DE RECHTSPOSITIE VAN JONGEREN IN DE FORENSISCHE PSYCHIATRIE

Transcriptie

1 DE RECHTSPOSITIE VAN JONGEREN IN DE FORENSISCHE PSYCHIATRIE Aantal woorden: Rebecca Coene Studentennummer: Promotor: Prof. dr. Wendy De Bondt Commissaris: Dhr. Louis Favril Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Rechtsgeleerdheid Academiejaar:

2 In matters of truth and justice, there is no difference between large and small problems, for issues concerning the treatment of people are all the same. Albert Einstein 2

3 WOORD VAN DANK Deze masterproef betekent het einde van de opleiding Master in de Rechten aan de Universiteit Gent. Ik heb deze jaren als onvergetelijk ervaren. Het aangenaam gezelschap van mijn vrienden tijdens (na)schoolse activiteiten, de urenlange conversaties met mijn kotgenoten en de troostende vieruurtjes van mijn mama tijdens het studeren zitten hier ongetwijfeld voor iets tussen. Zoals de traditie het betaamt, gebruik ik graag dit voorwoord om enkele personen in het bijzonder te bedanken. Vooreerst bedank ik graag mijn promotor, professor De Bondt, voor het initieel aanreiken van dit uitdagende onderwerp, de kans om deze masterproef onder haar vleugels te mogen schrijven, de begeleiding en vrijheid die me bij het schrijven ervan gelaten werd. Dat ik deze studies mag beëindigen met een masterproef over een onderwerp dat mijn studiekeuze oorspronkelijk heeft bepaald, is werkelijk de kers op de taart. Een speciale vermelding verdienen mijn ouders om mij enerzijds de kans te geven deze memorabele studententijd te mogen beleven en mij anderzijds te voorzien van hun onuitputbare steun tijdens het schrijven van deze masterproef en tijdens de vele voorafgaande examenperiodes. Het belang van goede supporters kan moeilijk onderschat worden. In dit rijtje hoort ook een plaatsje voor mijn tante Lien. Met haar deel ik deze passie voor het jeugdrecht en kan ik uren over pijnpunten, opportuniteiten of dromen discussiëren. Zij verdient een speciale bedanking voor alle tips, alle contacten, alle nuttige informatie en al haar kennis om tot het schrijven van deze masterproef te komen. Tot slot richt ik dit dankwoord aan mijn zussen, broer en vrienden die mijn studententijd hebben gekleurd. Zij gaven me moed om vol te houden op momenten dat ik het niet meer zag zitten en toonden steeds oprecht interesse. Mijn vriend Thibaud verdient hier als laatste een bijzonder warme en liefdevolle bedanking omdat zijn steun en vertrouwen in mij ervoor gezorgd hebben dat ik deze opleiding in schoonheid mag afronden. Ik hoop dat u als lezer mijn masterproef met evenveel interesse en plezier zal doornemen als het hele proces mij bezorgd heeft. Ik wens u bij deze veel leesplezier. Rebecca Coene Vosselare, 15 mei

4 LIJST VAN AFKORTINGEN Besluit Bijzondere Jeugdbijstand Besluit Integrale Jeugdhulp Besluit Pleegzorg BJB BUPO-Verdrag BVR BW BWHI CRC Decreet Bijzondere Jeugdbijstand Decreet Integrale Jeugdhulp Decreet Pleegzorg Decreet Rechtspositie Minderjarige ECOSOC-Verdrag EHRM Euthanasiewet EVRM BVR 24 oktober 2008 tot uitvoering van het decreet van 7 maart 2008 inzake bijzondere jeugdbijstand en het Kaderdecreet Bestuurlijk Beleid van 18 juli 2003, BS 2 maart BVR 21 februari 2014 betreffende de integrale jeugdhulp, BS 28 februari BVR 8 november 2013 houdende de organisatie van pleegzorg, BS 14 januari Bijzondere jeugdbijstand. Internationaal Verdrag (VN) van 19 december 1966 inzake burgerrechten en politieke rechten. Besluit van de Vlaamse Regering. Burgerlijk Wetboek. Bijzondere wet 8 augustus 1980 tot hervorming der instellingen, BS 15 augustus VN-comité voor de Rechten van het Kind. Decreet 7 maart 2008 betreffende de bijzondere jeugdbijstand, BS 15 april Decreet 12 juli 2013 betreffende de integrale jeugdhulp, BS 13 september Decreet 29 juni 2012 houdende de organisatie van pleegzorg, BS 16 augustus Decreet 7 mei 2004 betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp, BS 4 oktober Internationaal Verdrag (VN) 19 december 1966 inzake economische, sociale en culturele rechten. Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Wet 28 mei 2002 betreffende de euthanasie, BS 22 juni Europees Verdrag voor de Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden. 4

5 General Comment 15 Ger. W. Gw. Hca-diensten Hergo IJH ITP Jeugdbeschermingswet Jeugdwet Kinderrechtenverdrag MOF OCJ OM POS VN VOS Wet Bescherming Persoon Geesteszieke Wet Patiëntenrechten Wet Voorlopige Detentie Wet Voorlopige Hechtenis CRC, General Comment, no. 15, CRC/C/GC/15, 17 april 2013, The right of the child to the enjoyment of the highest attainable standard of health. Gerechtelijk Wetboek. Grondwet. Diensten voor herstelgerichte en constructieve afhandeling. Herstelgerecht groepsoverleg. Integrale jeugdhulp. Intersectorale toegangspoort. Jeugdbeschermingswet zoals van toepassing voor de wijziging door de wetten van 15 mei 2006 en 13 juni Jeugdbeschermingswet zoals van toepassing na de wijziging door de wetten van 15 mei 2006 en 13 juni Internationaal Verdrag (VN) 20 november 1989 inzake de rechten van het kind. Als misdrijf omschreven feit. Ondersteuningscentrum jeugdzorg. Openbaar Ministerie. Problematische opvoedingssituatie. Verenigde Naties. Verontrustende situatie. Wet 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, BS 27 juli Wet 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september Wet 1 maart 2002 betreffende de voorlopige plaatsing van minderjarigen die MOF hebben gepleegd, BS 1 maart 2002; ook Everberg-wet genoemd. Wet 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, BS 14 augustus

