs voor de klas Tweede fase VO Globe MINT-EC Module Automatische Systemen Ontwikkeling lesmateriaal technisch ontwerpen Studiestijgers Handleiding voor profielwerkstuk Technische Ontwerpen Bedrijven werven voor samenwerking met scholen Inpassen van samenwerking in onderwijsprogramma Op weg naar bedrijfsparticipatie Hoe effectief zijn voorlichtingsfilms? Vmbo Mini-onderneming Ontwikkeling Technisch College Werkplekkenstructuur Convenanten vmbo-bedrijfsleven Deltaplan Tiel Één op één relaties met bedrijven Truck on tour Mbo Aantrekkelijkere bètavakken met PGO op schildersvakscholen Individuele aanpak bij werving leerlingen Onderwijsconcept Laboratorium-, Milieu- en Procestechniek Ontwikkeling competenties Vakintegratie-demonstratiedag Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 2

4 Van laborant tot middenkaderfunctionaris laboratoriumtechniek Assessment bij ROC Twenteplus Blauwdruk project Krachtige Leeromgeving De docent als architect van zijn leertuin De Pasvorm: opvang risicoleerlingen Intake ROC Aventus Interactief Leergroepen Systeem Mentorproject ROC Zadkine Ontwikkeling Portfolio Projectmatige leersituatie voor opleiding tot kaderfunctionaris Visie-ontwikkeling Open Projectonderwijs Zomerstages Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 8 Hoofdstuk 9 Hbo Faculteitsbrede aanpak bèta/techniek Handvest Duurzaamheid HBO Onderwijsconcept Human Technology Onderwijsmodel Groen en Rood Student als kwaliteitspartner ACTIverende Onderwijsvormen (ACTION) Digitale portfolio voor studieloopbaanbegeleidingstraject Ervaringen met Blackboard Integrale onderwijsvernieuwing via Studententeams Meesterwerk (duaal traject in afstudeerfase) Allochtonen promotieteam I+I-project Mediva s Studentenpromotieteam Mellow en Mellow Multiplier Studentmentoren in vmbo en havo/vwo Technóva Viking: Vrouwelijke ingenieurs als (gast)docent in hto Handleiding nascholing docenten Carrousel Ruimte en Groen: samenwerkingsverband onderwijs werkveld Transfercentrum voor bouwprojecten: samenwerking bedrijven, hbo, mbo en vo Wo Bèta-gamma propedeuse Enrollment managementstrategie Notebooks voor studenten Studentenmonitor Bedrijfsleven Kwik-fit Nederland BV: Investors in People VW: productiegeïntegreerde leerplekken VW: beroepsopleiding in bedrijfs- en arbeidsproces Wolter & Dros: duaal leren op drie niveaus Zelforganisatie van leerprocessen in bedrijven COMBI-n-ING GTI: investeren in ondernemend personeel Hoppenbrouwers Elektrotechniek BV: innovatie en open bedrijfscultuur Loopbaan: Hink, stap of sprong Martens Beton BV: zelfsturende teams Norma BV: vergroten betrokkenheid medewerkers Verkaart Groep: Human Resource Management als strategische koers Automobiel Industrie Amsterdam: persoonlijk contact Era Bouw: vrouwen en allochtonen Kone BV: werven, leren en perspectief bieden Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 3

5 Vrouwen in UTA-functies in de bouw AWL-Techniek: regionale samenwerking Cornelissen BV: gezamenlijk werven en opleiden Deutsche Telekom: bedrijfsopleidingen in lerende ondernemingen Digitale HighTechkaart van Nederland Infratrain KMWE Precisie Eindhoven BV: gezamenlijk opleidingencentrum Modderkolk: campagnematig werven Technologiecommissaris Hoofdstuk 10 Studie- en beroepskeuze Kanjers en klappers Stichting Communicatie Centrum Chemie (C3) Masterplan Techniek: Service- en expertisecentra Techniek INDEX op titel Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 4

6 Voorwoord Op vele plaatsen in het land wordt meer en minder baanbrekend gezocht naar nieuwe praktijken die de belangstelling voor bèta/technisch onderwijs of werk moeten verhogen. Dit zoeken is vaak geïntensiveerd naar aanleiding van recent oplopende kwantitatieve en kwalitatieve tekorten. Ook hier geldt dus dat elk nadeel ook zijn voordeel kent. Kleinere of grotere crisissen dwingen tot bezinning op en bijstelling van de koers. De ontwikkeling van meer eigentijdse arrangementen krijgt zo een stevige impuls. Sinds zijn ontstaan heeft Axis contact gezocht met partijen die hiermee bezig zijn en hen vaak aangemoedigd ook ongewone en onbekende wegen te durven bewandelen om de bèta/techniek problematiek aan te pakken. Door het starten van pilotprojecten is de daad bij het woord gevoegd: partijen hebben extra mogelijkheden gekregen om te experimenteren. In deze publicatie zijn 100 voorbeelden te vinden van pogingen de bèta/techniek problematiek te verminderen. Met deze voorbeelden wordt in mijn ogen een duidelijk beeld gegeven van de uiteenlopende manieren waarop talloze partijen zich inzetten. Van basisonderwijs tot universiteit en van traditionele tot meer moderne bedrijfstakken en branches is sprake van een levendige en vaak ook spannende zoektocht. Axis heeft deze voorbeelden bewust good practices genoemd om zo het gevoelde engagement en de betrokkenheid uit te drukken bij het getoonde initiatief en de aanpak. De voorbeelden zijn daarmee niet te kwalificeren als recepten van hoe het moet, maar wel als informerend en inspirerend materiaal dat houvast biedt bij eigen ideeënvorming. Men krijgt handreikingen voor hoe men de problematiek kan en (soms) ook beter niet kan aanpakken. Door op deze manier te werk te gaan, is het nu eens de implementatie van beleid dat voorop staat en niet de voorbereiding. Met andere woorden: het gaat hier niet om de traditionele voorkant van de beleidscyclus, maar de vaak als publicitair wat minder spannend ervaren achterkant krijgt nu de volle aandacht. Dit is een belangrijk aspect van de good practices aanpak dat mij persoonlijk zeer aanspreekt. Meer samenhang tussen voor- en achterkant van de beleidscyclus is volgens mij een onmisbare schakel voor een succesvolle aanpak van verbetering en vernieuwing. In toekomstig innovatiebeleid zal dit dan ook veel meer tot uitdrukking moeten komen. Dit beleid zou veel meer aan moeten sluiten op interessante innovaties van onderop en dit proces zelfs moeten stimuleren. Vaak staan immers niet zozeer de doelstellingen van het beleid, maar wel de implementatie, en de noodzakelijke condities en randvoorwaarden, succes in de weg. In zijn overdracht van verworvenheden stelt Axis dan ook dat het vinden van een beter evenwicht hierin meer aandacht verdient. Er horen veel meer positieve prikkels te komen voor partijen die van onderop innoveren. Inhoudelijk innovatief gedrag moet meer ruimte krijgen in wet- en regelgeving dan nu het geval is. De regering moet daarnaast proberen innovatieve initiatieven van onderop te stimuleren. Dit is de reden waarom Axis pleit voor een innovatiebudget bovenop een voldoende lumpsum financiering en een experimenteerartikel in de wet, zolang die nog niet is aangepast en globaler is gemaakt. De 100 good practices in deze publicatie zie ik als bouwstenen voor deze nieuwe innovatietraditie. De kennis en ervaring van vele mensen die bezig zijn met het verminderen van de bèta/techniek problematiek zijn geïnventariseerd en zichtbaar gemaakt. Dit is een eerste en noodzakelijk stap in de kennisstrategie die Axis heeft gekozen. Het gaat het er de komende tijd om dat deze kennis en ervaring breder wordt toegepast en benut. Nu Axis ten einde loopt zal het accent in de activiteiten dan ook verschuiven naar ondersteuning van overdrachtsactiviteiten. Opgebouwde kennis en ervaring mogen immers niet zomaar verdwijnen. Een versnelling en intensivering van dit proces lijkt me noodzakelijk omdat anders de verbetering van bèta/techniek teveel tijd gaat kosten. Kwantitatieve en kwalitatieve discrepanties tussen aanbod en vraag blijven dan een te hardnekkig leven leiden. Dit heeft nadelige effecten op individueel, organisatorisch en maatschappelijk niveau. Veel mensen hebben een bijdrage geleverd aan deze publicatie. Op de eerste plaats wil ik wijzen op de eigenaars van de good practices. Zij hebben vaak samen met onderzoekers hun kennis en ervaring verwoord en zo ter beschikking gesteld. Nogal eens waren hiervoor meer inspanningen nodig dan tevoren gedacht. Behalve naar deze beide groepen gaat ook in het bijzonder mijn waardering uit naar de samenstellers. Jan Geurts heeft als programmaleider evaluatie en onderzoek van Axis de kennisbank met good practices bedacht en de aanpak nader uitgewerkt. Hij heeft de eerste verantwoorde- Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 5

