Bèta/techniek verbeteren en vernieuwen: 250 good practices

Transcriptie

1 Bèta/techniek verbeteren en vernieuwen: 250 good practices Jan Geurts en Rens Oosthoek juni 2004 Jan Geurts was afgelopen jaren programmaleider Evaluatie en Onderzoek van Axis. Hij werkt momenteel als extern adviseur herontwerp technisch beroepsonderwijs voor Axis en is tevens lector Pedagogiek van de Beroepsvorming aan de Haagse Hogeschool. Rens Oosthoek is redacteur van de kennisbank van Axis en werkt voor Het Platform Beroepsonderwijs.

2 Colofon ISBN Fotografie: Jos Poeder, Delft Rufus de Vries, Amsterdam Bart Versteeg, Den Haag Benelux Press ATB Brabant BS Laurentius, Roermond Tekstredactie: Brechje Hollaardt, Hypertekst en Communicatie, Arnhem Vormgeving: Optima Forma bv, Voorburg Drukwerk: Opmeer bv, Den Haag Juni 2004 Bestellen van publicatie: Deze publicatie is te bestellen via Brassersplein CT Delft Postbus GC Delft T F Dit is een uitgave van Axis, nationaal platform voor Natuur en Techniek in onderwijs en arbeidsmarkt. Aan de totstandkoming van deze uitgave is uiterste zorg besteed. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen informatie houdt Axis zich graag aanbevolen.

3 Bèta/techniek verbeteren en vernieuwen: 250 good practices

4

5 Inhoud Voorwoord Hoofdstuk Rad van Axis met axilogica s Collectieve zoektocht naar good practices Ordening van de good practices in de kennisbank Een beknopte introductie van de good practices Op weg naar een lerende bèta/techniek gemeenschap Hoofdstuk 2 Basisonderwijs Hoofdstuk 3 Basisvorming Hoofdstuk 4 Tweede fase Hoofdstuk 5 Vmbo Hoofdstuk 6 Mbo Hoofdstuk 7 Hbo Hoofdstuk 8 Wo Hoofdstuk 9 Bedrijfsleven Hoofdstuk 10 Studie- en Beroepskeuze Alfabetische index

6

7 Voorwoord Innovatie wordt soms ook wel eens omschreven als: beter proberen te doen waar je al goed in bent. Of dit lukt, hangt af van ambitie en waardering van de voortgang. Vaak wordt om de vraag naar het resultaat heen gelopen. Er is immers enthousiast gewerkt en met veel elan een nieuwe praktijk gerealiseerd. Dat is toch voldoende verantwoording! Een ander aspect betreft de kennisoverdracht. Nogal eens blijft innovatie tijd en plaats gebonden waardoor gebruik en toepassing te beperkt blijft. Al deze kanttekeningen gelden beslist ook voor Axis-projecten. Omdat een poging is ondernomen deze mindere kanten van innovatie aan te pakken, presenteer ik met genoegen het voorliggende Axisrapport. Daarin worden 250 good practices op het gebied van verbeteren en vernieuwen van bèta/techniek gepresenteerd over de volle breedte van drie belangrijke werelden waarin deze problematiek zich afspeelt: het bedrijfsleven, het school- en beroepskeuzewerk en het meest uitgebreid de onderwijswereld: van primair onderwijs tot en met wetenschappelijk onderwijs zijn voorbeelden van bèta/techniekinnovatie te vinden. Er is veel moeite gedaan de nieuwe praktijken in beeld te brengen en overzichtelijk te ordenen. Naast andere publicaties borgt het rapport opgedane deskundigheid die in de tijd van Axis is opgedaan. Ik ben ervan overtuigd dat dit een belangrijke steun en support geeft aan een uitbreiding en verbreding van de verbetering en vernieuwing van bèta/techniek, waarom het kabinet vraagt in het onlangs uitgebrachte Deltaplan bèta/techniek. Deze publicatie is een vervanging van de in het voorjaar 2002 uitgebrachte rapport met 100 voorbeelden van initiatieven bèta/techniek te verbeteren. Nu, twee jaar later, kunnen we 250 good practices presenteren. Axis heeft op de verzamelde voorbeelden het stempel good practices gezet om zo engagement en betrokkenheid te tonen bij getoond initiatief en aanpak. Voor anderen worden de good practices hiermee niet gekwalificeerd als recepten van hoe het zou moeten, wel als informerend en inspirerend materiaal dat houvast biedt bij eigen ideeënvorming. Men krijgt handreikingen voor hoe men het kan en, soms, ook beter niet kan aanpakken. De 250 good practices zie ik als bouwstenen voor een nieuwe innovatietraditie. De kennis en ervaring van vele mensen die bezig zijn met het verbeteren van bèta/techniek zijn geïnventariseerd en zichtbaar gemaakt. Dit is een eerste en noodzakelijke stap in de kennisstrategie die Axis heeft gekozen. Het gaat er de komende tijd om dat deze kennis en ervaring breder wordt toegepast en benut. Axis besteedt dan ook veel aandacht aan een tijdige overdracht en landing van opgedane ervaringen. Opgebouwde kennis en ervaring mogen immers niet verdwijnen. Ook het nieuwe platform Bèta/Techniek (dat per 1 juli 2004 ontstaat als vervolg op Axis), heeft hierin een belangrijke taak te vervullen. Veel mensen hebben een bijdrage geleverd aan deze publicatie. Op de eerste plaats wil ik wijzen op de eigenaars van de good practices. Zij hebben samen met onderzoekers hun kennis en ervaring verwoord en zo ter beschikking gesteld. Nogal eens waren hiervoor meer inspanningen nodig dan tevoren gedacht. Behalve naar deze beide groepen gaat ook in het bijzonder mijn waardering uit naar de samenstellers. Jan Geurts heeft als programmaleider Evaluatie en Onderzoek van Axis de kennisbank met good practices bedacht en de aanpak nader uitgewerkt. Rens Oosthoek heeft in samenwerking met Jan de eerste concepten van alle good practices becommentarieerd voordat ze in de kennisbank zijn gezet. Hij heeft de afgelopen jaren als redacteur de kennisbank onderhouden, uitgebouwd en samen met Manon van Eijden beheerd. Rens heeft ook de monnikentaak op zich genomen om de samenvattingen van de good practices te schrijven. Wanneer u zich nog niet gewend heeft tot deze kennisbank raad ik sterk aan om toch eens te gaan kijken. Het adres is: Deze publicatie biedt houvast om uw weg te vinden. Willem van Oosterom Directeur Axis 7

8

9 Hoofdstuk 1 Versterking kenniskringloop bèta/techniek Rad van Axis met axilogica s Collectieve zoektocht naar good practices Ordening van de good practices in de kennisbank Een beknopte introductie van de good practices 17 Hoofdstuk 2: Basisonderwijs 18 Hoofdstuk 3: Basisvorming 19 Hoofdstuk 4: Tweede fase voortgezet onderwijs 20 Hoofdstuk 5: Vmbo 23 Hoofdstuk 6: Mbo 27 Hoofdstuk 7: Hbo 31 Hoofdstuk 8: Wo 32 Hoofdstuk 9: Bedrijfsleven 33 Hoofdstuk 10: Studie- en beroepskeuze Op weg naar lerende bèta/techniek gemeenschap 9