6 BEGRIPPENLIJST 1 Jeugdrecht Het geheel van juridische regels die het welzijn en de ontplooiing van jongeren beogen te bevorderen en te waarborgen. Jeugdbeschermingsrecht Het geheel van juridische regels betreffende de overheidsinterventie, door middel van specifieke instellingen of voorzieningen, met het oog op bijstand aan jongeren wier welzijn of ontplooiing onvoldoende wordt gewaarborgd door het gezinsmilieu en de algemeen-maatschappelijke voorzieningen. Is tevens de overkoepelende term voor: - Het jeugdhulprecht - Het jeugddelinquentierecht - Beschermingsrecht voor geesteszieke minderjarigen - Het interventierecht ten aanzien van ouders met het oog op de bescherming van de minderjarige Jeugdhulprecht Dit bestaat uit de vrijwillige, gemandateerde en gerechtelijke jeugdhulp. Dit stelsel richt zich onder andere, maar niet enkel, tot jongeren in verontrustende situaties. Integrale jeugdhulp Het geheel van de jeugdhulpverlening, alsook de indicatiestelling en de jeugdhulpregie die worden verricht door de gemandateerde voorzieningen, vermeld in artikel 2, 1, 17 decreet integrale jeugdhulp. Integraal doelt op de jeugdhulpverlening die wordt voorzien in volgende sectoren: Kind & Gezin, de bijzondere jeugdzorg, het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap, de centra voor integrale gezinszorg, het algemeen welzijnswerk, de centra voor leerlingenbegeleiding en de centra voor geestelijke gezondheidszorg. Jeugddelinquentierecht Dit strekt tot jongeren die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd. 1 J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, die Keure, 2015,

7 Buitengerechtelijke, sociale of vrijwillige jeugdbescherming De hulpverlening die op vrijwillige basis wordt verleend door/via jeugdhulporganen. Essentieel worden de taken in het kader van deze vrijwillige hulpverlening in Vlaanderen momenteel verricht door de jeugdhulpaanbieders, de intersectorale toegangspoort en de gemandateerde voorzieningen. De gerechtelijke jeugdbescherming De interventie waartoe wordt beslist in een rechterlijke beslissing. De voornaamste taak is weggelegd voor de jeugdrechtbank, het Openbaar Ministerie en de sociale dienst bij de jeugdrechtbank. VOS Een situatie die de ontwikkeling van een minderjarige bedreigt doordat zijn psychische, fysieke of seksuele integriteit of die van één of meer leden van zijn gezin wordt aangetast of doordat zijn affectieve, morele, intellectuele of sociale ontplooiingskansen in het gedrang komen, waardoor het aanbieden van maatschappelijke hulp noodzakelijk kan zijn. Jeugdhulpaanbieders Een persoon of een voorziening die jeugdhulpverlening aanbiedt als bedoeld in artikel 3 van het decreet integrale jeugdhulp, zijnde personeelsleden en inloopteams van Kind en Gezin, Vertrouwenscentra Kindermishandeling, Centra voor Kinderzorg en gezinsondersteuning. Jeugdhulpvoorziening Een voorziening die jeugdhulpverlening aanbiedt als bedoeld in artikel 3 van het decreet integrale jeugdhulp (supra). Jeugdhulpverlener Een persoon die of een team dat binnen een jeugdhulpvoorziening belast is met het verstrekken van jeugdhulpverlening. Bijzondere jeugdbijstand De bijzondere jeugdbijstand regelt in Vlaanderen die aangelegenheden van de jeugdbescherming in België, waarvoor de bevoegdheid in 1980 door de Bijzondere Wet tot Hervorming Instellingen, werd toevertrouwd aan de Vlaamse gemeenschap. Sinds 1 mei 1990 wordt dit geregeld door BVR 4 april 1990 tot coördinatie van de decreten inzake bijzondere jeugdbijstand. 7

8 Jeugdsanctierecht Intersectorale toegangspoort Het jeugdsanctierecht verplaatst de klemtoon van bescherming van de minderjarige naar het eigen verantwoordelijkheidsgevoel van de delinquente minderjarige. Dit gebeurt via normbevestiging. Orgaan dat onafhankelijk werkt van de jeugdhulpaanbieders en van de andere personen en voorzieningen die jeugdhulpverlening aanbieden, en dat met behoud van artikel 55 decreet integrale jeugdhulp, de buitengerechtelijke toegang tot de niet-rechtstreeks toegankelijke modules organiseert. 8

9 INHOUDSTAFEL WOORD VAN DANK 3 LIJST VAN AFKORTINGEN 4 BEGRIPPENLIJST 6 INHOUDSTAFEL 9 INLEIDING 14 DEEL 1: HISTORIEK 17 Inleiding 17 Hoofdstuk 1: de 19 e eeuw 20 Hoofdstuk 2: de 20 e eeuw De wet van 15 mei Ontstaan en kerngedachte Invloed van het sociaal verweer Het beschermingsmodel De kinderrechtbank De wet op de jeugdbescherming van Ontstaan en kerngedachte Invloed van het nieuw sociaal verweer Verruiming van het beschermingsmodel Vernieuwingen Evaluatie De staatshervormingen De communautarisering van de jeugdbescherming De staatshervorming van 1980: van jeugdbescherming naar de bijzondere Jeugdbijstand De staatshervorming van 1988: verdere uitbreiding bevoegdheden Gemeenschappen Beleidsinitiatieven van de Vlaamse Gemeenschap Het decreet van 27 juni Het decreet van 28 maart Het besluit van de Vlaamse Executieve van 4 april

10 2.4.4 Totstandkoming van de integrale jeugdhulp De wet van 2 februari Kritieken op de wet van Doelstellingen en wijzigingen van de wet van Hoofdstuk 3: de 21 e eeuw De wet voorlopige detentie van 1 maart Hervorming van het jeugddelinquentierecht Hervorming van het jeugdhulprecht De staatshervorming van De rechtspositie van de minderjarige in de jeugdhulp Algemeen: rechtsbekwaam, maar in beginsel handelingsonbekwaam Het decreet rechtspositie minderjarige Categorieën jeugdbeschermingsrecht 45 Conclusie 47 DEEL 2: DE RECHTSPOSITIE VAN DE MINDERJARIGE 49 Inleiding 49 Hoofdstuk 1: De rechtspositie van de minderjarige in de jeugdhulp Juridische argumenten voor een apart decreet voor minderjarigen Toepassingsgebied Territoriaal toepassingsgebied Materieel toepassingsgebied Personeel toepassingsgebied Bekwaamheid van de minderjarige: artikel 4 DRM Eigenlijke rechten Niet-discriminatie en recht op jeugdhulp Instemming en vrije keuze Informatie en duidelijke communicatie Respect voor het gezinsleven Inspraak en participatie Het dossier 58 10