7 lijkheid voor deze publicatie op zich genomen. Huub Verijdt heeft het bundelen en verzamelen van good practices ondersteund en deze gescoord op axilogica s en andere kenmerken. Manon van Eijden zorgt ervoor dat de good practices op de website van Axis in de kennisbank terecht komen en zij onderhoudt de nieuwsbrief over de kennisbank. Wanneer u zich hiervoor nog niet hebt ingeschreven dan raad ik dit sterk aan. U blijft dan goed op de hoogte van nieuwe kennis en ervaring die de komende tijd wordt opgeslagen. Ook Brechje Hollaardt wil ik hier niet vergeten. Zij heeft de samenvattingen van de opgenomen good practices gepopulariseerd en de tekst van de publicatie geredigeerd. Tot slot, deze publicatie biedt veel ideeën om meer en beter gebruik te maken van de kennis en ervaring die is opgedaan met de aanpak van het bèta/techniek vraagstuk. Ook in de ruime contacten die ik heb in het kader van Axis, ontdek ik veel kracht en slimheid op dit gebied. Door uitbreiding van de onderlinge dialoog kan deze innovatiekracht en slimheid worden gedeeld. Volgens mij zal dit niet alleen helpen het vraagstuk dichter bij een oplossing te brengen, maar ook leiden tot meer plezier en bezieling in het eigen werk. Drs Willem van Oosterom Directeur Axis Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 6

8 1. VERSTERKING KENNISKRINGLOOP BÈTA/TECHNIEK In 1998 is Axis opgericht omdat bedrijfsleven, onderwijs en overheid vonden dat eerdere pogingen om de problematiek van bèta/techniek de baas te worden, te weinig hadden opgeleverd. Vooral de effecten van allerlei promotiecampagnes stelden teleur. Axis heeft van deze partijen als opdracht gekregen om naar nieuwe wegen te zoeken voor het bestrijden van tekorten aan bèta/technici op de arbeidsmarkt. De eigen aanpak die is gekozen en uitgewerkt, kenschetst Axis in haar startprogramma als een kennis- en ervaringsstrategie. De stichting wil de kenniskringloop op het gebied van bèta/techniek versterken door allereerst dieper uit te zoeken wat de oorzaken zijn van de knelpunten. Op basis van deze analyses wil men werkhypothesen of axilogica s opstellen die nieuwe richtingen aangeven voor oplossingen. Belangrijke partijen zullen vervolgens via projecten worden uitgedaagd om in de praktijk te beproeven of de logica s inderdaad leiden tot verbetering van de afstemming tussen aanbod en vraag. De voorbeelden van goede praktijken worden daarna verzameld en geordend in een databank op de website van Axis: de Kennisbank bèta/techniek. Ieder die dat wil kan zo kennisnemen van deze nieuwe praktijkervaringen en deze kennis gebruiken om de eigen bèta/technische praktijk te verbeteren of te vernieuwen. De Kennisbank zou hiervoor niet alleen een bron voor informatie, maar ook voor inspiratie moeten gaan vormen. Idealiter leidt dit niet alleen tot halen maar ook tot brengen van kennis. Wanneer men ook eigen kennis en ervaringen ter beschikking stelt aan de Kennisbank, gaat het Axisrad echt draaien en wordt zo de kenniskringloop bèta/techniek structureel versterkt. In deze publicatie staat de Kennisbank bèta/techniek centraal. Er zijn nu 100 voorbeelden van goede praktijken verzameld. Samenvattingen van deze voorbeelden zijn in dit boek te vinden. Het onderwijs komt aan bod vanaf hoofdstuk 2 dat gaat over het basisonderwijs tot en met hoofdstuk 8 over het wetenschappelijk onderwijs. Daarna volgen in hoofdstuk 9 voorbeelden uit het bedrijfsleven. Het geheel wordt afgesloten met hoofdstuk 10 dat studie- en beroepskeuze als onderwerp heeft. Voor meer kennis over de good practices dient men de Kennisbank zelf te raadplegen, zie Voorts staat zowel in deze publicatie als in de Kennisbank aangegeven bij wie men over de gegeven voorbeelden van verbetering of vernieuwing van bèta/techniek nadere inlichtingen kan inwinnen. Voordat de 100 good practices worden gepresenteerd, gaan we in dit eerste hoofdstuk eerst nader in op de kenniskringloop bèta/techniek en de axilogica s die zijn geformuleerd. Voor de lezer wordt zo de achtergrond en het doel van de Kennisbank nader verduidelijkt. Vervolgens wordt in paragraaf 2 kort stil gestaan bij de zoektocht die is georganiseerd naar goede praktijken: hoe zijn deze verzameld en tot stand gekomen en wat moet men onder good practices verstaan? Hierna wordt in paragraaf 3 ingegaan op de wijze waarop deze zijn geordend in de Kennisbank. In paragraaf 4 worden de good practices beknopt voorgesteld. De lezer krijgt zo een introductie op wat hij of zij mag verwachten en waar de praktijken te vinden zijn. Afgesloten wordt in paragraaf 5 met een korte beschouwing over Axis als lerende organisatie. De kennis- en ervaringsstrategie die is ontwikkeld moet worden gezien als een belangrijke impuls voor een nieuwe en meer bijdetijdse kenniskringloop bèta/techniek. De Kennisbank vormt de aanzet tot een nieuwe infrastructuur hiervoor. Dit jaar zal deze bank in het kader van Axis nog nader worden gevuld en tevens zal in verschillende publicaties vanuit de axilogica s een nadere analyse en waardering van de good practices plaatsvinden Rad van Axis met axilogica s Zoals aangegeven, hanteert Axis een kennis- en ervaringsstrategie. De stichting wil dat bij overheid, bedrijfsleven en onderwijs het probleembesef over de gebrekkige aansluiting tussen aanbod en vraag naar bèta/technisch opgeleiden zal groeien en vooral ook dat deze partijen de handen ineen slaan om bestaande fricties uit de weg te ruimen en nieuwe trachten te voorkomen. Door het uitzetten van een groot aantal pilotprojecten is een collectieve zoektocht georganiseerd naar mogelijke oplossingen. Evaluatie en onderzoek moeten partijen laten zien of er voortgang wordt geboekt. In een zichzelf versterkend model van de kenniskringloop bèta/techniek is dit grondidee nader uitgewerkt. Bedrijven en scholen worden in dit model als cruciale actoren beschouwd. Bepalend voor de omvang en aard van de vraag naar bèta/technici zijn immers de bedrijven. Scholen vormen de partij die aanspreekbaar is op het kwantitatieve en kwalitatieve aanbod. Bij de afstemming van vraag en aanbod spelen behalve deze institutionele actoren, individuen hun eigen rol. Via schoolen beroepskeuze maken ze duidelijk of ze een bèta/technische opleiding willen volgen en of ze Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 7