10 1 Hoofdstuk 1 Versterking kenniskringloop bèta/techniek Axis is in 1998 opgericht omdat bedrijfsleven, onderwijs en overheid vonden dat eerdere pogingen om de problematiek van bèta/techniek de baas te worden, te weinig hadden opgeleverd. Vooral de effecten van allerlei promotiecampagnes stelden teleur. Deze partijen gaven Axis dan ook als opdracht mee om naar nieuwe wegen te zoeken in de strijd tegen het tekort aan bèta/technici op de arbeidsmarkt. In het startprogramma kenschetst Axis de eigen gekozen aanpak als een kennis- en ervaringsstrategie. De stichting wilde de kenniskringloop op het gebied van bèta/techniek versterken door allereerst uit te diepen wat de oorzaken van de knelpunten zijn. Op basis van deze analyses zijn werkhypothesen of axilogica s opgesteld die nieuwe oplossingsrichtingen aangeven. Vervolgens werden belangrijke partijen via projecten uitgedaagd om in de praktijk te testen of de logica s inderdaad leiden tot een betere afstemming tussen aanbod en vraag. De goede voorbeelden van nieuwe praktijken zijn daarna verzameld en geordend in een kennisbank op de Axis website. Eenieder die dat wil kan via de bank kennisnemen van deze nieuwe praktijkervaringen en deze kennis gebruiken om de eigen bèta/technische praktijk te verbeteren of te vernieuwen. De kennisbank is niet alleen een bron voor informatie, maar ook voor inspiratie geworden. Een bron die idealiter niet alleen tot halen maar ook tot brengen van kennis zou leiden. Door ook eigen kennis en ervaringen aan de kennisbank ter beschikking te stellen, gaat het Axis-rad immers echt draaien waardoor de kenniskringloop bèta/techniek structureel wordt versterkt. In deze publicatie staat de kennisbank bèta/techniek centraal. Er zijn nu 250 voorbeelden van goede praktijken verzameld die in dit boek zijn samengevat. In de hoofdstukken 2 tot en met 8 komt het onderwijs aan bod: vanaf basisonderwijs tot en met wetenschappelijk onderwijs. Daarna volgen in hoofdstuk 9 voorbeelden uit het bedrijfsleven. Het geheel wordt afgesloten met hoofdstuk 10 dat studie- en beroepskeuze als onderwerp heeft. Voor meer kennis over de good practices is het handig de kennisbank zelf te raadplegen, zie Bij ieder goed voorbeeld in deze bundel en in de kennisbank staat een contactpersoon, bij wie u meer inlichtingen kunt inwinnen. Voordat de 250 good practices worden gepresenteerd, gaan we in dit eerste hoofdstuk eerst nader in op de kenniskringloop bèta/techniek en de axilogica s die zijn geformuleerd. Op die manier wordt de achtergrond en het doel van de kennisbank verduidelijkt. In de volgende paragraaf staan we kort stil bij de zoektocht naar goede praktijken: hoe zijn ze verzameld en tot stand gekomen en wat zijn good practices eigenlijk? Paragraaf 3 gaat in op de manier waarop ze in de kennisbank zijn geordend. In paragraaf 4 worden de good practices beknopt voorgesteld. U krijgt zo een indruk van wat u mag verwachten en waar de praktijken zijn te vinden. In paragraaf 5 tenslotte staat een korte beschouwing over Axis als lerende organisatie. De ontwikkelde kennis- en ervaringsstrategie vormt een belangrijke impuls voor een nieuwe en meer bijdetijdse kenniskringloop bèta/techniek waar de kennisbank een eerste aanzet voor is. Nu Axis per 1 juli 2004 ophoudt te bestaan, wordt de kennisbank overgedragen aan het Deltapunt dat op eigen wijze de aanpak van de tekorten aan bèta/techniek zal voortzetten (zie ministerie van OCW: Deltaplan bèta/techniek, Den Haag december 2003). 1.1 Rad van Axis met axilogica s Zoals eerder aangegeven, hanteert Axis een kennis- en ervaringsstrategie. De stichting wilde bij overheid, bedrijfsleven en onderwijs het besef doen groeien over de gebrekkige aansluiting tussen aanbod en vraag naar bèta/technisch personeel. Axis streefde er ook naar deze partijen de handen ineen te laten slaan om de bestaande knelpunten uit de weg te ruimen en te proberen nieuwe problemen te voorkomen. Door het uitzetten van een groot aantal pilotprojecten is een collectieve zoektocht georganiseerd naar mogelijke oplossingen. Evaluatie en onderzoek moesten laten zien of er voortgang werd geboekt. In een zichzelf versterkend model van de kenniskringloop bèta/techniek werd dit grondidee nader uitgewerkt. Bedrijven en scholen werden in dit model als cruciale actoren beschouwd. Bepalend voor de omvang en aard van de vraag naar bèta/technici zijn immers de bedrijven. Scholen vormen de partij die aanspreekbaar is op het kwantitatieve en kwalitatieve aanbod. Bij de afstemming van vraag en aanbod spelen behalve deze institutionele actoren, individuen hun eigen rol. Via school- en beroepskeuze maken ze duidelijk of ze een bèta/technische opleiding willen volgen en of ze bèta/technische beroepsarbeid wensen uit te voeren. We hebben dus te maken met de wereld van het bedrijfsleven, van het onderwijs en van de school- en beroepskeuze. Deze drie samen vormen de kern van de kenniskringloop bèta/techniek. Een andere essentiële actor is de overheid. Van de overheid wordt niet alleen verwacht dat ze zorgdraagt voor de juiste condities en randvoorwaarden, maar vooral ook dat ze oog heeft voor de noodzakelijke vitaliteit van de kenniskringloop bèta/techniek. Zij dient daarom tijdig te komen met inspirerende sturingsimpulsen ter versterking van deze kennisinfrastructuur. Er wordt vanuit gegaan dat door een goed samenspel van de overheid met de andere genoemde actoren het systeem zichzelf versterkt. Wanneer er door een nieuw bèta/technisch elan van overheid, onderwijs en bedrijfsleven meer aantrekkelijke beroepen ontstaan en meer aantrekkelijke leerwegen voor deze beroepen, is de verwachting dat individuen beslist niet achterblijven. Jongeren zullen met genoegen kiezen voor een perspectiefvolle school- en beroepsloopbaan in bèta/techniek en ouderen zullen hun loopbaan in deze sector willen voortzetten. Wat er binnen beleid en praktijk van onderwijs, bedrijfsleven en school- en beroepskeuze anders en beter moet, is uitgewerkt in werkhypothesen of axilogica s. Samen vormen ze het zogeheten rad van Axis (zie figuur 1). Dit referentiekader geeft houvast bij het zoeken naar een vitaler kenniskringloop bèta/techniek. De vier logica s van de binnenkant van het rad worden als contextvrij beschouwd: ze zouden altijd moeten gelden voor vernieuwingsprojecten bèta/techniek. 10