11 Algemeen Gegevens die de gezondheid betreffen Toegang tot het dossier Afschrift Bijstand Recht op privacy Overige rechten Evaluatie 63 Hoofdstuk 2: De wet patiëntenrechten Algemeen Totstandkoming Toepassingsgebied Bevoegdheid federale overheid Uitgangspunt met betrekking tot minderjarigen Eigenlijke rechten Algemeen Het recht op een kwaliteitsvolle dienstverstrekking Het recht op een vrije artsenkeuze Het recht op informatie over de gezondheidstoestand De wilsonbekwame minderjarige De keuze van een vertrouwenspersoon Het recht op niet-weten De therapeutische exceptie De wilsbekwame minderjarige De keuze van een vertrouwenspersoon Het recht op niet-weten en de therapeutische exceptie Het recht op geïnformeerde toestemming De wilsonbekwame minderjarige patiënt De wilsbekwame minderjarige patiënt Het recht tot voorafgaande wilsverklaringen De negatieve wilsverklaring De positieve wilsverklaring 79 11

12 Het aanduiden van een vertegenwoordiger Het recht om als vertegenwoordiger op te treden Minderjarige als persoonlijk gemachtigde? Minderjarige als informele vertegenwoordiger? Het recht op inzage en afschrift van het patiëntendossier Algemeen De wilsonbekwame minderjarige Een recht van beide ouders De bescherming van de minderjarige Een recht op inzage en afschrift na overlijden De tussenfase De wilsbekwame minderjarige Het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer Het beroepsgeheim Het recht op intimiteit Het klachtrecht Een beroep op de ombudsfunctie Een vordering voor de rechtbank Het recht op een adequate pijnbestrijding Evaluatie 91 Hoofdstuk 3: De positie van het Internationaal Kinderrechtenverdrag Ontstaansgeschiedenis Sterke en zwakke punten Internationale doorwerking Doorwerking in België Artikel 24 Kinderrechtenverdrag Evaluatie 102 Conclusie

13 DEEL 3: EEN EIGEN RECHTSPOSITIE VOOR DE DELINQUENTE MINDERJARIGE IN DE PSYCHIATRIE 105 Inleiding 105 Hoofdstuk 1: Problematiek Wat is een psychiatrisch probleem? Maatregelen in het kader van de wet betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke Maatregelen vanuit het jeugdrecht Maatregelen vanuit het strafrecht Beperkingen en nood aan intersectorale samenwerking Oproep Vlaams Kinderrechtencommissaris Bruno Vanobbergen 118 Hoofdstuk 2: Op zoek naar een oplossing Enkele verschillen Overkoepelend voorstel tot wet 121 ALGEMEEN BESLUIT 123 BIBLIOGRAFIE

14 INLEIDING De zeer oude zingt er is niet meer bij weinig noch is er minder nog is onzeker wat er was wat wordt wordt willoos eerst als het is is het ernst het herinnert zich heilloos en blijft ijlings alles van waarde is weerloos wordt van aanraakbaarheid rijk en aan alles gelijk als het hart van de tijd als het hart van de tijd - Lucebert 14

15 Alles van waarde is weerloos. Deze dichtregel maakte Lucebert immens bekend. Het staat op allerlei manieren geschreven en verspreid in België en Nederland. Zelfs in Gent blinkt deze wijsheid aan de gevel van een gezellig cafeetje bij Sint-Jacobs. Bestaat er iets weerlozer dan kinderen? Toch wel, zieke kinderen. 2 Al heel lang trachten de wetgevers de bescherming van kinderen via wetgeving te realiseren, maar de idee dat een minderjarige als patiënt ook bescherming behoeft, is een relatief recent fenomeen. Daarenboven blijkt dat de aanwezigheid van een psychiatrisch probleem bij delinquente minderjarigen opvallend groter is dan bij niet-delinquente minderjarigen. Deze masterproef behandelt de rechtspositie van delinquente minderjarigen in de forensische jeugdpsychiatrie. Of hoe die ontbreekt. In het eerste deel komt een korte historiek aan bod. Dit is nodig om de juiste draagwijdte van alle termen die vandaag gebruikt worden te begrijpen. Extra aandacht is ook nodig voor de bijna continue bevoegdheidsoverdracht van de federale overheid naar de gemeenschappen. Dit resulteert in het feit dat het onderwerp van deze masterproef bengelt tussen de bevoegdheid van federale overheid en tussen die van de gemeenschappen. In het tweede deel van deze masterproef worden achtereenvolgens de rechten van de delinquente minderjarige en de minderjarige patiënt besproken, respectievelijk volgens het Decreet Rechtspositie Minderjarige en de Wet Patiëntenrechten. Deze beide wetgevingen worden vervolgens gekoppeld aan het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind om na te gaan in welke mate het Verdrag deze wetgevingen heeft kunnen inspireren. Het derde deel van deze masterproef behandelt de rechtspositie van jongeren in de forensische psychiatrie. Het start bij het concreet invullen van het concept psychiatrisch probleem om dan verder de huidige stand van zaken te bekijken voor wat betreft de positie van de geesteszieke minderjarige. De mening van de huidige kinderrechtencommissaris Bruno Vanobbergen omtrent deze problematiek wordt ook geëxpliciteerd. Vervolgens worden de verschillen tussen de positie van de delinquente minderjarige en die van de minderjarige patiënt blootgelegd. Hierna volgt een voorstel tot wet om een overkoepelend wetgevend kader aan te reiken, geïnspireerd op de meningen en suggesties van respectievelijk enkele jeugdrechters en enkele jeugdpsychiaters. 2 C. LEMMENS, De minderjarige en de Wet Patiëntenrechten, Intersentia, Antwerpen, 2013, V. 15

16 16

17 DEEL 1: HISTORISCH OVERZICHT VAN DE WETGEVING INLEIDING De problematische en delinquente jeugd is niet meer uit de media weg te denken. Tal van benaderingswijzen om gepast te reageren op dit probleem werden reeds gesuggereerd. Geen van al deze opvattingen in het opvoedings- en jeugdbeschermingsbeleid bleef echter tot op vandaag overeind. In politieke en wetenschappelijke debatten wordt de nood aan fundamentele hervormingen van de vigerende jeugdbescherming aan de kaak gesteld. In dit deel wordt een overzicht van de voornaamste wetgeving met betrekking tot de kinderen - later uitgebreid tot jeugd - gegeven. In het eerste hoofdstuk van dit deel wordt de (ontbrekende) wetgeving uit de negentiende eeuw geschetst. De eerste wet waarin sprake is van een autonoom afwijkend kinderstrafrecht kwam immers maar tot stand op 15 mei De huidige wetgeving is dus het resultaat van een eeuwenlange aaneenschakeling van politieke en levensbeschouwelijke motieven. Wat vast staat, is dat elke generatie zich zorgen maakt om haar jeugd maar dat de concrete aanpak van probleemjongeren er verschillende visies op nalaat. In het tweede hoofdstuk van dit deel wordt de wetgeving van de twintigste eeuw onder de loep genomen. In deze eeuw ligt de focus allereerst op de wet van 15 mei 1912 op de kinderbescherming. Deze wet voert het beschermingsmodel in als antwoord op het mislukken van het strafmodel tegenover de vloedgolf van jeugdcriminaliteit. Kinderen worden niet langer als strafrechtelijk verantwoordelijk beschouwd onder voorwaarde dat zij beschikken over het vereiste onderscheidingsvermogen. De minderjarige wordt voortaan strafrechtelijk onbekwaam geacht en de kinderrechter kiest de best passende maatregel, rekening houdend met de persoonlijkheid van het kind 4. Vervolgens is de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming 5 het onderwerp van studie. 3 Wet 15 mei 1912 op de kinderbescherming, BS mei T. MOREAU, De inzet van de hervorming van de jeugdbescherming, TJK 2001, afl. 4, Wet 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, BS 15 april