9 bèta/technische beroepsarbeid wensen uit te voeren. We hebben dus te maken met de wereld van het bedrijfsleven, van het onderwijs en van de school- en beroepskeuze. Deze drie tezamen vormen de kern van de kenniskringloop bèta/techniek. Een andere essentiële actor is de overheid. Van de overheid wordt niet alleen verwacht dat ze zorgdraagt voor de juiste condities en randvoorwaarden, maar vooral ook dat ze oog heeft voor de noodzakelijke vitaliteit van de kenniskringloop bèta/techniek. Zij dient daarom tijdig te komen met inspirerende sturingsimpulsen ter versterking van deze kennisinfrastructuur. Er wordt vanuit gegaan dat door een goed samenspel van de overheid met de andere genoemde actoren het systeem zichzelf versterkt. Wanneer er door een nieuw bèta/technisch elan van overheid, onderwijs en bedrijfsleven meer aantrekkelijke beroepen ontstaan en ook meer aantrekkelijke leerwegen voor deze beroepen, is de verwachting dat individuen beslist niet achterblijven. Jongeren (en ook ouderen) zullen met genoegen kiezen voor een perspectiefvolle school- en beroepsloopbaan in bèta/techniek. Wat er binnen beleid en praktijk van onderwijs, bedrijfsleven en school- en beroepskeuze anders en beter moet, is uitgewerkt in werkhypothesen of axilogica s. Tezamen vormen ze het zogeheten rad van Axis. Dit referentiekader geeft houvast bij het zoeken naar een vitaler kenniskringloop bèta/techniek. Vier logica s worden als contextvrij beschouwd: ze zouden altijd moeten gelden voor Axisprojecten. Het gaat om: beter aansluiten op de behoeften en wensen van de doelgroep; sterkere interactie tussen onderwijs en bedrijfsleven; meer aandacht voor de scholing van docenten en praktijkmensen; een sluitende aanpak of ketenbenadering. Activiteiten op een onderdeel zijn niet genoeg. Het gaat juist om goed samenspel tussen de diverse partijen van basisonderwijs tot en met de beroepswereld. Figuur 1: Rad van Axis met axilogica s Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 8

10 Per context zijn voorts ook axilogica s opgesteld. Uitdagend wordt zo aangegeven hoe vanuit de huidige stand van kennis en ervaring oplossingen van het bèta/techniek vraagstuk dichterbij kunnen worden gebracht. Zo gaat Axis ervan uit dat de initiële attitude van jongeren ten aanzien van techniek overwegend positief is. Techniek wordt gezien als uitdagend, constructief en spreekt tot de fantasie. Omdat jongeren tussen pakweg vijf en vijftien jaar amper meer concrete en positieve ervaringen opdoen met techniek, zeker niet in een schoolse omgeving, maakt de in aanleg positieve attitude plaats voor een meer afwijzende. Daarom pleit Axis er dan ook voor dat in ons onderwijs reeds op jonge leeftijd weer plaats moet zijn voor positieve ervaringen met techniek. Juist het feit dat techniek overal is, is hierbij een sterke troef. Wat betreft het primair onderwijs gaat het dan ook om jong te beginnen met techniek. Die lijn zal moeten worden doorgezet in de basisvorming en in de tweede fase van het voortgezet onderwijs. In de basisvorming gaat het om meer samenhang tussen de natuur- en techniekvakken via bijvoorbeeld science en in de tweede fase van het voortgezet onderwijs zet Axis centraal een versterking van de exacte vakken, inclusief techniek. Een derde belangrijke logica betreft herontwerp bèta/techniekopleidingen van vmbo tot hoger onderwijs. De nieuwe inrichting moet uiteindelijk leiden tot een geheel andere configuratie van het onderwijsaanbod dan thans gebruikelijk. Daarbij wordt het zwaartepunt verlegd van opleidingen (waarvoor jongeren al bij de aanvang een specifieke keuze maken) naar afstudeerdifferentiaties. Deze differentiaties kunnen specialistisch zijn maar ook multidisciplinair of intersectoraal. Voorafgaand aan de afstudeerdifferentiatie hoort er de mogelijkheid van bredere oriëntatie te zijn; in zo n propedeutische fase kunnen jongeren kiezen voor verschillende werelden (bijv. techniek en handel, techniek en gezondheidszorg, enz.). Jongeren die wel direct bij aanvang een specifieke keuze kunnen of willen maken, moeten die mogelijkheid blijven houden. Conform de ketenbenadering (zie boven) gaat het om een integrale in plaats van een aspectmatige aanpak van het bèta/techniekvraagstuk. Regionaal werken onderwijs en bedrijfsleven samen in techniekkringen en bestaan er tussen de scholen doorlopende leerlijnen. Omdat het voor de vergroting van de instroom in opleidingen belangrijk is dat het bedrijfsleven naast een eigen actieve rol in de leertrajecten zelf (praktijkoriëntatie voor studenten en docenten, praktijkdeskundigheid in onderwijs, e.d.) ook zelf onderzoekt of werken in en met techniek aantrekkelijk is, is een innovatief HRM beleid van bedrijven belangrijk. De bedrijvenlijn die sinds kort is opgezet door Axis, laat zien dat een viertal thema s prioriteit verdienen. Het betreft de thema s: Werving en begeleiding van starters; HRM en loopbanen; nieuwe werkprocessen en competenties; en samenwerking tussen scholen en bedrijven. 1.2 Collectieve zoektocht naar good practices Met de zichzelf versterkende kenniskringloop en de werkhypothesen of axilogica s die hierbij horen, heeft Axis de richting gedefinieerd die ertoe zou moeten leiden dat bèta/techniek een groter aantal mensen gaat binden en boeien. De afgelopen tijd zijn door middel van tenderprocedures belangrijke partijen uit de drie werelden: onderwijs, bedrijfsleven en school- en beroepskeuze, uitgedaagd om de gekozen richtingen in de praktijk uit te proberen. Pilotprojecten moeten laten zien of de hypothesen/logica s geldig zijn dan wel bijstelling behoeven. Axis heeft er dus niet voor gekozen te trachten om via een groot verhaal, meeslepende en uitgewerkte plannenmakerij bèta/techniek meer aantrekkelijk te maken. Integendeel, partijen dienen zelf aan de slag te gaan en zelf de bèta/technische toekomst vorm te geven. Ze hebben hierbij in plaats van een gedetailleerde reisgids, de axilogica s als kompas meegekregen. Een betere balans tussen aanbod en vraag wordt zo gezocht in de combinatie van een beperkt aantal grote lijnen en veel kleine verhalen. Deze tezamen moeten de oplossing dichterbij brengen. Men blijkt enthousiast om te experimenteren met deze nieuwe richtingen voor verbetering en vernieuwing van hun bèta/techniek. Momenteel lopen een vijftigtal Axisprojecten. De helft ervan betreft zogeheten verbeterprojecten. Hierbij gaat het met name om verbeteringen van het bèta/techniek onderwijs in basis- en voortgezet onderwijs. De andere helft zijn projecten die mikken op een ingrijpender vernieuwing of herontwerp. Dit deel speelt zich af in het beroepsonderwijs. Het hbo en mbo kennen elk een viertal projecten. Het vmbo heeft het grootste aantal projecten. Er zijn er inmiddels meer dan tien van start gegaan en dit aantal wordt binnenkort tot een dertigtal uitgebreid via een tweede tranche van vmbo-projecten. Axis kent dan in totaal een zeventigtal projecten. Er kan worden gezegd dat Axis via de projecten bouwt aan een kennislaboratorium waarin op allerlei manieren en niveaus wordt getracht oplossingen voor het bèta/techniekvraagstuk dichterbij Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 9