11 Figuur 1: Rad van Axis met axilogica s 1 Het gaat om: beter aansluiten op de behoeften en wensen van de doelgroep; sterkere interactie tussen onderwijs en bedrijfsleven; meer aandacht voor de scholing van docenten en praktijkmensen; een sluitende aanpak of ketenbenadering. Activiteiten op een onderdeel zijn niet genoeg. Het gaat juist om goed samenspel tussen de diverse partijen van basisonderwijs tot en met de beroepswereld. Per context zijn voorts ook axilogica s opgesteld. Uitdagend wordt zo aangegeven hoe vanuit de huidige stand van kennis en ervaring oplossingen van het bèta/techniek vraagstuk dichterbij kunnen worden gebracht. Zo gaat Axis ervan uit dat de initiële attitude van jongeren ten aanzien van techniek overwegend positief is. Techniek wordt gezien als uitdagend, constructief en spreekt tot de verbeelding. Omdat jongeren tussen pakweg vijf en vijftien jaar amper meer concrete en positieve ervaringen opdoen met techniek, zeker niet in een schoolse omgeving, maakt echter de in aanleg positieve attitude plaats voor een meer afwijzende. Daarom wordt ervoor gepleit dat in het onderwijs reeds op jonge leeftijd, meer plaats moet wordt ingeruimd voor positieve ervaringen met techniek. Juist het feit dat techniek overal is, beschouwt Axis hierbij als een sterke troef. Wat betreft het primair onderwijs, gaat het er dan ook om jong te beginnen met techniek. Die lijn zal moeten worden doorgezet in de basisvorming en in de tweede fase van het voortgezet onderwijs. In de basisvorming gaat het om meer samenhang tussen de natuur- en techniekvakken via bijvoorbeeld science en in de tweede fase van het voortgezet onderwijs zet Axis centraal een versterking van de exacte vakken, inclusief techniek. Een derde belangrijke logica betreft herontwerp bèta/ techniekopleidingen van vmbo tot hoger onderwijs. De nieuwe inrichting moet uiteindelijk leiden tot een geheel andere configuratie van het onderwijsaanbod dan thans gebruikelijk. Daarbij wordt het zwaartepunt verlegd van opleidingen (waarvoor jongeren al bij de aanvang een specifieke keuze maken) naar leertrajecten met allerlei differentiaties. Deze differentiaties kunnen specialistisch zijn, maar ook multidisciplinair of intersectoraal. Voorafgaand aan de afstudeerfase hoort er de mogelijkheid van bredere oriëntatie te zijn; in zo n propedeutische fase kunnen jongeren kiezen voor verschillende werelden (bijvoorbeeld techniek en handel, techniek en gezondheidszorg, enzovoort). Jongeren die wel direct bij aanvang een specifieke keuze kunnen of willen maken, moeten die mogelijkheid blijven houden. De bèta/technische opleidingen worden voorts aantrekkelijker wanneer ingezet wordt op nieuwe didactiek. Het belangrijkste aspect is hier om de leercyclus om te draaien: niet eerst theorie en dan praktijk, maar juist praktijkervaringen voorop. Conform de ketenbenadering (zie hiervoor) gaat het om een integrale in plaats van een aspectmatige aanpak van het bèta/techniek vraagstuk. Regionaal horen onderwijs en bedrijfsleven samen te werken in techniekkringen en bestaan er idealiter tussen de scholen doorlopende leerlijnen. Omdat het voor de vergroting van de instroom in opleidingen belangrijk is dat het bedrijfsleven, naast een eigen actieve rol in de leertrajecten (bieden van bijvoorbeeld praktijkoriëntatie voor studenten en docenten, e.d.), ook zelf ervoor zorgt dat werken in en met techniek aantrekkelijk is, is een innovatief HRM beleid van bedrijven belangrijk. De bedrijvenlijn van Axis, kent een drietal axilogica s. Het gaat om: de werving en begeleiding van starters en mobiliseren van nieuwe doelgroepen; het aanbieden van aansprekende en concurrerende loopbanen; en de werkvloer als leerplek met allerlei vormen van samenwerking tussen scholen en bedrijven. 1.2 Collectieve zoektocht naar good practices Met de zichzelf versterkende kenniskringloop en de werkhypothesen of axilogica s die hierbij horen, is de richting gedefinieerd die ertoe zou moeten leiden dat bèta/techniek een groter aantal mensen gaat binden en boeien. Axis heeft door middel van tenderprocedures belangrijke partijen uit de drie werelden: onderwijs, bedrijfsleven en school- en beroepskeuze, uitgedaagd om de gekozen richtingen in de praktijk uit te proberen. Pilotprojecten moeten laten zien of de hypothesen/logica s geldig zijn dan wel bijstelling behoeven. Er is dus niet gekozen om via een groot verhaal, meeslepende en uitgewerkte plannenmakerij, te trachten bèta/techniek meer aantrekkelijk te maken. Integendeel, partijen dienen zelf aan de slag te gaan en zelf de bèta/technische toekomst vorm te geven. Ze hebben hierbij in plaats van een gedetailleerde reisgids, de axilogica s als kompas meegekregen. Een betere balans tussen aanbod en vraag wordt zo gezocht in de combinatie van een beperkt aantal grote lijnen en veel kleine verhalen. Deze samen moeten de oplossing dichterbij brengen. De afgelopen tijd is gebleken dat men enthousiast is over het experimenteren met deze nieuwe richtingen voor de verbetering en vernieuwing van hun bèta/techniek. Circa 75 projecten zijn in het kader van Axis opgestart en uitgevoerd. Ongeveer de helft ervan betreft zogeheten verbeterprojecten. Hierbij gaat het om verbeteringen van het bèta/techniek onderwijs in vooral het basisen voortgezet onderwijs. De andere helft betreft projecten die 11

12 1 mikken op een ingrijpender vernieuwing of herontwerp. Dit deel speelt zich af in het beroepsonderwijs. Het hbo kent een viertal en het mbo een zevental herontwerpprojecten. Het vmbo heeft het grootste aantal projecten. Er is sprake van een kleine dertig projecten die onder deze noemer vallen. Er kan worden gezegd dat Axis via de projecten een kennislaboratorium heeft gebouwd waarin op allerlei manieren en niveaus is getracht oplossingen voor het bèta/techniekvraagstuk dichterbij te brengen. Als het ware is een collectieve zoektocht georganiseerd naar mogelijke oplossingen voor de problematiek. Een integraal onderdeel van het Axis-programma vormt onderzoek naar de resultaten van de projecten. Versterking van de kenniskringloop op het gebied van bèta/techniek kan niet zonder een duidelijke vinger aan de pols: worden bèta en techniek aantrekkelijker en gaat het dus de goede kant op? Duidelijk zal zijn dat het onderzoek het meest waardevol is wanneer het goed past bij het geschetste beleidskader dat wordt gekenmerkt door het balanceren tussen sturing en zelfsturing. Er is daarom gekozen voor een aanpak waarin onderzoek duidelijk ten dienst staat van de actie (de pilotprojecten). Dit actieonderzoek moet het eigen aanpassings- en vernieuwingsvermogen van betrokken partijen vergroten (zelfsturing). Tegelijkertijd krijgt Axis zicht op zowel mogelijke knel- en pluspunten als op condities en randvoorwaarden. Dit levert weer informatie op voor de versterking van de sturing ten behoeve van meer zelfsturing. In de onderzoeksaanpak is voorzien dat projecten en onderzoekers gezamenlijk op zoek gaan naar good practices, al tijdens de loop van het project. Dit heeft tot doel om vanaf het eerste begin partijen alert te maken op producten, praktijkervaringen, werkprocessen of beloftevolle strategieën die succesvol blijken voor het beter laten aansluiten van vraag en aanbod van bèta/technisch opgeleiden. Deze good practices moeten worden gezien als gedocumenteerde praktijken en strategieën die vanuit de projecten zelf worden gewaardeerd en die daarom de moeite waard worden gevonden om voor anderen als voorbeeld te dienen. Belangrijk is nog om te vermelden dat niet alleen good practices van Axis-projecten in de kennisbank zijn te vinden. In de onderzoeksaanpak is vanaf de start voorzien dat de aandacht beslist ook dient uit te gaan naar kennis en ervaring die andere partijen, nationale en internationale, hebben opgedaan met de aanpak van de problematiek van bèta/techniek. Overigens moet hierbij niet worden gedacht aan het grootschalig en systematisch screenen van andere projecten op het gebied van bèta/techniek. Gezien de onderzoeksmogelijkheden is uitgegaan van expertkennis van Axis en van partijen rondom Axis: zij hebben de onderzoekers gewezen op mogelijk beloftevolle praktijken. Op het moment is het zo dat 40% van de good practices in de kennisbank afkomstig is uit andere dan Axis-projecten. De verhouding good practices uit Axisprojecten en niet-axis-projecten is enthousiasme gewerkt aan nieuwe praktijken op het gebied van bèta/techniek. Good practices moeten zichtbaar maken welke voortgang wordt geboekt. Voor het beschrijven van deze praktijken is een format ontwikkeld (zie de bijlage bij dit hoofdstuk). Het gaat erom dat de kennis en ervaring die wordt opgedaan in de verbeterdan wel vernieuwingsprojecten wordt geëxpliciteerd. Er wordt daarom gevraagd te reflecteren op de eigen praktijk. Hierbij worden vier stappen onderscheiden (zie figuur 2). In de eerste stap gaat het erom de aanleiding en achtergrond van de op te lossen problematiek te schetsen. De tweede stap moet duidelijk maken welk doel op basis van de analyse in stap 1 is gekozen en welke aanpak is uitgewerkt om dit doel te bereiken. De bereikte resultaten staan centraal in stap drie. Tot welke effecten heeft de aanpak geleid en maakt men ook reeds gebruik van producten, processen of instrumenten die zijn opgeleverd? Tot slot wordt in stap vier gevraagd terug te kijken op het geheel en aan te geven welke leermomenten (succes- en faalfactoren) beslissend zijn geweest. De opgedane kennis en ervaring kan nu worden benut en toegepast in een volgende kenniskringloop. De term good practices kan verwarring wekken. Er wordt mee bedoeld dat de maker(s) zelf de nieuwe praktijk positief waarderen. In hun eigen toekomst speelt de verworven kennis en ervaring een belangrijke rol. Vanzelfsprekend is dit een relatieve waardering, die afhankelijk is van de specifieke situatie en vooral ook van eigen kennis en ervaring. Voor een andere partij kan de gerealiseerde verbetering of vernieuwing dagelijkse praktijk zijn, iets dat men al lang achter zich heeft of juist iets dat nog verre toekomstmuziek is. Figuur 2: reflectie op eigen praktijk 4. Leermomenten 3. Resultaat 1. Aanleiding en analyse 2. Doel en aanpak 1. Aanleiding en analyse Voor het overbruggen van de kloof tussen aanbod en vraag naar bèta/techniek is visie, deskundigheid, durf en ruimte nodig om te experimenteren met nieuwe aanpakken. Op vele plaatsen, in Axis-projecten maar ook in vele andere projecten, wordt met 12