18 Met deze wet consolideert het beschermingsmodel nog meer. De jeugdrechter spreekt beschermingsmaatregelen van onbepaalde duur uit op maat van de minderjarige om diens belangen zoveel mogelijk te behartigen. Tot slot wordt de communautarisering van de jeugdbescherming toegelicht aan de hand van de staatshervormingen van 1980 en De gemeenschappen worden bevoegd voor sociale bescherming en de gerechtelijke bescherming blijft onder de bevoegdheid van de federale regering. Vervolgens zijn enkele beleidsinitiatieven van de Vlaamse Gemeenschap aan de beurt: aan de hand van 2 decreten wordt duidelijk hoe de integrale jeugdhulp tot stand is gekomen. Het is de bedoeling om met die evolutie te komen tot een meer uitgewerkt en integraal beleid waarbij alle factoren over de grenzen heen met elkaar samenwerken. Tot slot wordt de wet van 2 februari tot wijziging van de wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming- geanalyseerd. De klemtoon verschuift naar de rechten van de minderjarigen en men denkt na over het risico, de schade en het slachtoffer. Het volgend hoofdstuk start met de bespreking van de wet voorlopige detentie van 1 maart Deze wet is het uiteindelijke gevolg van de veroordeling van België door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in de zaak Bouamar. Met deze wet opent het eerste federale gesloten centrum dat de opvangtekorten in de jeugdcriminaliteit moet oplossen na de afschaffing van de arresthuizen. Achtereenvolgens worden de hervormingen in het jeugddelinquentierecht en het jeugdhulprecht besproken. In het jeugddelinquentierecht worden de hervormingen nader bekeken omwille van de toenemende kritiek op het beschermingsmodel van Het falen van het beschermingsmodel tegenover toenemend afwijkend jongerengedrag leidt tot het ontstaan van belangrijke hervormingsinitiatieven. Deze hervormingsprojecten resulteren in de nieuwe jeugdwet van De wet kenmerkt zich inhoudelijk door het (min of meer) behoud van het beschermingsmodel, maar zij introduceert wel bijkomende rechtswaarborgen, legt een aantal maatschappijbeveiligende of sanctionerende klemtonen en werkt ook het kader uit voor herstelgerichte maatregelen als bemiddeling en groepsoverleg. 8 6 Een reparatiewet van 30 juni 1994 moest nadien nog overgangsrecht regelen en bracht op haar beurt enkele door de wet van 2 februari 1994 gewijzigde bepalingen aan. 7 Wet 15 mei 2006, BS 2 juni 2006 en wet 13 juni 2006, BS 19 juli De hervorming werd eind 2006 nog enigszins aangevuld door art wet 27 december 2006 houdende diverse bepalingen, BS 28 december 2006 en art wet 27 december 2006 houdende diverse bepalingen, BS 16 augustus 2006, KB 28 september 2006, BS 29 september 2006; Omzendbrief. Jeugdwet 1/2006 van 28 september 2006, BS 29 september 2006, drie samenwerkingsakkoorden 13 december 2006, BS 13 juli 2007; KB 25 februari 2007, BS 2 maart 2007; Omzendbrief. Jeugdwet 1/2007 en 2/2007 van 7 maart 2007, BS 8 maart Beter bekend onder de term hergo. 18

19 Als vierde komt de staatshervorming van 2014 aan de beurt. Dit vormt de voorlopig laatste stap in de communautarisering van de jeugdbescherming. Tot slot zijn het de minderjarigen zelf die in de kijker komen te staan. Het Decreet Rechtspositie Minderjarige in de jeugdhulp van 2014 voorziet in een aantal rechten die de minderjarige in beginsel zelfstandig kan uitoefenen en regelt de rechtspositie van minderjarigen in hun relatie met hulpverleners die onder het toepassingsgebied van de integrale jeugdhulp vallen. 19

20 HOOFDSTUK 1 DE 19E EEUW: GRONDSLAGEN BESCHERMING Vóór de wet van 15 mei 1912 op de kinderbescherming worden minderjarigen als principieel strafwaardig beschouwd. Jeugddelinquenten die handelen met een oordeel des onderscheids worden gestraft. Er is geen sprake van een afzonderlijk strafrechtsregime. In die tijd worden minderjarigen die een overtreding begaan regelmatig vrijgesproken omdat ze niet over het vereiste onderscheidingsvermogen beschikken om veroordeeld te worden. Om ook ten aanzien van deze minderjarigen te kunnen reageren, wordt het essentieel er een aparte categorie van te maken. Vanuit verscheidene hoeken komt steun voor deze conclusie. Allereerst waren het de Verlichte Filosofen die pleitten voor een autonoom systeem voor kinderen met de gepaste bescherming en zorg. Het accent komt meer te liggen op de heropvoeding van de minderjarigen 9. Kinderen moeten beschermd worden tegen de criminogene facetten van de sociaaleconomische levensomstandigheden van een bepaald segment van de bevolking en de maatschappelijke controle over hen hoort verder te worden uitgebouwd. Ouders en hun kinderen leven en werken immers in miserabele omstandigheden na de Industriële Revolutie. Het zijn nog steeds de kinderen van vandaag die de toekomst van morgen uitbouwen. Zij dienen zich door opvoeding zo goed mogelijk te leren aanpassen aan de omgeving en worden aldus object van pedagogische bekommernis. Bovendien wordt die bekommernis aangewakkerd door de hunkering van de arbeidersbewegingen en het verlichte deel van de burgerij naar een lotsverbetering van de arbeidersklasse. Maar ook de gewijzigde strafrechtstheorieën en criminologische opvattingen spelen een belangrijke rol. Enerzijds is er dus de gewijzigde perceptie van jeugdcriminaliteit en anderzijds is er de gewijzigde visie omtrent de reactie op jeugdcriminaliteit. Zo wordt bijvoorbeeld de strafduur afhankelijk gesteld van de heropvoedbaarheid van de gedetineerde. Hiervoor wordt geopperd in het belang van het kind en met het oog op de verbetering ervan. Verschillende initiatieven tot alternatieve afhandeling van jeugddelinquentie ontstaan vanuit deze kritiek. Een eerste alternatief bestaat erin om minderjarige delinquenten vervroegd en voorwaardelijk vrij te laten, vooraleer hier een wettelijke basis is voor voorzien. Een tweede optie: de plaatsing van minderjarige delinquenten bij landbouwers, bij leermeesters, in de mijnen of op schepen. Het doel hiervan is om de zware en minder zware delinquenten van elkaar te scheiden 9 B. DE RUYVER, De strafrechtelijke politiek gevoerd onder de socialistische Minister van Justitie E. Vandervelden, P. Vermeylen en A. Vranckx, Antwerpen, Kluwer, 1988,