11 te brengen. Er is, zoals gezegd, een collectieve zoektocht georganiseerd naar mogelijke oplossingen voor de problematiek. Een integraal onderdeel van het Axisprogramma vormt onderzoek naar de resultaten van de projecten. Versterking van de kenniskringloop op het gebied van bèta/techniek kan niet zonder een duidelijke vinger aan de pols: worden bèta en techniek aantrekkelijker en gaat het dus de goede kant op? Duidelijk zal zijn dat het onderzoek het meest waardevol is wanneer het goed past bij het geschetste beleidskader dat wordt gekenmerkt door het balanceren tussen sturing en zelfsturing. Er is daarom gekozen voor een aanpak waarin onderzoek duidelijk ten dienste staat van de actie (de pilotprojecten). Dit actieonderzoek moet het eigen aanpassings- en vernieuwingsvermogen van betrokken partijen vergroten (zelfsturing). Tegelijkertijd krijgt Axis zicht op zowel mogelijke knel- en pluspunten als op condities en randvoorwaarden. Dit levert weer informatie op voor versterking van de sturing (zelfsturing). In de onderzoeksaanpak is voorzien dat projecten en onderzoekers gezamenlijk op zoek gaan naar good practices, al tijdens de loop van het project. Dit heeft tot doel om vanaf het eerste begin partijen alert te maken op producten, praktijkervaringen, werkprocessen of beloftevolle strategieën die succesvol blijken voor het beter laten aansluiten van vraag en aanbod van bèta/technisch opgeleiden. Deze good practices moeten worden gezien als gedocumenteerde praktijken en strategieën die vanuit de projecten zelf worden gewaardeerd en bewonderd en die daarom de moeite waard worden gevonden om voor anderen als voorbeeld te dienen. De beschrijvingen van de aldus verkregen good practices worden opgeslagen in de Kennisbank op de website van Axis. Belangrijk is nog om te vermelden dat niet alleen good practices van Axisprojecten in de Kennisbank zijn te vinden. In de onderzoeksaanpak is vanaf het begin voorzien dat de aandacht beslist ook dient uit te gaan naar kennis en ervaring die andere partijen, nationale en internationale, hebben met de aanpak van de problematiek van bèta/techniek. Overigens moet hierbij niet worden gedacht aan het grootschalig en systematisch screenen van andere projecten op het gebied van bèta/techniek. Gezien de onderzoeksmogelijkheden is uitgegaan van expertkennis van Axis en van partijen rondom Axis: zij hebben de onderzoekers gewezen op mogelijk beloftevolle praktijken. Op het moment is het zo dat in de Kennisbank veel meer good practices zijn te vinden uit andere dan Axisprojecten. De verhouding is Dit komt omdat veel Axisprojecten pas in 2001 echt op gang zijn gekomen. Veel Axisprojecten zullen vooral in 2002 resultaten opleveren. Daarom is de reële verwachting dat deze verhouding over een jaar omgekeerd zal zijn. Voor het overbruggen van de kloof tussen aanbod en vraag naar bèta/techniek is visie, deskundigheid, durf en ruimte nodig om te experimenteren met nieuwe aanpakken. Op vele plaatsen, in Axisprojecten maar ook in vele andere projecten, wordt met enthousiasme gewerkt aan nieuwe praktijken op het gebied van bèta/techniek. Good practices moeten zichtbaar maken welke voortgang wordt geboekt. Voor het beschrijven van deze praktijken is een format ontwikkeld (zie bijlage bij dit hoofdstuk). Het gaat erom dat de kennis en ervaring die wordt opgedaan in de projecten wordt geëxpliciteerd. Er wordt daarom gevraagd te reflecteren op de eigen praktijk. Hierbij worden vier stappen onderscheiden (zie figuur 2). In de eerste stap gaat het erom de aanleiding en achtergrond van de op te lossen problematiek te schetsen. De tweede stap moet duidelijk maken welk doel op basis van de analyse in stap 1 is gekozen en welke aanpak is uitgewerkt om dit doel te bereiken. De bereikte resultaten staan centraal in stap drie. Tot welke effecten heeft de aanpak geleid en maakt men ook reeds gebruik van producten, processen of instrumenten die zijn opgeleverd? Tot slot wordt in stap vier gevraagd terug te kijken op het geheel en aan te geven welke leermomenten (succes- en faalfactoren) beslissend zijn geweest. De opgedane kennis en ervaring kan nu worden benut en toegepast in een volgende kenniskringloop. Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 10

12 Figuur 2: Reflectie op eigen praktijk 4 leermomenten 3 resultaat 1 aanleiding en analyse 2 doel en aanpak 1 aanleiding en analyse De term good practices kan verwarring wekken. Er wordt mee bedoeld dat de maker(s) zelf de nieuwe praktijk positief waarderen. In hun eigen toekomst speelt de verworven kennis en ervaring een belangrijke rol. Vanzelfsprekend is dit een relatieve waardering, die afhankelijk is van de specifieke situatie en vooral ook van eigen kennis en ervaring. Voor een andere partij kan de gerealiseerde verbetering of vernieuwing dagelijkse praktijk zijn, iets dat men al lang achter zich heeft of juist iets dat nog verre toekomstmuziek is. Het relatieve karakter van de good practices maakt nog eens extra duidelijk dat deze niet moeten worden opgevat als direct bruikbare recepten en zeker niet als standaardoplossingen voor eigen problemen op het gebied van bèta/techniek. Wel zijn het beknopte beschrijvingen van aanpakken waar de bedenkers en uitvoerders met een zekere trots naar verwijzen. Het is hun poging om de problematiek van bèta/techniek in hun unieke context dichterbij een oplossing te brengen. Zoals gezegd leidt dit tot informatie en wellicht ook inspiratie waarmee derden hun voordeel kunnen doen. Axis spoort dus niet aan tot snel kopieergedrag. Hiermee zal geen succes worden geboekt en vaak krijgen de good practices dan de schuld: ze werken niet. De 100 voorbeelden die zijn verzameld, moeten worden gezien als belangrijke hulpmiddelen of gereedschappen om de eigen situatie op het gebied van bèta/techniek te verbeteren of te vernieuwen. Deze hulpmiddelen of gereedschappen horen geen doelen te worden. 1.3 Ordening van de good practices in Kennisbank Als ordeningsprincipe van de good practices in de Kennisbank is gekozen voor de loopbaan van jongeren: ze volgen onderwijs, gaan daarna werken en hier doorheen loopt het proces van studieen beroepskeuze. De drie werelden: onderwijs, bedrijfsleven en kiezen voor studie en beroep komen dus aan de orde. In tabel 1 is te vinden hoe de good practices zijn verdeeld over deze drie werelden. Circa driekwart gaat over het onderwijs en ongeveer een kwart over het bedrijfsleven. Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 11