13 Het relatieve karakter van de good practices maakt nog eens extra duidelijk dat deze niet moeten worden opgevat als direct bruikbare recepten en zeker niet als standaardoplossingen voor eigen problemen op het gebied van bèta/techniek. Wel zijn het beknopte beschrijvingen van aanpakken waar de bedenkers en uitvoerders met een zekere trots naar verwijzen. Het is hun poging om de problematiek van bèta/techniek in hun unieke context dichter bij een oplossing te brengen. Zoals gezegd leidt dit tot informatie en wellicht ook inspiratie waarmee derden hun voordeel kunnen doen. Axis spoort dus niet aan tot snel kopieergedrag. Hiermee zal geen succes worden geboekt en vaak krijgen de good practices dan de schuld: ze werken niet. De 250 voorbeelden die zijn verzameld, moeten worden gezien als belangrijke hulpmiddelen of gereedschappen om de eigen situatie op het gebied van bèta/techniek te verbeteren of te vernieuwen. Deze hulpmiddelen of gereedschappen horen geen doelen te worden. 1.3 Ordening van de good practices in de kennisbank Als ordeningsprincipe van de good practices in de kennisbank is gekozen voor de loopbaan van jongeren: ze volgen onderwijs, gaan daarna werken en hier doorheen loopt het proces van studie- en beroepskeuze. De drie werelden: onderwijs, bedrijfsleven en kiezen voor studie en beroep komen dus aan de orde. Over het algemeen zijn de good practices ingedeeld bij de werelden, en daarbinnen bij de sector, waarop ze zich richten. Wanneer bijvoorbeeld samenwerking in het wo een moderne wiskundemethode voor de basisvorming heeft opgeleverd, is de beschrijving van de methode gerangschikt onder de good practices voor de basisvorming. Soms was het lastig dit uitgangspunt vast te houden. Er is dan een praktische oplossing gekozen die het gekozen uitgangspunt het meest recht doet. Overigens zijn in deze publicatie niet alle (ruim 250) good practices van de kennisbank met een eigen samenvatting opgenomen. U vindt vanaf hoofdstuk 2 de samenvattingen van 209 good practices, inclusief titelverwijzingen naar de overige. De hieronder volgende tekst heeft betrekking op álle good practices van de kennisbank. In tabel 1 is te vinden hoe de good practices zijn verdeeld over deze drie genoemde werelden. Het overgrote deel (meer dan 200) gaat over het onderwijs, een veertigtal over het bedrijfsleven en slechts een zevental behoort tot de wereld van studie en beroepskeuze. Duidelijk wordt zo dat vooral de onderwijswereld goed is vertegenwoordigd. Uit deze scheve verdeling kan de conclusie getrokken worden dat het Axis-programma een sterke focus op het onderwijs heeft gekend. Vanaf de start is vooral in deze wereld actief gezocht naar verbetering en vernieuwing van bèta/techniek. Met de bedrijvenlijn is Axis later gestart. Overigens laat tabel 4, die verderop wordt behandeld, zien dat wanneer de good practices meer inhoudelijk worden geordend waarbij de axilogica s een dominantere rol spelen bij de indeling - een kleine zestig good practices gaan over het bedrijfsleven. Dit is een vijfde deel van het totale aantal. Uit het geringe aantal good practices op het gebied van school- en beroepskeuze mag niet de conclusie worden getrokken basisonderwijs 14 basisvorming 18 vmbo 48 tweede fase 26 mbo 46 hbo 54 wo 6 bedrijfsleven 38 studie- en beroepskeuze 7 Totaal 257 Tabel 1: aantal good practices per sector dat deze wereld slechts een beperkt aantal verbeteringen en vernieuwingen kent, en dat er dus weinig is gebeurd op dit gebied in het Axis-programma. Schijn bedriegt. Juist in nogal wat good practices wordt veel aandacht besteed aan meer ruimte voor eigen keuzes van leerlingen/studenten (zie verderop tabel 4). Ruim 50 good practices hebben school- en beroepskeuze als onderwerp en dit is 20% van het totaal. Wat tabel 1 vooral duidelijk maakt is dat de good practices zich meer richten op de actor onderwijs dan op de actor school- en beroepskeuze. De good practices zijn niet uit op verbetering en vernieuwing van de eigen aanpak van studie- en beroepskeuze, maar richten zich vooral op een positieve beïnvloeding van keuzeprocessen ten behoeve van bèta/techniek binnen onderwijssectoren. Kijken we naar de onderwijswereld dan valt op dat het merendeel van de good practices is te vinden in het technisch beroepsonderwijs (circa 150). De drie sectoren ontlopen elkaar niet veel: vmbo (48 38), mbo (46 35) en hbo (55 46). De tweede fase vo kent 26 good practices en het basisonderwijs en basisvorming 14 respectievelijk 18. Het wetenschappelijk onderwijs (wo) is hekkensluiter met 6 good practices. Het op stapel staande Deltaplan bèta/techniek wil in deze verdeling verandering brengen. Er wordt nadrukkelijker dan voorheen bij het bestrijden van de bèta/techniek-problematiek gekozen voor: verbreding techniek in primair onderwijs; techniek in de overgang van primair naar voortgezet onderwijs (po-vo); vernieuwing bèta in voortgezet onderwijs (vo); vernieuwing bèta in hoger onderwijs (in samenhang met vo). Tabel 2 geeft aanvullende informatie over de inhoud van de good practices in de kennisbank. Het primaire proces is de dagelijkse onderwijspraktijk waarin leerlingen en studenten hun onderwijsprogramma uitvoeren. Wanneer de feitelijke onderwijspraktijk in de good practice wordt beschreven zodat een duidelijk beeld ontstaat over wat jongeren precies doen, is de good practice onder het primaire proces ingedeeld. In andere gevallen is de good practice bij het ondersteunende proces ondergebracht. Onder dit ondersteunende proces vallen activiteiten als e-learning (ICT), promotie en werving, toetsing en assessment, personeelsbeleid en organisatievraagstukken die een belangrijke rol spelen bij de implementatie van nieuw onderwijs. Het totaal laat zien dat 40% van de good practices gaat over het primaire proces en dat 60% de ondersteuning tot onderwerp heeft. Wordt per onderwijssector gekeken dan valt op dat de good practices van het technisch beroepsonderwijs redelijk gelijk verdeeld zijn over de twee categorieën. Dit kan niet gezegd worden 1 13