21 om kopiërend gedrag te vermijden 10. Een laatste keuze betreft de invoering van de mogelijkheid om het kind ter beschikking van de regering te stellen indien de rechter oordeelt dat het gezin onvoldoende opvoedkundige waarborgen biedt. In die omstandigheid kan de rechter ingevolge het Strafwetboek van 1867 de minderjarige tot zijn eenentwintigste verjaardag plaatsen in een speciaal verbeteringshuis of in een liefdadigheidsinstelling. Op die manier krijgt de heropvoeding van de jongere toch nog een laatste kans. 11 Hierbij moet opgemerkt worden dat deze maatregelen eerder beschouwd moeten worden als een gunst en zeker niet automatisch worden toegepast. 12 HOOFDSTUK 2- DE 20E EEUW: VAN KIND ALS DADER NAAR KIND IN GEVAAR 2.1 De wet van 15 mei 1912 op de kinderbescherming: de geboorte van het probleemkind Ontstaan en kerngedachte Het resultaat van al deze stromingen is de wet van 15 mei 1912 op de kinderbescherming, tot stand gekomen onder justitieminister Carton de Wiart 13. Deze wet is geïnspireerd op het wetsvoorstel van voormalig justitieminister Le Jeune 14 uit Zijn wetsvoorstel 15 bevat de belangrijkste inhoud die later in de eerste kinderbeschermingswet is terug te vinden. Het voornaamste doel is kinderen beneden de 16 jaar buiten het strafrecht te houden. Zo is voor het eerst een leeftijd van strafrechtelijke meerderjarigheid ingevoerd. 16 Centraal hierbij staat de aanwending van het strafrecht (de mens als abstract wezen, begaafd met redelijkheid en vrije wil) op de jonge delinquent, mits aanpassing van de leeftijdsgrenzen en daarbij rekening houdend met de persoonlijkheid en het gedrag van de jongere. Door deze wet worden ten aanzien van jeugdige daders jonger dan 16 jaar bewarings-, opvoedings- en behoedingsmaatregelen van onbepaalde duur uitgesproken door een kinderrechter om zo een veroordeling te vermijden. De 10 J. CHRISTIAENS, Een alternatief voor het alternatief in C. ELLIAERTS (red), Constructief sanctioneren van jeugddelinquenten, een commentaar bij 5 jaar werking BAS!, Brussel, VUB Press, 2002, J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2015, J. CHRISTIAENS, Een alternatief voor het alternatief in C. ELLIAERTS (red), Constructief sanctioneren van jeugddelinquenten, een commentaar bij 5 jaar werking BAS!, Brussel, VUB Press, 2002, Henri Carton de Wiart was van minister van Justitie in de periode onder regering de Broqueville I Cooreman. 14 Jules Le Jeune was minister van Justitie van 1887 t.e.m en stierf in 19911, net voordat de wet op de kinderbescherming werd aangenomen. 15 E. VERHELLEN, Jeugdbeschermingsrecht, Gent, Mys en Breesch, 1998, J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2015,

22 maatregelen bestaan uit een berisping, een plaatsing 17 of de terbeschikkingstelling aan de regering tot aan de meerderjarigheid. 18 Opvallend is dat de wet van 1912 voornamelijk gericht is op delinquentie en predelinquentie (prostitutie, bedelarij, landloperij). Zo kan de figuur van de kinderrechter op vordering van de ouders ook maatregelen opleggen ten aanzien van kinderen die hun ouders ernstige redenen tot ontevredenheid geven wegens hun wangedrag of onbuigzaamheid. Samenvattend is de functie van de eerste kinderbeschermingswet een instrument van criminele politiek. 19 Deze wet bestrijdt de (potentiële) jeugddelinquentie om zo de maatschappelijke orde te bewaken. Als legitimatie van gerechtelijke tussenkomst worden de predelinquente minderjarigen aangegrepen. Zij veroorzaken namelijk criminaliteit Invloed van het sociaal verweer Het gedachtegoed van het sociaal verweer maakt zijn intrede in het strafrecht onder invloed van sleutelfiguren Enrico Ferri en Lombroso. 20 Het politieke milieu wordt gevoelig voor de criminogene gevolgen van erbarmelijke levensomstandigheden die de Industriële Revolutie heeft veroorzaakt. Met het sociaal verweer komt de nadruk te liggen op de bescherming van de maatschappij tegen gevaarlijke individuen waarvan hun misdadige levenswijze oorsprong vindt in hun sociale omgeving en in hun medisch-antropologische persoonlijkheidsfactoren. Vroegtijdig ingrijpen in bepaalde gezinsstructuren aan de hand van heropvoedende maatregelen moet de jeugdcriminaliteit voorkomen en bestrijden. Deze maatregelen zijn van onbepaalde duur, aangepast aan de persoonlijkheid van het kind en vooral aan het gevaar dat het kind vormt voor de maatschappij. 21 Hiervoor moeten de principes van proportionaliteit en goede rechtspleging wijken, wat een nefast gevolg uitmaakt. Er komt dan ook een stormvloed aan kritiek op het gebrek aan rechtswaarborgen voor de minderjarige (delinquent). 17 Onder plaatsing moet worden begrepen: het toevertrouwen van de minderjarige aan een persoon of aan een private of openbare liefdadigheids- of onderwijsinstelling. 18 J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2015, D. BALLET, De minderjarige en het strafrecht: een poging tot verheldering van zijn strafrechtelijke positie in C. ELIAERTS, J. GERLO en E. VERHELLEN (Eds.), Van jeugdbeschermingsrecht naar jeugdrecht?, Antwerpen, Kluwer Gouda Quint, 1990, J. CHRISTIAENS, De jeugddelinquentie en zijn bescherming: een historisch perspectief, De orde van de dag, 2000, afl. 11, Y. CARTUYVELS, Jeugdrecht in België: wat is er veranderd?, De orde van de dag. Criminaliteit en samenleving, afl. 11,