13 Tabel 1 Good practices naar de drie werelden basis- 2 twee- 3 vmbo 4 mbo 5 hbo 6 wo 7 be- 8 9 vorming de fase drijfs- vo leven basisonderderwijs studie- en beroepskeuze Voorbeelden die apart, dus losstaan van de context van onderwijs of bedrijfsleven en gaan over versterking van de keuze voor een bèta/technische studie of beroep, komen in deze rapportage slechts sporadisch voor. Bij de ordening van good practices moet echter worden aangetekend dat het nogal eens lastig is ze in te delen. Binnen het onderwijs valt op dat het hbo de meeste good practices kent (20), gevolgd door het mbo (17), de tweede fase voortgezet onderwijs (10), het basisonderwijs (8), de basisvorming (7) en het vmbo (7). De onderwijsrij wordt gesloten door het wetenschappelijk onderwijs met 4 voorbeelden. Tabel 2 geeft een meer verfijnd beeld van de ordening van de good practices. Te zien is dat 66 voorbeelden gaan over het primair proces en 34 over ondersteunende processen. Bij primair proces moet gedacht worden aan intake en meer algemeen instroomactiviteiten, en het feitelijke lesgeven, almede aan uitstroomactiviteiten zoals diplomering en kwalificering of doorstroom naar vervolgonderwijs of arbeidsmarkt. Tabel 2 Good practices naar primair en ondersteunend proces en naar de drie werelden primair proces ondersteunend proces basisonderwijs 4 4 basisvorming 6 1 tweede fase vo 6 4 vmbo 4 3 mbo 12 5 hbo wo 3 1 bedrijfsleven 19 5 studie- en beroepskeuze 2 1 Totaal Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 12

14 Het overgrote deel van good practices over het primair proces betreft het feitelijke lesgeven (45). Instroomactiviteiten zijn goed vertegenwoordigd (16), uitstroomactiviteiten minder goed (5). Wat betreft de voorbeelden van goede praktijken op het gebied van ondersteuning valt op dat het overgrote deel gaat over verbetering van de externe relaties (19), directe onderwijsondersteunende activiteiten zoals mentoraat, mediatheek, inrichting en ict-infrastructuur (8). Professionalisering van docenten en beleid/organisatie in algemene zin komen slechts beperkt voor (3 respectievelijk 4). Kijken we naar de drie werelden dan valt op dat het basisonderwijs, het vmbo en het hbo relatief veel good practices hebben op het gebied van ondersteunende processen en dat relatief veel good practices van de basisvorming, het mbo en het bedrijfsleven gaan over het primaire proces. In paragraaf 1.1 is het rad van Axis met zijn axilogica s behandeld. Dit referentiekader biedt de mogelijkheid om het denken in loopbanen verder te verfijnen en de good practices nog verder te ordenen. Tabel 3 maakt het verband duidelijk tussen de good practices en het rad van Axis. Te lezen is van de drie buitenste segmenten dat onderwijsvernieuwing bèta/techniek de meeste voorbeelden telt (29). Hierna volgen: positieve beïnvloeding van keuzeprocessen (25) en Aantrekkelijker werken in bedrijf en beroep (17). Tabel 3 Good practices naar hoofdsegmenten van het rad van AXIS Positieve beïnvloeding Onderwijsver- Aantrekkelijk Kern-axilogica s 1keuze- nieuwing 2 werken 3in bedrijf (contextvrije 4 processen bèta/techniek en beroep axilogica s) Op de kern-axilogica s (de 4 centrale axilogica s) worden 29 good practices ingedeeld. Zoals reeds is aangegeven komt het merendeel van good practices uit andere dan Axisprojecten. Omdat Axis zijn eigen projecten heeft geselecteerd vanuit werkhypothesen die gelden voor de binnenste ring, mag worden verwacht dat wanneer good practices uit de Axisprojecten de meerderheid gaan vormen, vooral ook kernlogica s hiervan gaan profiteren. Een meer gedetailleerd beeld geeft tabel 4 waarin het verband tussen good practices en de axilogica s van het rad nader is uitgewerkt. In het segment positieve beïnvloeding van keuzeprocessen springt de axilogica clustering en samenhang bètavakken natuur en techniek in het voortgezet onderwijs er uit met 14 voorbeelden van hoe dit is aan te pakken. In het segment Onderwijsvernieuwing bèta/techniek zijn er opvallend veel good practices ondergebracht in nieuwe didactiek, het omdraaien van de leercyclus, mentoring of ict, namelijk 17. In dit segment kent multitechnische en sectoroverstijgende programma s en leertrajecten een aantal van 12 voorbeelden. Een good practice over doorlopende leerlijn vmbo/mbo/hbo is nog niet te vinden in de Kennisbank. Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 13

15 Het segment aantrekkelijker werken in bedrijf en beroep heeft 7 voorbeelden van hoe je dit kunt vormgeven via aansprekende startfuncties en loopbanen. De twee andere axilogica s van dit segment kennen respectievelijk 6 en 4 good practices: het gaat hierbij om voorbeelden van leerrijke werkplekken (6) en van het mobiliseren van nieuwe doelgroepen bij promotie en werving voor bedrijf of beroep (4). Van de binnenste ring zijn reeds twee van de vier axilogica s redelijk tot goed gevuld met good practices: versterken interactie onderwijs en bedrijfsleven (17) en aansluiten bij de preferenties van jongeren (7). Er is al aangegeven dat te verwachten is dat door de groei van voorbeelden uit Axisprojecten dit beeld naar alle waarschijnlijk flink gaat veranderen. Het verkregen inzicht spoort overigens ook aan om extra moeite te gaan doen voor de axilogica s die nog weinig of geen good practices kennen, en deze op te zoeken. Tabel 4 Good practices verdeeld over de segmenten van het rad van Axis aantal good practices Positieve beïnvloeding keuzeprocessen studie- en beroepskeuze: gebruiken van beelden en laten zien dat techniek overal is basisonderwijs: opdoen van concrete ervaringen in natuur en techniek voortgezet onderwijs: clustering en samenhang bètavakken natuur en techniek Onderwijsvernieuwing bètatechniek multitechnische en sectoroverstijgende programma's en leertrajecten doorlopende leerlijn vmbo/mbo/hbo 0 12 nieuwe didactiek, omdraaien leercyclus; mentoring; ict 17 werkvloer als leerplek; combinaties van leren en werken 6 Aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep concurrerende startfuncties en aansprekende loopbanen 7 promotie en werving: mobiliseren nieuwe doelgroepen 4 Axilogica s van de binnenring ketenbenadering (regionale techniekkringen) 1 aansluiten bij preferenties jongeren 7 nieuwe rol docenten 4 versterken interactie onderwijs bedrijfsleven 17 Totaal 100 Een samenvattend beeld van de twee ordeningen die zijn gehanteerd, staat in tabel 5, waarin de good practices zijn geordend zowel naar de drie werelden als naar de axilogica s. De tabel maakt overduidelijk dat de twee gekozen ingangen te verwachten overlappen kennen en dus niet onafhankelijk zijn. De axilogica s verfijnen de drie werelden. Keuzeprocessen vinden niet los van contexten plaats en vragen volgens Axis veel aandacht in basisonderwijs en voortgezet onderwijs. Voor multitechnische en sectoroverstijgende programma s moet men in het beroepsonderwijs zijn. Interessant is om te zien dat het mbo en het hbo wel al vertegenwoordigd zijn met good practices op dit gebied en het vmbo nog niet. Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 14