14 primair proces ondersteunend proces 1 basisonderwijs 4 10 basisvorming 13 5 vmbo tweede fase 7 19 mbo hbo wo 2 4 bedrijfsleven 2 36 studie- en beroepskeuze 2 5 Totaal Tabel 2: aantal good practices primair / ondersteunend over de good practices van basisonderwijs, basisvorming, tweede fase vo en vooral niet van die van het bedrijfsleven. De basisvorming kent relatief veel good practices die gaan over het primaire proces en relatief weinig good practices die gaan over het ondersteunende proces. Bij basisonderwijs, tweede fase vo en bedrijfsleven is deze verdeling juist andersom: veel aandacht voor de ondersteuning en weinig voor de dagelijkse onderwijspraktijk zelf. Er is al aangegeven dat de good practices zowel afkomstig zijn uit Axis-projecten als uit andere projecten die verbetering en vernieuwing van bèta/techniek tot onderwerp hebben en dat de huidige kennisbank een verdeling laat zien van 60% versus 40%. Tabel 3 geeft inzicht in de herkomst. Onderscheid is gemaakt tussen enerzijds good practices uit herontwerpprojecten en verbeterprojecten van Axis en anderzijds uit andere of volgprojecten die niet tot de Axisportefeuille behoren. Wat het meest opvalt in tabel 3 is dat de good practices van de basisvorming en vooral van het bedrijfsleven voor het overgrote deel afkomstig zijn uit niet-axis-projecten. Hieraan kan worden toegevoegd dat ook in het vmbo, mbo en hbo veel kennis over verbetering en vernieuwing van het techniekonderwijs van buiten is gehaald. Hiertegenover staan echter ook veel good practices uit de Axis-projecten zelf. De kennisbank profiteert van kennis en kunde die is opgedaan binnen en buiten Axis. De inhoud van de kennisbank wordt het meest uitgebreid toegelicht in tabel 4. In deze tabel vormen de axilogica s van het rad van Axis de rijen (zie voor het rad figuur 1). De axilogica s van de buitencirkel van het rad zijn vetgedrukt. Ze verwoorden de drie werelden waarin het programma zich afspeelt. Elk van deze werelden is onderverdeeld in drie axilogica s die een nadere beschrijving geven van de richtingen die Axis op wil en aan de projecten als koers heeft meegegeven. Deze logica s staan aan de linkerkant van de tabel onder de vetgedrukte werelden gerangschikt. De onderwijssectoren, bedrijfsleven en het school- en beroepskeuzewerk staan aan de bovenkant van de tabel. Ze vormen de kolommen van de tabel. De subtotalen vatten de aantallen good practices per wereld samen. In een oogopslag is te zien dat circa een vijfde van de good practices (58) gaat over de wereld van school en beroepskeuze (positieve beïnvloeding van keuzeprocessen) en dat ook een vijfde deel (54) gaat over de wereld van het bedrijfsleven (aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep). 145 good practices (60% van het totaal) richten zich op verbetering en vernieuwing van het bèta/technisch onderwijs. Positieve beïnvloeding keuzeprocessen Positieve beïnvloeding van keuzeprocessen heeft vooral vorm gekregen in het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. In deze sectoren speelt de studiekeuze een grote rol. Oriëntatie op het voortgezet onderwijs komt vooral aan de orde in de groepen 7 en 8 van het basisonderwijs. Aan het eind van de basisvorming oriënteert de jeugd zich op de leerwegen in het vmbo, of de profielen in de tweede fase. Tegen de tijd dat het vmbo en tweede fase zijn afgerond, komen mbo en hbo in beeld. De tabel laat ook zien dat clustering van bètavakken ten behoeve van positieve beïnvloeding van keuzeprocessen vooral in de basisvorming en de tweede fase aan de orde is geweest en in veel mindere mate in het vmbo. Het gaat hierbij vaak om het combineren van twee bètavakken in een nieuw vak zoals in het project Sonate wordt nagestreefd. De oriëntatie op techniek is vooral aan de orde geweest in het basisonderwijs. In de tweede fase vo heeft het project T15 + gezorgd voor good practices die leerlingen meer met techniek in contact brengen. good practices uit good practices uit good practices uit herontwerp projecten verbeterprojecten volgprojecten basisonderwijs basisvorming vmbo tweede fase mbo hbo wo bedrijfsleven studie- en beroepskeuze Totaal Tabel 3: aantal good practices per soort 14

15 1 basisonderwijs basisvorming vmbo tweede fase vo mbo hbo wo bedrijfsleven studie- en beroepskeuze Aantal gps Positieve beïnvloeding keuzeprocessen: Studie- en beroepskeuze: gebruiken van beelden en laten zien dat techniek overal is Positieve beïnvloeding keuzeprocessen: Basisonderwijs: opdoen van concrete ervaringen in natuur en techniek Positieve beïnvloeding keuzeprocessen: Voortgezet onderwijs: clustering en samenhang bètavakken natuur en techniek Subtotaal: Onderwijsvernieuwing bèta/techniek: Multitechnische en sectoroverstijgende programma s en leertrajecten Onderwijsvernieuwing bèta/techniek: Doorlopende leerlijn vmbo/mbo/hbo Onderwijsvernieuwing bèta/techniek: Nieuwe didactiek; omdraaien leercyclus; mentoring; ICT Subtotaal: Aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep: Werkvloer als leerplek; combinaties van leren en werken Aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep: Concurrerende startfuncties en aansprekende loopbanen Aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep: Promotie & werving: mobiliseren nieuwe doelgroepen Subtotaal: Totaal: Tabel 4: good practices naar sector en axilogica 15

16 1 basisonderwijs basisvorming vmbo tweede fase vo mbo hbo wo bedrijfsleven studie- en beroepskeuze Aantal gps Ketenbenadering (regionale techniekkringen) Aansluiten bij preferenties jongeren Nieuwe rol docenten Versterken interactie onderwijs bedrijfsleven Meerdere kern-logica s Niet van toepassing Totaal Tabel 5: good practices naar sector en kern-axilogica Onderwijsvernieuwing bèta/techniek Good practices die hieronder vallen, worden op de eerste plaats gekenmerkt door het zoeken naar een nieuwe didactiek. Maar liefst 99 good practices gaan hierover. Het inhoudelijk zwaartepunt van de kennisbank betreft dit onderwerp. Een goede tweede vormen multitechnische en sectoroverstijgende programma s met 39 good practices. Het gaat hier om programmaresultaten van de zogeheten herontwerpprojecten vmbo, mbo en hbo. Deze projecten worden uitvoerig beschreven in de volgende paragraaf (1.4) die een inhoudelijke introductie bevat van de good practices. Te zien is in de tabel dat de axilogica van doorlopende leerlijnen vmbo/mbo/hbo nog relatief weinig good practices bevat. Een zevental is hieronder gecategoriseerd. Deze vernieuwing van het bèta/techniekonderwijs is nog relatief weinig aan de orde. Aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep Wanneer bij de ordening minder wordt gekeken naar de wereld waarop een good practice zich richt en meer naar de inhoud zelf, dan kent aantrekkelijk werken in bedrijf en beroep 56 voorbeelden. Een veertiental good practices is afkomstig uit het mbo, respectievelijk hbo. Wat betreft het mbo gaat het onder andere om voorbeelden die afkomstig zijn uit het herontwerp project Polytoop. De good practices beschrijven het behalen van mbo kwalificaties door bedrijfspersoneel in een vorm van werkplekleren. De good practices vanuit het hbo zijn veelal afkomstig uit projecten van het VHTO (landelijke organisatie vrouwen in hogere technische opleidingen en functies). Gemikt wordt op het werven en mobiliseren van nieuwe doelgroepen voor techniek. De tabel toont ook aan dat het bedrijfsleven bij het aantrekkelijker maken van bèta/technisch werk vooral mikt op het verbeteren van startfuncties en aansprekende loopbanen. Een achttiental good practices heeft deze axilogica. Ook hoog op de agenda staat de werkvloer als leerplek of combinaties van leren en werken om het personeel meer aan het bedrijf te binden. Tot slot van deze paragraaf besteden we nog aandacht aan het verband tussen good practices en de zogeheten kernaxilogica s. Dit zijn de vier logica s die staan in de binnenste ring van het rad. Axis vindt dat elk verbeterings- of vernieuwingsproject hieraan aandacht zou moeten besteden. Tabel 5 toont aan dat een veertigtal good practices niet scoort op deze logica s. Het bedrijfsleven heeft relatief veel good practices die niet vallen onder de kernlogica s. De overgrote meerderheid heeft deze logica s wel als onderwerp. Een kleine 70 scoort op meer dan één axilogica. Vooral good practices die voortkomen uit herontwerpprojecten vmbo, mbo en hbo dragen hieraan bij. Een vijftigtal good practices richt zich op de aansluiting bij voorkeuren en preferenties van jongeren. Het vmbo levert hieraan de meest omvangrijke bijdrage. De versterking interactie onderwijs-bedrijfsleven scoort 49 good practices. Ze zijn vooral afkomstig van mbo, hbo en bedrijfsleven. Een relatief grote bijdrage aan kennis over nieuw rol van docenten leveren de good practices uit de tweede fase vo. Zoals al gezegd, kan een twintigtal good practices worden geordend onder de ketenbenadering. Het bedrijfsleven levert hieraan de grootste bijdrage. 1.4 Een beknopte introductie van de good practices In de hoofdstukken 2 tot en met 10 van deze publicatie staan samenvattingen van 209 van de 260 good practices die op het moment van schrijven in de kennisbank te vinden zijn. Dat betekent dat sommige good practices in deze publicatie onder de noemer van één good practice zijn gebracht. Zo kent Ruimte voor Sonate in de digitale kennisbank negen afzonderlijke good practices waarvan de titels ook bij Ruimte voor Sonate vermeld staan. Ze zijn ook te vinden in de index die achterin deze publicatie is opgenomen. De good practices, die een beeld geven van hoe scholen en bedrijven bèta/techniek aantrekkelijker maken, worden in deze paragraaf beknopt ingeleid. De indeling die we daarbij hanteren komt overeen met hoofdstukken van de samenvattingen. Met deze introductie kunt u snel op het spoor komen van voor u interessante good practices. 16