23 2.1.3 Het beschermingsmodel De wetgever bekrachtigt met de wet op de kinderbescherming van 15 mei 1912 de keuze voor een zuiver beschermingsmodel. Dit model vindt zijn oorsprong in het tekortschieten van de gevangenis als adequaat middel om af te rekenen met jeugddelinquentie. 22 Hierdoor wordt definitief een eind gemaakt aan de toepassing van het strafrechtelijk model op jongeren, die geen rationele maar opgroeiende, nog te vormen, wezens zijn. De wetgever voert met andere woorden een wettelijk vermoeden van afwezigheid van het onderscheidingsvermogen van het kind in, waardoor het kind buiten het strafrecht wordt geplaatst. Hiervoor worden drie redenen aangehaald. 23 Allereerst is er de moeilijke interpretatie van het begrip oordeel des onderscheids van minderjarigen. Dit vertaalt zich naar het aanvoelen van het goede of het kwade dat in het kind schuilt. Met de term aanvoelen is duidelijk waar het probleem schuilt en is er van rechtszekerheid geen sprake. Bovendien faalt het strafrecht in de strijd tegen jeugdcriminaliteit. Ten slotte moet de samenleving zich beschermen tegen onaangepaste en gevaarlijke jongeren, veeleer dan tegen aansprakelijke en schuldige jongeren De kinderrechtbank De minderjarigen jonger dan zestien jaar worden toevertrouwd aan de beoordeling door de kinderrechtbank, een essentieel vernieuwend element uit de kinderbeschermingswet van Deze kinderrechter is bevoegd om beschermingsmaatregelen te nemen. 25 Hij kan dat doen bij jeugdmisdadigheid, maar tevens bij een aantal gedragingen die als sociaal niet wenselijk gedrag kunnen omschreven worden en zo tot criminaliteit kunnen leiden. 26 Jongeren die het slachtoffer van hun opvoedingssituatie zijn, vinden geen heil bij de kinderrechter. Het is slechts de rechter van eerste aanleg die ouders uit hun ouderlijk gezag kan zetten, een mogelijkheid die met de wet van 1912 aanzienlijk wordt uitgebreid. Over wat er nadien gebeurt met de kinderen heeft de kinderrechter geen inspraak. 22 T. MOREAU, De inzet van de hervorming van de jeugdbescherming, TJK, 2001, afl. 4, Y. CARTUYFELS, Jeugdrecht in België: wat is er veranderd?, De orde van de dag. Criminaliteit en samenleving. Afl. 11, J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure,2015, C. ELIAERTS, Zalven of slaan? Het eeuwige pendelen tussen hulp en straf in de jeugdbescherming in C. LIS, H. SOLY (eds.), Tussen dader en slachtoffer: Jongeren en criminaliteit in historisch perspectief, Brussel, VUB Press, 2001, G. DEBOCK, Penale aspecten in de jeugdbescherming in X, Kind en gerecht: teksten bij de studiedag van 16 februari 1978, Leuven, Acco, 1978,

24 Anno 1912 is de visie op het probleemkind dan ook eerder dadergericht. Het zijn de gedragingen van de jongere zelf die aanleiding geven tot gerechtelijke tussenkomst. Ondanks de beschermingsgedachte kan niet worden ontkend dat controle ook een belangrijk doel is van de wet van Deze dubbelzinnige doelstelling roept dan ook vragen op, want het is niet duidelijk welke bescherming nu wordt nagestreefd: die van de jongere of die van de samenleving? 2.2 De wet op de jeugdbescherming van Ontstaan en kerngedachte De wet op de jeugdbescherming van 1965 situeert zich in de naoorlogse periode die niet te vergelijken valt met de vooroorlogse. Tot voor de Tweede Wereldoorlog leidde de wet van 1912 tot bevredigende resultaten. De noodzaak tot herziening ervan is echter na de Tweede Wereldoorlog van prioritair belang omwille van verschillende aspecten. 28 De interventiegronden deinen steeds verder uit en allerlei problemen en gedragingen vinden hun weg naar de kinderrechter. Allereerst is er sprake van een stijging van het aantal plaatsingen. 29 Dit was het gevolg van een toename van de ontzettingen uit het ouderlijk gezag en van de stijging van de naoorlogse jongerencriminaliteit. Dit is vooral problematisch omwille van het penaliserend effect dat dit met zich meebrengt en het gebrek aan behartiging van de belangen van de minderjarige. Vervolgens is er het grote vertrouwen in de ontwikkeling van de sociale wetenschappen en het belang van het gezin. Het gezin wordt voortaan beschouwd als het beste orgaan om de belangen van het kind ter harte te nemen. 30 Indien het gezin hier niet in slaagt, wordt de taak door de staat overgenomen en leidt dit bijgevolg tot een inperking van het ouderlijk gezag. Ten derde is er het verlangen om de praetoriaanse praktijk van 1912 te bestendigen. Het is namelijk zo dat de kinderrechter eveneens bevoegd is voor minderjarigen tot achttien jaar indien de ouders van de minderjarige de kinderrechter vorderen om hun telg te straffen met een maatregel. Deze tegenstrijdigheid met de meerderjarigheidsleeftijd op zestien jaar was in 1965 de aanzet om de strafrechtelijke meerderjarigheid te verhogen tot achttien jaar. 27 Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, BS 15 april 1965, err. BS 29 mei 1965, in werking getreden op 1 september E. VERHELLEN, Jeugdbeschermingsrecht, Gent, Mys en Breesch, 1996, en R. CHARLES, Les activités des comités de protection de la jeunesse, Ann. Dr. 1971, X, Jongeren in de gevangenis. Studiedag: verslagbrochure, studie- en informatiedag, 20 november 1986 te Leuven in het College de Valk, Brussel, Contactcomité voor organisaties voor jeugdzorg, 1986,