16 Tabel 5 Good practices naar werelden en axilogica s Positieve beïnvloeding keuzeprocessen: studie- en beroepskeuze: gebruiken van beelden en laten zien dat techniek overal is Positieve beïnvloeding keuzeprocessen: basisonderwijs: opdoen van concrete ervaringen in natuur en techniek Positieve beïnvloeding keuzeprocessen: voortgezet onderwijs: clustering en samenhang bètavakken natuur en techniek Onderwijsvernieuwing bètatechniek: multitechnische en sectoroverstijgende programma's en leertrajecten Onderwijsvernieuwing bètatechniek: doorlopende leerlijn vmbo/mbo/hbo Onderwijsvernieuwing bètatechniek: nieuwe didactiek; omdraaien leercyclus; mentoring; ict Aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep: werkvloer als leerplek; combinaties van leren en werken Aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep: concurrerende startfuncties en aansprekende loopbanen Aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep: promotie en werving: mobiliseren nieuwe doelgroepen Ketenbenadering (regionale techniekkrin- basisonderwijs basisvorming tweede fase vo vmbo mbo hbo wo bedrijfsleven studie- en beroepskeuze Aantal gps gen) Aansluiten bij preferenties jongeren 7 7 Nieuwe rol docenten Versterken interactie onderwijs bedrijfsleven Totaal Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices 15

17 1.4. Een beknopte introductie van de good practices Na dit eerste hoofdstuk over de versterking van de kenniskringloop bèta/techniek zijn in de hoofdstukken 2 tot en met 10 samenvattingen opgenomen van de eerste 100 good practices in de Kennisbank. We geven hier een korte voorstelling van deze voorbeelden van nieuwe praktijken voor het aantrekkelijker maken van bèta/techniek en volgen hierbij de hoofdstukken van de publicatie. Deze beknopte introductie kan dan ook als een leeswijzer worden beschouwd. Hoofdstuk 2: Basisonderwijs Momenteel zijn een achttal good practices over het basisonderwijs te vinden in de Kennisbank. Hierbij moet worden gedacht aan voorbeelden hoe techniek een eigen plaats heeft gekregen in het lesprogramma. Onder het kopje De wondere wereld van techniek bevinden zich een tiental succeslessen die verzameld zijn door het voormalige steunpunt techniek in het primair onderwijs van de KPC groep. Een ander goed voorbeeld is het leerprogramma Aan de rol met transport, ontwikkeld in het Axisproject Hand in Hand voor de Techniek. In Techniek biedt zoveel méér wordt een integrale kijk op techniek in het lesprogramma van de basisschool beschreven en toegepast. De basisschool de Wichelroede uit Udenhout is hier aan het woord, een echte voorloper als het gaat om techniek in het primair onderwijs. Van vakwerk tot meesterschap laat zien hoe leerlingen onder leiding van een ervaren vakman een technisch meesterwerk maken voor een regionale tentoonstelling. De good practice over bedrijfstakadviseur gaat over het verbeteren van de beeldvorming van techniek in het basisonderwijs. Bedrijfstakadviseurs die hebben gewerkt in de metaal- en elektronische industrie, verzorgen gastlessen met het doel om techniek te promoten. Het gaat om een grootschalige activiteit. Drieduizend basisscholen doen mee en er zijn circa vijftig adviseurs actief. Behalve deze voorbeelden die gaan over het primaire proces, zijn er ook praktijken die laten zien hoe de ondersteunende processen kunnen worden versterkt. Het gaat dan over de do s en de don ts bij techniekpromotie in de regio, de promotie van techniek via een regionaal platform en over de voorlichting aan leerkrachten van het basisonderwijs over de opleidingsmogelijkheden op het gebied van techniek in vmbo en mbo. Het Platform Promotie Techniek Tilburg e.o. kan worden opgevat als een ketenbenadering avant la lettre. Begin 1998 besloten in de regio gemeente, basisonderwijs, voortgezet onderwijs, mbo, hbo en bedrijfsleven gezamenlijk tot een meer structurele aanpak van het bèta/techniekvraagstuk te komen. We willen deze beschrijving van good practices in het basisonderwijs niet afsluiten zonder te wijzen op het omvangrijke Axisproject Verbreding techniek in het basisonderwijs dat in 2001 van start is gegaan in samenwerking met bedrijfsleven en Ministerie van OC&W. In elf regio's gaan in totaal ca 130 basisscholen samenwerken met Pabo s op het gebied van de implementatie en integratie van techniek in hun onderwijs. De opzet is dat deze 130 scholen als voorhoede fungeren voor de verspreiding van opgedane kennis en ervaring naar de ongeveer 7000 basisscholen in het hele land. Vanaf april 2002 is de digitale werkplaats via dit adres op te vragen: Hoofdstuk 3: De basisvorming Onder het kopje basisvorming zijn nu een zevental good practices geplaatst. Dit aantal zal echter ten tijde van de publicatie van dit boekje reeds fors zijn uitgebreid door vooronderzoek dat inmiddels is afgerond ten behoeve van het zogeheten Sonate-programma. Sonate staat voor samenhangend onderwijs natuur en techniek. In het kader van de discussie over science heeft Axis het initiatief genomen om te komen tot meer samenhang in de exacte vakken. De veronderstelling is, zoals we bij de beschrijving van de axilogica s hebben gezien, dat dit beter aansluit bij de belangstelling en leefwereld van jongeren. Het vooronderzoek van dit programma is onlangs door Axis gepubliceerd onder de titel Ruimte voor Sonate. In deze publicatie zijn een negental good practices over samenhangend onderwijs in natuur en techniek te vinden. Van deze 9 staan er 2 in dit boekje onder de titels: Kennis der natuur voor heterogene klassen en Natuurwetenschap voor leerwegondersteunend onderwijs. Voor de andere 7 verwijzen we naar de Kennisbank. Wat betreft het primaire proces kan voorts worden gewezen op de Techniekmethode van het Van Maerlantlyceum waarin vanuit de wensen en behoeften van leerlingen een nieuwe lesmethode voor het vak techniek is ontwikkeld. Meten aan de mens toont een lespakket medische technologie voor het derde jaar van het voortgezet onderwijs. Ingenieurs voor de klas vertelt over gastlessen die ingenieurs op basis van eigen ervaringen geven aan jarigen. Ook gaan leerlingen op excursie naar bedrijven. Meer dan honderd scholen voor voortgezet onderwijs doen mee. De pilot FIRST laat zien hoe men poogt het imago van techniek te verbeteren en de belangstelling Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices

18 van jongeren hiervoor te verhogen, door het bouwen van robots. De bedoeling is dat deze pilot fors wordt verbreed in het voortgezet onderwijs. Als een techniekondersteunende activiteit kan de good practice van de hogeschool Windesheim worden gezien. Door het inrichten van een open onderzoekswerkplek kunnen leerlingen van het eerste en tweede jaar voortgezet onderwijs via praktijkonderzoek kennismaken met techniek op deze hogeschool. Nadere informatie leert dat het accent meer naar de hogere leerjaren verschuift (tweede fase voortgezet onderwijs). Hoofdstuk 4: Tweede fase voortgezet onderwijs Ook voor de tweede fase voortgezet onderwijs geldt dat het huidige aantal good practices (10) in de loop van 2002 flink zal worden uitgebreid. Op het gevaar af andere projecten te kort te doen, wijzen we op de projecten die kunnen worden samengevat onder de titel Techniek 15+ en vooral dit jaar resultaten gaan opleveren. Deze projecten spelen zich af in de regio zuid, west, noord en oost en streven ernaar in korte tijd een forse vergroting te realiseren van de uitstroom (doorstroom) van het voortgezet onderwijs naar technisch vervolgonderwijs in de aangesloten regio s. Voor het bereiken van deze ambitieuze doelstelling wordt gebruik gemaakt van regionaal ontwikkelde lesmodules integraal ontwerpen voor de bètavakken en van het versterken van de loopbaanoriëntatie in de techniek. Het project kent een diepte- en een breedtebenadering. Bij de dieptebenadering wordt in regionale samenwerkingsverbanden een gedifferentieerd ondersteuningspalet ontwikkeld om de techniekactiviteiten op scholen te ondersteunen. Bij de breedtebenadering wordt gestreefd naar landelijke inbedding van een techniekcomponent in het natuurwetenschappelijk onderwijs van de tweede fase. In Techniek 15+ participeren technische universiteiten, hogescholen en netwerken van voortgezet onderwijs in de regio s Enschede, Rotterdam, Eindhoven en Groningen. Een viertal good practices is op dit moment afkomstig van de Techniek 15+ projecten. Het gaat om de ontwikkeling van lesmateriaal voor technisch ontwerpen en een handleiding voor het profielwerkstuk technisch ontwerpen. Ook wordt de module automatische systemen gepresenteerd. Het gaat hierbij om een nieuw ontwikkelde module bij het vak natuurkunde. Hoe men in de Techniek 15+ projecten het bedrijfsleven wil inschakelen bij de vormgeving van aantrekkelijker bèta/technisch onderwijs, is te vinden in het voorbeeld Op weg naar bedrijfsparticipatie. Versterking van de samenwerking tussen scholen en bedrijven is ook het onderwerp van de twee good practices van Industrie op microschaal: Bedrijven werven voor samenwerking met scholen en Inpassing van samenwerking in onderwijsprogramma. Het gaat hier specifiek om verbetering van de samenwerking in de chemische industrie. Interessant is voorts Studiestijgers omdat hier een regionaal scholennetwerk tussen voortgezet en hoger onderwijs wordt ingezet om de teruglopende belangstelling voor techniek in het Noorden aan te pakken. Dit kan niet zonder het adequater inspelen op de onderwijsvernieuwingen van elkaar. Techniek: beeld van een opleiding met de good practice Hoe effectief zijn voorlichtingsfilms? laat zien hoe moeizaam het is om via voorlichting leerlingen te motiveren voor een techniekkeuze. Vanuit het buitenland komt de good practice Mint-EC. De grootste Duitse werkgeversorganisatie, het Bundesverband der Deutschen Arbeitgeberverbände, heeft begin 2000 Mint-EC opgericht om de populariteit van bètavakken te bevorderen. Gymnasia worden gestimuleerd om te excelleren in deze vakken. Mint-EC staat voor: Mathematik/Informatik/Naturwissenschaft/Technik-Excellence Centers. Om lid te worden van de vereniging, moet de school bewezen hebben prestaties te leveren die ver boven het gemiddelde niveau liggen voor wiskunde en tenminste nog een exact vak. In het eerste jaar werden 34 scholen geselecteerd na een strenge selectieprocedure. Daarbij waren opvallend veel scholen uit de vroegere DDR. De DDR kende altijd al een systeem van speciaalscholen, die jongeren opleidden die excelleerden in bètavakken, sport of kunst. De excellente scholen vallen steeds meer op. Ouders en leerlingen weten van tevoren dat de eisen aan bètatalent zeer hoog zijn op deze scholen. Niettemin melden zich jaarlijks veel meer kandidaten aan dan er plaatsen zijn. Overigens is het zo dat er ook in West-Duitsland altijd al gymnasia zijn geweest die zich profileerden met een specialisme: scholen met een bètaprofiel maar bijvoorbeeld ook scholen die uitblinken in een vreemde taal. Een andere interessante good practice voor het voortgezet onderwijs is het project Globe. Het gaat hierbij om een grootschalig internationaal educatief wetenschaps- en milieuprogramma. Scholieren uit meer dan 95 landen verzamelen milieudata in hun omgeving ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek op het gebied van weer, water, bodem, etc.. De gemeten data worden ingevoerd op het internet. Doel is onder meer verbetering van de studieresultaten van studenten in bèta/techniek vakken. Meer dan honderd scholen voor voortgezet onderwijs doen op dit moment mee aan Globe. Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices

19 Hoofdstuk 5: VMBO Bij de beschrijving van de collectieve zoektocht naar oplossingen voor het bèta/techniek vraagstuk in paragraaf 1.2 hebben we er op gewezen dat Axis in samenwerking met het Ministerie van OC&W in 2002 het aantal vmbo-projecten fors gaat uitbreiden: van circa 10 naar circa 30. In de loop van 2002 en begin 2003 zullen de resultaten van deze projecten op tafel komen. Naar schatting gaat dit een extra aantal van 60 good practices opleveren. Om deze nieuwe kennis en ervaring overzichtelijk te houden zijn de projecten verdeeld in een vijftal programmalijnen. Men gaat experimenteren met techniekbrede programma s, met ICT-rijke leeromgevingen en leerstof, met nieuwe didactisch-pedagogische aanpakken onder de titel anders leren. Ook het uitproberen van intersectorale programma s is aan de orde, en tenslotte wordt ook naar meer samenhangend onderwijs in natuur en techniek gestreefd onder de programmalijn Science. Per programmalijn en ook over de vijf programmalijnen heen zal gerapporteerd worden over de toegevoegde waarde die de good practices opleveren. De huidige zeven voorbeelden kunnen dan ook als een voorproefje worden opgevat van wat er op het gebied van vmbo nog te wachten staat. We wijzen in het bijzonder op de huidige good practices Ontwikkeling Technisch College en de Werkplekkenstructuur, omdat deze ons inziens de voorboden vormen van een nieuw pedagogisch-didactisch elan in het vmbo. Bijzonder is dat hiertoe niet de pedagogische provincie maar het georganiseerde bedrijfsleven het initiatief heeft genomen. Vooral de Werkplekkenstructuur geeft de nieuwe pedagogiek en didactiek een eigen stempel. Het ITS heeft hiernaar onlangs onderzoek gedaan op schoolniveau en hierover gerapporteerd in Naar aantrekkelijk beroepsonderwijs met WPS. Zes scholen zijn in het onderzoek betrokken. Binnenkort zullen de kennis en ervaring die per school zijn opgedaan, worden gerapporteerd in de Kennisbank. Dit betekent dat de huidige good practice op dit gebied zeer binnenkort zal worden aangevuld met een zestal nieuwe praktijken. In het vmbo zijn vormen van bedrijfssimulatie in opmars. Van deze simulaties wordt verwacht dat ze in positieve zin bijdragen aan zowel de leermotivatie van de leerlingen als aan de ontwikkeling van een aantal relevante competenties. In het vmbo is tot nu toe nog weinig ervaring met bedrijfssimulaties. De good practice Mini-onderneming wil de kennis en ervaring die opgedaan is in mbo en hbo overdragen naar het vmbo. Truck on tour laat zien hoe de brancheorganisatie BOVAG leerlingen van het vmbo wil interesseren voor de opleiding motorvoertuigentechniek. Voorts zijn drie good practices gericht op versterking van de relaties vmbo en bedrijfsleven. De functie die formele samenwerkingsafspraken hierin kunnen vervullen laat convenanten vmbo-scholen en bedrijfsleven zien. Deltaplan Tiel laat zien hoe getracht wordt via het inrichten van een praktijkopleidingswerkplaats de opleidingsmogelijkheid vmbo-installatietechniek in de regio Tiel te behouden. Dat samenwerking tussen scholen en bedrijven vooral aankomt op mensenwerk laat de good practice Één-op-één relaties met bedrijven zien. Hoofdstuk 6: MBO Het mbo kent reeds een 17-tal good practices. Verreweg de meeste (15) vallen in het segment onderwijsvernieuwing bèta/techniek van het rad van Axis. Het zijn voorbeelden van de uitwerking van de axilogica s: multi-technische en sectoroverschrijdende programma s en leertrajecten (6) en van nieuwe didactiek (9). Zowel studie- en beroepskeuze als nieuwe rol docenten kennen elk een good practice. Bij het inventariseren van de voorbeelden is dankbaar gebruik gemaakt van de opgedane ervaringen van het landelijk project Aantrekkelijk Technisch Beroepsonderwijs (ATB) in het mbo. Een achttal good practices is hiervan afkomstig. Door de start van een viertal herontwerpprojecten technisch middelbaar onderwijs zal in 2002 het aantal good practices op gebied van mbo worden uitgebreid. Het gaat hier om het project Technolyceum van het Friesland College met ondermeer de nieuwe opleidingen: Industrieel Design, Theatertechniek, en Pop en media. Het Baronie College heeft het project Polytoop ontwikkeld. Met dit project wil dit college nieuwe opleidingen ontwikkelen die sectoroverschrijdend zijn, zoals economie en techniek in de opleiding technisch commercieel manager. Ook moet worden gedacht aan de opleiding medewerker watersportindustrie met elementen uit de sectoren: toerisme, economie, welzijn en techniek. ROC Aventus en Helicon-opleidingen gaan zorgen voor opleidingen die een combinatie kennen van techniek en de groene ruimte. Het ROC Utrecht wil de verkokering in het technisch onderwijs doorbreken via het herontwerpproject Aanpassing configuratie technische opleidingen. Een drietal nieuwe opleidingen vormen de inhoudelijke speerpunten. Het gaat om: Industrieel design, Architectuur en de opleiding Sound, vision en mediatechnologie. Apart willen we ook nog wijzen op een viertal good practices die het grootschalige PGO-project Techniek maakt het binnenkort zal gaan opleveren. Dit project op het gebied van probleemge- Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices

20 stuurd onderwijs waarbij de technische opleidingen van bijna alle ROC s zijn betrokken, is door Axis extra ondersteund. Afgesproken is dat de ervaringen die zijn opgedaan met de ontwikkeling en het gebruik van deze nieuwe didactiek in vier good practices zullen worden opgenomen. Wat betreft de axilogica nieuwe programmering wijzen we op de good practice Individuele aanpak bij werving van leerlingen voor de nieuwe opleiding Monteur mechatronica, die is opgebouwd uit de oude opleidingen: elektrotechniek, werktuigbouw en technische informatica. Met deze nieuwe opleiding wil het ROC ter AA vmbo-leerlingen meer keuze bieden in techniek. Een aanzet tot herontwerp van de schildersvakopleiding gaat schuil achter de good practice Aantrekkelijke bètavakken met PGO op schildersvakscholen door het CIBAP te Zwolle en NIMETO te Utrecht. Er is ook een voorbeeld opgenomen van de Vakintegratie-demonstratiedag van dezelfde vakopleiding als middel om kennis te maken met PGO. Voorts hebben we een drietal good practices van de school voor laboratoriumonderwijs van het ROC Eindhoven onder deze axilogica gebracht omdat hier een nieuw onderwijsprogramma voor het laboratoriumonderwijs centraal staat. Zowel het onderwijsconcept van de school komt uitvoerig aan de orde als hun poging om dit concept te versterken via een uitwerking van het competentiedenken. Het derde voorbeeld is er een over een goede samenwerking tussen ROC s en een landelijk orgaan als het gaat om bijstellingen op het gebied van de kwalificatiestructuur. De good practice laat zien hoe de 18 laboratoriumscholen in intensieve samenwerking met hun landelijk orgaan, de VAPRO, hebben gewerkt aan een gemeenschappelijke rode draad voor de nieuwe onderwijsprogrammering. De nieuwe didactiek is uitgewerkt in een negental good practices. Hierbij ligt de nadruk op de instroomkant bij ROC Twenteplus. Via een intensieve assessmentprocedure wordt het niveau van de leerlingen vastgesteld bij aanvang van de opleiding. Ook het ROC Aventus legt hier het accent. Voor de opleiding transport en logistiek is een intakeprocedure uitgewerkt ten behoeve van een begeleidingstraject op maat. Een uitgebreide vorm van leerlingbegeleiding is de kern van de good practice van het Deltion College: de docent als architect van zijn leertuin. De leerlingen van de opleiding motorvoertuigentechniek worden gestimuleerd zoveel mogelijk uit hun studie te halen, met speciale aandacht voor leren leren. Ook de good practice van ROC Zadkine uit Rotterdam gaat over de begeleiding van leerlingen. Door mentoring wordt voortijdige schooluitval flink gereduceerd. Een omvattend kader voor de nieuwe didactiek is uitgewerkt binnen het Axisproject Krachtige leeromgeving van het ROC Utrecht. Er wordt een blauwdruk van een krachtige leeromgeving geschetst en deze schets wordt over de bestaande onderwijspraktijk gelegd om zo opleidingen te stimuleren tot verbetering en vernieuwing van hun onderwijspraktijk. Behalve deze blauwdruk heeft het project Krachtige leeromgeving ook een voorbeeld opgeleverd van een portfolioinstrumentarium waarmee leerlingen hun eigen ontwikkeling kunnen bijhouden en op de juiste momenten om de gewenste begeleiding kunnen vragen. Dat het bij nieuwe didactiek niet alleen bij theorie of mooie woorden hoeft te blijven, bewijst de good practice De Pasvorm. Dit onderdeel van het Rijn IJssel College te Arnhem heeft een eigen en bijzondere methodisch-didactische aanpak voor risicodeelnemers ontwikkeld die bijzonder succesvol blijkt te zijn. De Pasvorm heeft dan ook de nationale onderwijsprijs 2000 en de Gelderse onderwijsprijs in de wacht gesleept. De minister van OC&W ziet De Pasvorm als de school voor de toekomst omdat er werkelijk maatwerk wordt geleverd vanaf het moment dat de deelnemers instromen tot aan het moment dat zij weer uitstromen. Het leerproces zelf vormt de inhoud van een good practice van de afdeling elektrotechniek van het Rijn IJssel College. Vier jaar geleden is men hier gestart met samenwerkend leren. Het gaat om de toepassing van het Interactief Leergroepen Systeem (ILS). Het Mondriaan College vult het leren in de afdeling werktuigbouw in via open projectonderwijs. Dit wordt beschreven in de goodpractice getiteld: projectmatige leersituatie voor opleiding tot kaderfunctionaris. Aanpak en eerste ervaringen worden beschreven. Men wijst erop dat leerlingen niet zomaar in het diepe moeten worden gegooid. De docent moet voortdurend in de gaten houden of interventie nodig is. Hoe scholing van docenten ten behoeve van vernieuwing van het primair proces in de opleiding werktuigbouw verloopt, laat de good practice Visie-ontwikkeling Open Projectonderwijs zien. Het interessante van deze good practice van het Albeda College is dat hier een beroep wordt gedaan op het onderwijskundig leiderschap van de docent. Draagvlak voor een nieuwe didactiek (in dit geval open projectonderwijs) wordt zo gevonden. Tot slot, de good practice Zomerstages laat zien hoe de BOVAG in de zomermaanden een kennismaking organiseert voor mbo-leerlingen met als doel meer animo voor het gaan werken in hun branche. Bèta/techniek verbeteren: 100 good practices