17 1 Hoofdstuk 2 Basisonderwijs De 14 good practices die voor het basisonderwijs in de kennisbank zijn opgenomen, bestaan voor een belangrijk deel uit leermiddelen in de vorm van leskisten die de leerlingen actief met techniek in contact brengen. Om de leskisten te promoten en om zoveel mogelijk scholen met het gebruik van de kisten vertrouwd te maken, zijn er netwerken van basisscholen opgezet. Nieuwe leerkrachten op de pabo hebben ook met het materiaal kennisgemaakt. Voorlichting speelt een behoorlijke rol in de good practices voor deze sector. Eerst behandelen we de inhoud van de leskisten. Daarna treft u een verslag aan van de manier waarop de netwerken functioneren. Tenslotte komt voorlichting aan bod. Leskisten De aanpak met leskisten die in 1995 door basisschool de Wichelroede uit Udenhout is geïntroduceerd blijkt aan te slaan, gezien de toenemende verspreiding op veel scholen. Het leuke materiaal moet ervoor zorgen dat techniek bij jonge leerlingen meer tot de verbeelding gaat spreken. Leskisten, kant-en-klaar en compleet materiaal rond bepaalde thema s, leveren docenten een werkbare aanpak om techniek op een interessantere manier op de schoolagenda te zetten. De uitvoering van de opdrachten vereist samenwerking en zelfstandigheid, elementen die goed aansluiten bij de werkwijze in het primair onderwijs. Eén van de belangrijkste doelen van het werken met leskisten is leerlingen te laten zien dat techniek een wezenlijk onderdeel uitmaakt van hun dagelijks leven. Techniek gaat op die manier meer voor hen leven. De prettige associatie met leuke lessen zorgt ervoor dat zij een onbevangen houding tegenover bètavakken ontwikkelen. Eenmaal in het voortgezet onderwijs zullen de leerlingen, zo is de verwachting, minder last hebben van het negatieve imago waar de bèta/techniekvakken mee kampen. Interessante voorbeelden Een concreet voorbeeld van een interessante leskist is te vinden in de good practice Van rooksignaal Zoals de titel aangeeft, behandelt deze leskist het thema van communicatie door de eeuwen heen. Leerlingen doen onder andere zelf een uitvinding die ze later in een werkstuk realiseren. Het concrete materiaal van deze leskist is aan de good practice toegevoegd om in de praktijk te gebruiken. In Aan de rol met Transport, een ander voorbeeld van een leskist, denken leerlingen na over optimaal transport tussen twee eilanden waarbij ze rekening moeten houden met het milieu. De problematiek van vervoer en logistiek wordt in dezelfde good practice verduidelijkt aan de hand van een alledaags voorbeeld, zoals het boodschappen doen met de fiets. In de good practice Techniek om de hoek is sprake van zestien leskisten die zijn gemaakt voor de basisscholen van de wijk Koningshaven in Tilburg. Ze hebben betrekking op de techniek die een rol speelt in de lokale kleine bedrijven. De inhoud sluit goed aan bij een eventueel bedrijfsbezoek en de bedrijven komen zo ook meer in beeld bij de scholen. Samenwerking met een bedrijf in de nabije omgeving is ook eenvoudiger door basisscholen te organiseren. Dit bleek onder andere uit de ervaringen in de good practice Kritische succesfactoren in een techniekpromotieproject. Netwerken rond leskisten Het gebruik van leskisten heeft zich de afgelopen jaren als een lopend vuurtje in het basisonderwijs verspreid. Aan deze ontwikkeling heeft de samenwerking die in het basisonderwijs rond het gebruik van kisten is ontstaan, een positieve bijdrage geleverd. In de good practice De ontwikkeling van een scholennetwerk staat deze samenwerking centraal. Samen met de onderwijsbegeleidingsdienst SOM is een overdrachtsmodel geschreven om scholen te helpen daadwerkelijk met de kisten aan de slag te gaan. Daarbij is rekening gehouden met het feit dat niet iedere school evenveel ervaring heeft met het gebruik van leskisten of met lessen rond techniek. Het was niet altijd even makkelijk voldoende basisscholen voor de aanpak met leskisten te interesseren. Toch is er een netwerk van zo n dertig basisscholen ontstaan die regelmatig met het materiaal werken. Techniek voor nieuwe leraren Goed en leuk lesmateriaal is nooit weg, maar het moet ook door de leerkrachten worden gebruikt. Het Platform Promotie Techniek Tilburg e.o heeft er daarom onder andere voor gezorgd dat techniek onderdeel is geworden van het programma van de Fontys Pabo in Tilburg. De pabo heeft ook nascholingsmateriaal voor leerkrachten van de basisscholen in de streek gemaakt. De manier waarop deze opleiding hiertoe te werk is gegaan, is beschreven in de hbo good practice Techniek op de Pabo: Dubbel scoren! Nieuwe vormen van voorlichting De helft van de good practices voor het basisonderwijs hebben betrekking op het primaire proces en hebben in dat verband vooral interessant lesmateriaal opgeleverd. De andere helft van de good practices voor het basisonderwijs gaat over het ondersteunende proces. Voorlichting speelt daarin de belangrijkste rol. Het is opmerkelijk dat hierbij steeds meer samenwerking wordt gezocht met het bedrijfsleven. Een samenwerking die geïllustreerd wordt in de good practices Kritische succesfactoren in een techniekpromotieproject en Structurele aanpak open bedrijvendag. Activerende voorlichting blijkt leerlingen aan te spreken. Ze krijgen een positief idee van het werken in de techniek doordat ze zelf ervaren hoe het er in de wereld van moderne technische bedrijven aan toe gaat. Vakmensen in de klas Het uitgangspunt van activerende voorlichting vinden we ook terug bij de good practices Van vakwerk tot meesterwerk en het Bedrijfstakadvies-project. Het gaat erom leerlingen zelf ervaringen op te laten doen en leerlingen direct in contact te laten komen met vakmensen uit de technische sector. In Van vakwerk tot meesterwerk doen leerlingen mee aan een wedstrijd waarin ze 17