25 De wet van 1965 vindt zijn oorsprong in het wetsontwerp van justitieminister Vermeylen uit De jeugdbeschermingswet zorgt voor drie grote wijzigingen: de leeftijd van strafrechtelijke meerderjarigheid wordt opgetrokken tot 18 jaar, de kinderrechter is nu een jeugdrechter en de sociale bescherming doet zijn intrede Invloed van het nieuw sociaal verweer 33 Het nieuw sociaal verweer ontwikkelt zich na de Tweede Wereldoorlog in de context van de opbouw van de welvaartstaat en het consensusmodel. Dit gaat gepaard met een sterke toename van de overheidsinterventie in de sociale sector. De functie van de overheid bestaat er per slot van rekening in verzorgend, besturend en verdelend in zowel de private als de publieke sfeer in te grijpen. Het is in deze context dat het oud sociaal verweer moet wijken voor een meer humaan nieuw sociaal verweer, met specifieke aandacht voor de mensenrechten, analoog met de totstandkoming van de Europese Verklaring voor de Rechten van de Mens 34 (hierna: EVRM). Deze strekking staat positief tegenover resocialisatie, re-integratie en behandeling en komt in de nieuwe jeugdbeschermingswet van 8 april 1965 tot uiting Verruiming van het beschermingsmodel Waar het kind in de wet van 1912 gezien wordt als dader, wordt het kind in de wet van 1965 eerder gezien als slachtoffer van de omstandigheden waarin het wordt opgevoed. Het criterium van tussenkomst verschuift van gevaarlijk kind naar kind in gevaar. 35 Hierdoor is preventieve interventie gelegitimeerd. De jeugdrechter kan vanaf nu optreden indien de jongere een als misdrijf omschreven feit pleegt, maar ook indien hij zich in een problematische opvoedingssituatie bevindt, aangezien dit tot crimineel gedrag kan leiden in de toekomst. Hiervoor wordt naast de gerechtelijke bescherming 36 nu ook voorzien in de buitengerechtelijke of sociale bescherming. 37 De (buiten)gerechtelijke maatregelen zijn gericht op de dader en diens heropvoeding. Ze beogen de 31 Wetsontwerp betreffende de jeugdbescherming van 13 september 1963, Parl. St. Kamer , nr J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2015, C. ELIAERTS, Zalven of slaan? Het eeuwige pendelen tussen hulp en straf in de jeugdbescherming in C. LIS en H. SOLY (eds.), Tussen dader en slachtoffer: Jongeren en criminaliteit in historisch perspectief, Brussel, VUB Press, 2001, Het EVRM werd in België goedgekeurd bij wet van 13 mei 1955 houdende goedkeuring van het Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, BS 19 augustus J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2015, Titel II van de wet op de jeugdbescherming, BS 15 april Titel I van de wet op de jeugdbescherming, BS 15 april

26 behandeling van de minderjarige delinquent in zijn eigen belang. Het lijkt erop dat dit eerder een wettelijke verankering is van wat de facto reeds werd toegepast Vernieuwingen De wet van 1965 resulteert in drie vernieuwingen die met de negatieve effecten van de kinderbeschermingswet van 1912 komaf moeten maken. Ten eerste wordt de leeftijd van strafrechtelijke meerderjarigheid opgevoerd van zestien naar achttien jaar. 38 Voortaan krijgen alle minderjarigen jonger dan achttien jaar beschermingsmaatregelen in plaats van strafrechtelijke sancties opgelegd. Deze verhoging is het resultaat van de wens van de wetgever om de praetoriaanse praktijk te officialiseren. Het was namelijk zo dat de kinderrechter de bevoegdheid had om in uitzonderlijke omstandigheden maatregelen ten aanzien van kinderen tot achttien jaar te treffen. Het begrip uitzonderlijke omstandigheden bestaat enerzijds uit bedelende of zwervende jeugd en anderzijds uit kinderen die het voorwerp uitmaken van een ouderlijke klacht. Deze ouderlijke klacht werd in de praktijk echter vaak misbruikt 39 : de ouders van delinquente zestienplusjongeren dienden een ouderlijke klacht in en verzochten de kinderrechter hun kind her op te voeden. Op die manier kon het parket afzien van vervolging voor het misdrijf. Men besloot daarom de leeftijd van strafrechtelijke meerderjarigheid te verhogen, met als uitgangspunt de principiële schuldonbekwaamheid van jongeren onder de achttien jaar. Het doel is de bescherming van de minderjarige. Maar ook deze regeling is niet vrij van kritiek: de rechtsleer is verdeeld. De tegenstanders van de optrekking zijn van mening dat een jongere vanaf zestien jaar betekenis moet kunnen geven aan zijn acties en aldus geen bescherming behoeft. Om tegemoet te komen aan deze groep wordt een tussenoplossing ingevoerd met de uithandengeving, 40 een wettelijke mogelijkheid die tot op vandaag bestaat. Zo is het in sommige omstandigheden mogelijk dat een zestienplusser door de reguliere strafrechtbanken met effectieve straffen wordt bestraft en niet voor de jeugdrechter met beschermingsmaatregelen. Ten tweede moet de kinderrechtbank plaats ruimen voor de jeugdrechtbank. 41 Voortaan is de jeugdrechter bevoegd beschermingsmaatregelen te nemen en op te volgen. De jeugdrechter is de verheerlijking van de beschermer van het kind. Alle mogelijke elementen die te maken hebben met de opvoeding van het kind en wat daarvan in het verlengde ligt, is nu een zaak van de jeugdrechter. 38 F. TULKENS, Enfants en prison: la Belgique condamnée, Journal du droit des jeunes, 1988, afl. 3, E. VERHELLEN, Jeugdbeschermingsrecht, Gent, Mys & Breesch, 1996, J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2015, Art Jeugdbeschermingswet. 26

27 Hij kan ook maatregelen voorzien om opvoedkundige actie in het gezinsmilieu op te zetten. Zo zijn de ouders vanaf 1965 verplicht zich te schikken naar de maatregelen die de jeugdrechter oplegt. Denk bijvoorbeeld aan ontzetting uit het ouderlijk gezag, toezicht op de besteding van de kinderbijslagen en opvoedingsbijstand. De grondslag hiervoor is aan de ene kant de sterke cohesie tussen familiale conflicten en problematische situaties, waarbij verwacht wordt dat een regeling van het familiale conflict de interventie van de jeugdbescherming kan beletten. Aan de andere kant kunnen sommige burgerrechtelijke instellingen, voornamelijk adoptie, worden opgestart als beschermingstechnieken voor minderjarigen. De jeugdrechtbank krijgt bovendien een eigen sociale dienst. 42 Voorts wordt de bevoegdheid van de jeugdrechtbank uitgebreid en is die nu ook bevoegd voor minderjarigen in gevaar en dus niet meer beperkt tot (pre-)delinquente jongeren. Opvallend is dat de mogelijke maatregelen identiek zijn voor delinquente jongeren en jongeren in gevaar. Ten derde -dit is wellicht de belangrijkste innovatie- wordt de jeugdbescherming niet meer louter gerechtelijk georganiseerd. De sociale bescherming voorziet in buitengerechtelijke bescherming door de oprichting van jeugdbeschermingscomités. Zij krijgen een voornamelijk preventieve opdracht die erin bestaat de gerechtelijke hulpverlening zoveel mogelijk te vermijden. Buitengerechtelijke bescherming omvat sociale acties op vrijwillige basis (met toestemming van de ouders) voor de minderjarige van wie de gezondheid, veiligheid of zedelijkheid in gevaar was (wegens het milieu waarin hij leeft, zijn bezigheden of het gedrag van degenen die de bewaring over hem hebben). Indien echter de vrijwillige hulpverlening mislukt, kan alsnog beroep worden gedaan op de gerechtelijke interventie van de jeugdrechtbank Evaluatie Behoudens de klachten aangaande het gebrek aan middelen in infrastructuur wordt de nieuwe jeugdbeschermingswet haast algemeen positief onthaald. Pas later komt er fundamentele kritiek op het hoge aantal plaatsingen waartoe de wet aanleiding gaf, in combinatie met een aantal maatschappelijke ontwikkelingen. Het bezwaar gaat voornamelijk over de onduidelijke grens tussen sociale en gerechtelijke hulpverlening en de zwakke rechtswaarborgen met betrekking tot de jeugdbescherming: de zwakke rechtspositie van de jongere, het gebruik van vage begrippen, het gebrek aan proceswaarborgen J. PUT, Handboek jeugdbeschermingsrecht, Brugge, Die Keure, 2015, Zie vnl. X, Maatschappelijke funktie van de jeugdrechtbankt/fonction sociale du tribunal de la jeunesse, Brussel, Studiecentrum voor jeugdmisdadigheid, 1979, 107p. (met o.a. de bijdrage van L. DUPONT, 27