18 1 samen met een vakman een meesterwerk maken. In het Bedrijfstakadvies-project krijgen leerlingen gastlessen van werknemers uit bedrijven. De werkwijze stimuleert het ontstaan van rolmodellen die ook elders in good practices voor het vo, mbo en hbo een belangrijke rol spelen. Hoofdstuk 3 Basisvorming Ruim de helft van de 18 good practices in de basisvorming betreft didactische werkvormen. In vergelijking met het basisonderwijs waarin het lesmateriaal zelf centraal staat, ligt het accent in de basisvorming op nieuwe manieren om techniek bij leerlingen onder de aandacht te brengen. De overige good practices gaan over combinatievakken die er toe leiden dat leerlingen makkelijker een verband leggen tussen theorie en praktijk. Ze ontdekken zo ook wat de bètavakken met elkaar te maken hebben. Verder zien we dat leerlingen in de basisvorming techniek leren kennen aan de hand van de verhalen die Ingenieurs voor de klas vertellen. Tenslotte zijn er voor de basisvorming nog twee good practices in de bank opgenomen over direct toepasbaar lesmateriaal. Deze worden aan het eind van deze paragraaf kort toegelicht. We beginnen met de nieuwe manieren om techniek aan te bieden. Wedstrijden Eén van de creatieve voorbeelden om leerlingen in de basisvorming met techniek in aanraking te brengen is de First Lego League Twente dat inmiddels ook in de regio Rijnmond een plaats in de basisvorming heeft verworven. In First Lego League ontwerpen teams met tweedejaars leerlingen van ongeveer 15 scholen robots die op een regionale wedstrijddag met elkaar de strijd aanbinden. Ook het Dominoproject van het Ichthus College in Dronten maakt gebruik van het wedstrijdelement om leerlingen op een aanstekelijke manier techniek te laten ontdekken. In deze good practice ontwerpen groepen leerlingen verschillende constructies voor een parcours van omvallende dominostenen. Naast de technische oplossingen die de leerlingen voor allerlei problemen moeten verzinnen, spelen bij deze aanpak juist vaardigheden op het gebied van samenwerken, plannen en organiseren een belangrijke rol. Docenten merkten op dat leerlingen die eenmaal enthousiast aan de slag waren gegaan, niet op een uur meer of minder keken. Zelfs niet als het om vrije tijd ging. Digitale leeromgeving De leerlingen zijn ook enthousiast over het Digitaal Technieklokaal van 2College Noord in Tilburg. Vooral de manier waarop het lesmateriaal in een eigen virtuele leeromgeving wordt aangeboden, weten de leerlingen te waarderen. Het is een doordacht concept dat een heldere structuur biedt om vmbo leerlingen zelfstandig te laten werken. Ook de opdrachten zelf spreken de leerlingen aan. Ze maken allerlei handige dingen die ze nog jaren blijven gebruiken. In dit opzicht sluit deze good practice goed aan bij de techniekmethode die in de good practice Techniekmethode Van Maerlandtlyceum aan de orde is. De thema s van deze methode zijn in samenspraak met de leerlingen tot stand gekomen. Technisch ontwerpen In Technisch ontwerpen voor de Basisvorming: een werkbare constructie is sprake van een nieuwe didactische werkvorm om leerlingen op een leuke manier met techniek te laten kennismaken. Deze good practice laat zien dat technisch ontwerpen ook in de basisvorming een aantrekkelijke aanpak kan zijn. Al in de basisvorming ingezet, zou het zelfs een pijler kunnen worden voor een technische leerlijn in het voortgezet onderwijs. De voor de tweede fase geschreven modules blijken in deze good practice met wat aanpassingen ook bruikbaar voor de basisvorming. De leerlingen kunnen goed met de ontwerpcyclus uit de voeten en docenten die geen bètavakken geven, zijn ook prima in staat leerlingen met dit onderwerp te begeleiden. Combinatievakken Naast aansprekende didactische werkvormen heeft het Axisprogramma nog een belangrijke, structurele ontwikkeling in de basisvorming opgeleverd. Hiervan getuigen de scholen die in het kader van het project Samenhangend Onderwijs in Natuur en Techniek (Sonate) geprobeerd hebben meer verband aan te brengen in het versnipperde aanbod van de exacte vakken. Meer samenhang leidt tot een beter begrip van de stof, sluit beter aan bij de manier waarop leerlingen de werkelijkheid ervaren, is efficiënter en past goed bij de uitgangspunten van de tweede fase. De negen good practices over combinatievakken geven een goed beeld van de manier waarop de scholen te werk zijn gegaan. Een samenvatting van deze good practices is in deze bundel opgenomen met de titel Ruimte voor Sonate. Ingenieurs voor de klas Net als in het basisonderwijs, is er in de basisvorming een project waarbij vakmensen voor de klas staan. Ingenieurs van de Nederlandse Ingenieursvereniging proberen zo het imago van techniek te verbeteren bij scholieren. Nadat leerlingen aan de hand van praktijkervaringen een goed beeld hebben gekregen van het werk in verschillende techniekprojecten, vindt er vaak een bedrijfsbezoek plaats. De inzet van ingenieurs is uitvoerig beschreven in de gelijknamige good practice. Concreet lesmateriaal Er zijn maar weinig lespakketten voor techniek in het derde jaar van de basisvorming geschreven, een jaar dat voor techniek een beetje tussen wal en schip valt. Aan de hand van het pakket Meten aan de Mens oriënteren leerlingen zich op hun profielkeuze. De Katholieke Universiteit Nijmegen biedt via internet de nieuwe wiskundemethode Ratio aan aan vwo leerlingen in de basisvorming. Op den duur moet Ratio voor het hele vwo beschikbaar komen. De methode maakt flexibel leren mogelijk en spreekt leerlingen vooral aan door de moderne opzet met een veelvuldig gebruik van applets. De methode is uitvoerig beschreven 18

19 1 in de good practice Ratio: ICT-wiskundeonderwijs voor vwo leerlingen Hoofdstuk 4 Tweede fase De 26 good practices uit de Tweede Fase zijn in de volgende paragraaf ingedeeld in een aantal categorieën. We beginnen met lesmateriaal rond technisch ontwerpen en de docentenondersteuning op dit terrein. Er zijn meer manieren om leerlingen op een boeiende manier met techniek in contact te brengen. Bijvoorbeeld door ze te laten werken in een laboratorium van een hogeschool of te laten deelnemen aan academisch veldonderzoek. Hoewel het thema van samenwerking met het bedrijfsleven hier minder aan de orde is dan in het beroepsonderwijs, zijn er ook good practices die laten zien hoe leerlingen in de bovenbouw van het vo kennis kunnen maken met het werk in het bedrijfsleven. Het overzicht van de tweede fase wordt afgesloten met de good practices op het gebied van voorlichting. Technisch ontwerpen Technisch ontwerpen, één van de kerndoelen van de tweede fase, verdient een belangrijke plaats in de voorbereiding op technisch vervolgonderwijs. Het is een creatieve didactische aanpak die voor interessanter technisch onderwijs kan zorgen. Het verenigt namelijk bij uitstek de didactische elementen van het Axisprogramma in zich: het verbindt de bètavakken in aansprekende opdrachten, ontwerpopdrachten zijn activerend en vereisen veel verschillende vaardigheden. Een succesvolle introductie en verspreiding van technisch ontwerpen kan alleen tot stand komen als er aan twee randvoorwaarden wordt voldaan. Docenten moeten met ontwerpen aan de slag willen en kunnen gaan en er moet materiaal beschikbaar zijn. De good practices Pijnstillers, Ontwerp je eigen product: een ontkalker voor een koffiezetapparaat, Een adapter als uitdaging voor technisch ontwerpen in vwo en de Module automatische systemen laten zien dat er voldoende interessante voorbeeldopdrachten zijn gemaakt en in de praktijk zijn uitgeprobeerd. Om ook de leerlingen een goed beeld te geven van wat er bij een ontwerpopdracht komt kijken, is er in de kennisbank ook een Handleiding voor het profielwerkstuk technisch ontwerpen opgenomen. Hierin wordt de ontwerpcyclus uitgelegd met een helder stappenplan waardoor de leerlingen zich laten leiden bij ontwerpopdrachten. Het concept van technisch ontwerpen in de tweede fase is ook voor docenten ruim uitgespit. Zij kregen in een aantal good practices veel achtergrondinformatie, zoals bij Technisch ontwerpen in de tweede fase, een verkenning. Daarnaast zijn de docenten ook gestimuleerd om zelf met het ontwerp van start te gaan in de klas. Dit is gebeurd door middel van nascholing in workshops. Het materiaal hiervoor is verzameld in de good practices Docentenscholing technisch ontwerpen, Docentenwerkplaats ontwerpend leren, en Handleiding nascholing docenten. In Middelen om ontwerpopdrachten te begeleiden in de klas is leerlingcoaching aan de orde. Ontwikkeling lesmateriaal technisch ontwerpen biedt uitkomst bij het zelf vormgeven van lesbrieven. Leerlingen doen onderzoek De good practice Proef op locatie geeft een indruk van wat er mogelijk is met samenwerking tussen vo en hbo als het er om gaat leerlingen voor technische vervolgopleidingen te interesseren. Door loopbaanoriëntatie te combineren met een praktisch schoolonderzoek, uitgevoerd in een laboratorium van de Hanzehogeschool in Groningen, leerden vo leerlingen het hbo beter kennen. Een vergelijkbaar initiatief werd genomen door de Christelijke Hogeschool Windesheim in Zwolle waar leerlingen in de tweede fase een werkplek kregen voor praktijkonderzoek. Ook het bedrijfsleven participeerde met een bijdrage in de vorm van geld of apparatuur, excursies en informatie. Globe is een tweede voorbeeld van hoe men leerlingen direct in aanraking kan brengen met de praktijk van technisch onderzoek. Het is een internationaal project dat leerlingen wereldwijd als onderzoekers inzet op het gebied van milieu. De gegevens die zij verzamelen, worden onder andere gebruikt om meer inzicht te krijgen in het mondiale klimaat. Globe draagt ertoe bij dat leerlingen bètaonderzoek in verband brengen met de wereld om hen heen. In 2003 deden in Nederland 105 scholen voor voortgezet onderwijs en 12 basisscholen mee aan het programma. Samenwerking met bedrijfsleven Het Axis-project Industrie op Microschaal leverde een aantal voorbeelden op van geslaagde samenwerking tussen scholen en bedrijven. Ze zijn te vinden in de good practice Voorbeelden van samenwerking met bedrijven in een onderwijsprogramma. De good practice Bedrijven werven voor samenwerking met scholen biedt aanknopingspunten om bedrijven te interesseren voor samenwerking met scholen. Dat geldt ook voor Op weg naar bedrijfsparticipatie. Wanneer er eenmaal contact is gelegd, laat de good practice Inpassen van samenwerking in onderwijsprogramma zien hoe dit contact ook een goede aanvulling van het onderwijs oplevert. Nieuwe vormen van voorlichting Analoog aan de ontwikkeling van allerlei help- en servicedesks van commerciële bedrijven, kunnen leerlingen succesvol begeleid worden door middel van een online vraagbaak. Is deze vraagbaak opgezet vanuit het vervolgonderwijs, dan komen leerlingen eerder en makkelijker met de nieuwe school in contact. Het Bètasteunpunt, meer dan een online scholierenvraagbaak van de Rijksuniversiteit en de Hanzehogeschool Groningen gaat in op de manier waarop een website en een helpdesk tweede fase scholieren ondersteunen bij hun praktische opdrachten, experimenteel onderzoek en hun profielwerkstuk. Wisfaq uit de gelijknamige good practice is een vergelijkbaar initiatief voor het vak wiskunde. De Jan Kommandeurprijs en de Wiskundeprijs zijn twee andere initiatieven van het hbo om de drempel te verlagen naar een vervolgopleiding in het hoger onderwijs. Teams die deelnemen 19

20 1 aan de Jan Kommandeurprijs strijden om de eer van het beste onderzoekswerkstuk. De winnaars doen mee aan de International Conference of Young Scientists. De inzet van voorlichtingsfilms in de vorm van populaire videoclips leidt niet automatisch tot een beter imago van technische opleidingen en beroepen. Dit althans was de uitkomst van de good practice Techniek: beeld van een opleiding. Directe confrontatie met rolmodellen heeft in een aantal good practices wel geleid tot een toegenomen keuze van leerlingen voor technische vakken. Een voorbeeld van deze aanpak die in bijna alle onderwijssectoren opduikt, is voor de tweede fase te vinden in Wispromoteam en andere bèta-ambassadeurs. Excellent bètaonderwijs In Duitsland zijn goede ervaringen opgedaan met het verlenen van extra status aan technische gymnasia door hen een apart keurmerk te verlenen. De ervaringen met de MINT-EC centra laten zien dat de selectieprocedure alleen al een positief effect had op de gevisiteerde scholen. Het verkrijgen van het keurmerk stimuleerde de scholen nog meer te werken aan de kwaliteit van hun opleidingen dan zij normaalgesproken al deden. Daarnaast droeg MINT-EC bij aan de verbetering van het imago van het technisch onderwijs. Onderzoek naar projecteffect Het komt niet vaak voor dat er kwantitatief onderzoek wordt gedaan naar het resultaat van vernieuwingsprojecten. Het project Industrie op Microschaal vormt wat dit punt betreft een uitzondering. In dit project heeft het Amstel Instituut van de Hogeschool van Amsterdam uitgezocht of leerlingen positiever gaan denken over werken in de chemische sector wanneer zij op school projecten doen waarbij chemische bedrijven een duidelijke rol spelen. Uit Veranderende opvattingen van leerlingen over de chemische industrie blijkt dat dergelijk onderzoek op praktische problemen stuit. Hoofdstuk 5 Vmbo Een van de opvallendste ontwikkelingen die duidelijk wordt in de 48 good practices voor het vmbo is de kentering van theoretisch onderwijs naar praktijkgericht leren. Het vmbo kiest hiermee nadrukkelijk voor het omdraaien van de leercyclus: eerst praktijk dan theorie. Deze ontwikkeling wordt het meest manifest in de good practices rond de werkplekkenstructuur die in dit overzicht eerst worden besproken onder de noemer praktijkgericht leren. Verder beschrijft een aantal good practices in de kennisbank ook uitdagend lesmateriaal waarin ICT een grote rol speelt. De overgang naar praktijkonderwijs met constructivistische kenmerken vereist een andere vorm van begeleiding die in vier daaropvolgende good practices centraal staat. Interessanter technisch onderwijs biedt leerlingen meer en langer de gelegenheid zich te oriënteren. Om dit mogelijk te maken zijn er in het vmbo nieuwe multisectorale opleidingen tot stand gekomen waarin techniek gepresenteerd wordt als belangrijk onderdeel van sectoren die leerlingen niet altijd met techniek in verband brengen. Aansluitend hierop staat de nieuwe intersectorale ICT-route voor de bovenbouw van het vmbo centraal. Drie good practices geven een uitgebreid beeld van hoe de route er voor de leerlingen op verschillende scholen uit ziet. Het vmbo overzicht wordt afgerond met een aantal good practices rond doorlopende leerlijnen en voorlichting. Praktijkgericht leren in de Werkplekkenstructuur De Werkplekkenstructuur (Wps) is misschien wel het aansprekende voorbeeld van de manier waarop praktijkleren in het vmbo tot stand komt. Theorie en praktijk zijn zoveel mogelijk geïntegreerd in een simulatie van werkplekken, zoals ze ook in het bedrijfsleven te vinden zijn. Leerlingen vervullen dan ook precies de taken van werknemers en doorlopen nauwkeurig dezelfde processen die ook de beroepspraktijk kenmerken. De Wps heeft zich vanuit de Transport & Logistiek via de metaalopleidingen ook naar de andere afdelingen verspreid. De aanpak verheugt zich in een toenemende populariteit die tot uiting komt in de zes good practices die over dit onderwerp in de kennisbank te vinden zijn. Vooral de organisatie rond de invoering van de werkplekkenstructuur staat centraal in deze good practices. Het gaat daarin bijvoorbeeld om de Wps en zelfsturende lerarenteams, Wps in samenwerking met de branches en het bedrijfsleven. Concreet materiaal rond de Wps is verder te vinden in een good practice van het Marne College in Bolsward. In Een spoorboekje voor leerlingen is een planner beschreven waarmee leerlingen zelfstandig in de Werkplekkenstructuur aan de slag kunnen. Praktijkgericht leren komt in meer good practices uitgebreid aan de orde. In Van deel naar geheel - leren van kop tot staart op het Gemini College blijkt dat Integraal Ontwerpen (IO), een vooruitstrevende nieuwe productiewijze, ook in het vmbo aan een opmars begint. Hoewel dit concept niet zomaar in het onderwijs is in te voeren, zijn docenten voorzichtig positief gestemd over de resultaten van hun nieuwe aanpak. Leerlingen doorlopen in de aanpak van het Gemini College de verschillende fasen van het bedrijfsproces. Zo herkennen ze beter wat de relevantie is van verschillende vakonderdelen die ze niet eerder met de praktijk in verband konden brengen. Vooral het positieve effect op de motivatie van leerlingen komt in deze good practice sterk naar voren. Het High Track onderwijsconcept: innovatief, integraal en ICT en Het High Track Open Leercentrum zijn twee good practices die aantonen hoe leerlingen hun eigen wensen en talenten meer tot uiting kunnen laten komen in het lesprogramma dat ze volgen. Aan het Röling College, locatie Mondriaan in Groningen, bepalen leerlingen namelijk zelf wanneer en in welke volgorde ze bepaalde modules uitvoeren. Werkend in functies als planner en magazijnfunctionaris wennen ze ook al aan de bedrijfsmatige setting. Op die manier ervaren ze het belang van communicatieve vaardigheden. Een leerlingenenquête waarmee het Open Leercentrum, het nieuwe programma en de werkwijze werd geëvalueerd, toonde aan dat de aanpak met het keuzeprogramma, het Open Leercentrum en het zelfstandig werken uitstekend scoort. 20