28 Ook de Raad van State boog zich over de strikte spanning tussen de toepassing van het legaliteitsbeginsel en de noodzaak van de meest geschikte en aangepaste interventies: want de rechter onder dwang van de klassieke regels beletten het grootste kwaad te doen, betekent ook hem beletten het grootste goed te doen. 44 In de loop van de jaren 80 roepen meer en meer stemmen op tot de invoering van een vorm van jeugdsanctierecht omdat de problematiek van delinquente jongeren op de voorgrond komt te staan. Het zijn deze kritieken die tot vrij ingrijpende hervormingen in de jaren 80 aanleiding geven, versneld door de staatshervormingen. 2.3 De staatshervormingen De communautarisering van de jeugdbescherming België maakt in de jaren 80 van de twintigste eeuw ingrijpende hervormingen mee. Deze hervormingen leiden in 1980 tot een vierde grondwetsherziening, die een definitief einde maakt aan de eenheidsstaat en een voorzichtige stap zet op weg naar een federaal België. In 1988 zorgt de vijfde grondwetsherziening voor een radicale doorbraak van het federalisme. 45 Deze hervormingen betekenen eveneens de politieke hervorming van de wet op de jeugdbescherming. De wet van 1965 is nog steeds gedeeltelijk van toepassing, maar er wordt een tweedeling ingevoerd wat betreft de doelgroepen van jeugdbescherming. Enerzijds is er bijstand voor de niet-delinquente jeugd voorzien en anderzijds is er gerechtelijke bescherming voor de minderjarige delinquent. De buitengerechtelijke sociale bescherming wordt vanaf heden door de gemeenschappen georganiseerd en het is de federale overheid die voor de gerechtelijke hulpverlening bevoegd blijft. Op die manier wordt het beschermingsmodel in een beschermend-emanciperend model omgezet en wordt een hulpsysteem dat de gerechtelijke tussenkomst op afstand moet houden, ingevoerd. Gerechtelijke interventie is pas verantwoord indien de (vrijwillige) hulpverlening tekort schiet. De jeugdrechtbank blijft evenwel bevoegd om beschermingsmaatregelen op te leggen en behoudt hierbij al haar voorrechten. Deze maatregelen wordt getroffen tegen de minderjarige delinquent, op vordering van het parket, respectievelijk betreffende de minderjarige niet-delinquent in gevaar, die zich tegen de opgelegde hulp verzet. Essentieel kenmerkend is dat er een duidelijke breuk gerealiseerd wordt Jeugdbescherming met mate, 5-13); M. VAN DE KERCHOVE, Des mesures répressives aux mesures de sûreté et de protection. Rélfexions sur le pouvoir mystificateur de langage, RDPC , ). 44 Adv. RvS, Parl. St. Kamer , nr. 885/1, (39-43) 42; Adv. RvS, Parl. St. Kamer , nr. 637/1, P. SENAEVE en J. PEETERS, De hervorming van het jeugdbeschermingsrecht, Leuven, Acco, 1994, en

29 tussen het stelsel van jeugdige delinquenten en jeugdige niet-delinquenten. Deze tweedeling zou moeten beletten dat justitiële tussenkomsten zich uitstrekken tot toestanden waarin (nog) geen misdrijf is gepleegd. Dit betreft een uitdrukkelijke bevestiging van het subsidiariteitsbeginsel: de vrijwillige jeugdzorg dient voorrang op het gerechtelijk optreden te krijgen. Het komt neer op een versterking van de rechtspositie van de minderjarige. Bovendien geldt de welzijnsfilosofie als het algemene uitgangspunt van zowel de gerechtelijke als de buitengerechtelijke hulpverlening. Dit uit zich vooral op gerechtelijk vlak in de maatregelen die kunnen worden opgelegd: opvoedend en toekomstgericht De staatshervorming van 1980: van jeugdbescherming naar de bijzondere jeugdbijstand Als gevolg van de staatshervorming van 1980 krijgen de gemeenschappen onder andere bevoegdheden met betrekking tot persoonsgebonden aangelegenheden waarvan de inhoud wordt bepaald door een wet met bijzondere meerderheid. 46 Met de wet Bijzondere Wet Hervorming van de Instellingen (hierna: BWHI) 47 valt (een gedeelte) van de jeugdbescherming onder persoonsgebonden aangelegenheden en de gemeenschappen zijn aldus bevoegd. Artikel 5 BWHI omschrijft de persoonsgebonden aangelegenheden, wat de bijstand aan personen betreft, immers als: de jeugdbescherming met uitzondering van de aangelegenheden ressorterende onder het burgerlijke recht, het strafrecht of het gerechtelijk recht. Uit deze omschrijving volgt dat de federale wetgever voor een vrij uitgebreide materie bevoegdheden blijft hebben. Hoewel hierover al snel discussies ontstaan 48, komt het erop neer dat de gemeenschappen bevoegd zijn voor problematische opvoedingssituaties, daar waar de federale overheid bevoegd is voor jongeren die een als misdrijf omschreven feit plegen. In de praktijk blijkt dit echt niet zo simpel: het Grondwettelijk Hof is verscheidene keren moeten tussenkomen om de correcte draagwijdte van de bepalingen te interpreteren Art Grondwet. 47 Bijzondere Wet tot Hervorming van de Instellingen van 8 augustus 1980, BS 15 augustus L. DUPONT en C.VANDER AUWERA, Het nieuwe jeugdrecht van de Vlaamse Gemeenschap, Leuven, Acco, 1988, K. DEWEERDT en J. PUT, Veertig jaar jeugdbeschermingsrecht, NJW 2004,