Het Prehistorisch Landschap van de kop van Noord-Holland De Bewoners circa 4000 jaar geleden: de Standvoetbekercultuur

Transcriptie

1 Het Prehistorisch Landschap van de kop van Noord-Holland De Bewoners circa 4000 jaar geleden: de Standvoetbekercultuur J.J. Reynders De heer Dr. Ir. J.J. Reynders trok na zijn afstuderen aan de Landbouw Universiteit te Wageningen acht jaar naar Irian (Nieuw Guinea). Daarna werd hij als docent benoemd aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Hij doceerde daar het vak Bodemkunde, waaronder de Bodemkunde van Nederland. In het kader van dit vak leidde hij bodemkundige excursies in het land, terwijl de studenten voor praktijk bodemkaarten van verschillende gebieden, voornamelijk in de kuststreken, maakten. Zo was hij ook betrokken bij het prehistorisch onderzoek van de bodem nabij Kolhorn. Een paar jaar geleden is de heer Reynders met de VUT gegaan en woont momenteel in Drenthe. Inleiding In 1984 werd op verzoek van Dr. J.D. van der Waals, verbonden aan het Biologisch-Archeologisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Groningen, een aanvullend bodemkundig onderzoek verricht bij de prehistorische opgravingen van de Waardpolder nabij Kolhorn in Noord- Holland. Een inzicht in het landschap van de mensen uit de Standvoetbekercultuur, die daar circa 4000 jaar geleden woonden, wordt hieronder gegeven. Van de Ijstijden tot circa 4000 jaar geleden. De aanzet tot de landschapsvormen en daarmede de bewoningsmogelijkheden in Nederland werden veelal reeds in de ijstijden bepaald. Dit geldt ook voor de prehistorische bewoning van de Kop van Noord-Holland. In het begin van het Kwartair, ruim een miljoen jaar geleden, bevond zich op de plaats waar nu Nederland ligt een bekken. De laagste delen daarvan lagen in Noord-Holland op een diepte van circa 400 m tot 500 m onder het huidige NAP. Dit bekken werd daarna in de periode van de ijstijden, het Pleistoceen, tot jaar geleden, opgevuld met fluviatiele en mariene sedimenten (= afzettingen respectievelijk door rivieren en door de zee). Vóór het begin van de voorlaatste ijstijd, de Saaie ijstijd, tot jaar geleden, bestond het oppervlak uit een golvend landschap van voornamelijk zandig materiaal afkomstig uit de Oer-Maas en Oer-Rijn op een diepte van ongeveer 50 m onder NAP. Deze laatste ijstijd is in Nederland bepalend geweest voor de huidige topografie en vele geomorfologische ;: " en andere processen, die daarna optraden. De Saaie ijstijd kende een vijftal (a, b, c, d, en e) eindstadia van de uit het noorden stuwende gletsjers. Het stadium d, waarin de gletsjers volgens de lijn zuidelijk van Wieringen, Steenwijk en Coevorden liepen is voor de ontwikkeling van de Kop van Noord-Holland het belangrijkste. De gletsjers stuwden de bodem op tot boven het huidige NAP op Texel, Wieringen, Gaasterland, etc. Vóór het front van deze ijsmassa's vormde zich een diep oerstroomdal, waardoor het smeltwater en het afvoerwater van meer oostelijk gelegen rivieren (Oer-Maas, Oer- Rijn, Oer-Elbe, etc.) westwaarts afvloeiden. Na het terugtrekken van het landijs steeg de zeespiegel door het smelten van de gletsjers. In de warmere interglaciale Eem-tijd werden grote delen van het lagere land door de zee overstroomd en met mariene afzettingen bedekt. Het gletsjerfront in de laatste Weichsel-ijstijd, circa tot jaar geleden, kwam niet verder dan Denemarken en Holstein. De zeespiegel lag toen meer dan 100 m lager dan nu. Het zuidelijk deel van de huidige Noordzee lag grotendeels droog. Ons land lag toen in de toendra-zone. De lage delen werden met solifluctie materiaal en met dekzanden opgevuld. Het einde van het Pleistoceen laat dan ook een oppervlakte achter dat in Noord-Holland, zuidelijk van de lijn Hoorn - Alkmaar en noordelijk van IJmuiden - Marken, op een diepte van circa 20 tot 24 m onder NAP ligt, waardoor de hoofdafvoer plaats vond. Aan weerszijden ligt een landschap van 12 m tot 14 m diep dat geleidelijk aan oploopt. Naar het noorden toe stijgt het oppervlak geleidelijk aan tot boven NAP op Texel en Wieringen op die plaatsen, waar in de Saale-ijstijd het gestuwde materiaal en keileem van de gletsjers bleef liggen. Deze lagere delen vormen in de perioden daarna steeds weer de oorzaak van de landschapsvormen ten gevolge van de opdringende zee (Zagwijn, 1986 en Pons en Wiggers, 1959). 6.

2 Aan het einde van de ijstijden lag de zeespiegel veel lager dan nu (NAP) en lag de kust veel verder westwaarts. Door het smelten van het ijs steeg de zeespiegel aanvankelijk snel en later langzamer. Langs de toenmalige kust vormden zich lagere duinen of strandwallen, die bij het verder stijgen weggeslagen werden. Landinwaarts achter de zeegaten trad telkens een herhaling op van de processen, zoals gedeeltelijke afslag en sedimentatie van een nieuw getijdegebied. Verder naar het oosten, in het midden van Nederland, waar de zee geen invloed had, steeg de grondwaterstand parallel aan de zee en vormden zich grote veenmoerassen. De zeeklei-afzettingen duurden voort tot circa 3500 jaar geleden, en worden tot dan Calais-afzettingen genoemd. De zeespiegel was tot ongeveer 2.50 m -NAP gestegen. Daarna worden de mariene afzettingen Duinkerke-afzettingen genoemd. Het einde van de Calais- en het begin van de Duinkerke-afzettingen worden gevormd door de Westfriese afzettingen I, II en III**). Achter de zeegaten tussen Bergen en Petten lag een groot getijde-lagunen gebied, waarop grote kreken uitstroomden. Deze ontstonden in de huidige Wieringermeerpolder en in de Streek en verder oostwaarts in het veen. Aangezien uit het achterland geen sediment werd aangevoerd vindt men hier alleen mariene afzettingen. De temperatuur was sinds de ijstijden en de toendra toegenomen en de gemiddelde zomertemperatuur bewoog zich tussen 15 en 20 C (Subboreaal). Op vochtige plaatsen trof men elzen en hazelaars, terwijl langs rivieren op hogere oeverwallen eiken groeiden en in ondiepe natte delen trof men riet aan. Verder weg van de rivieren en ook oostwaarts lagen uitgestrekte veenmoerassen. Langs de kust op de hogere strandwallen was het milieu voor de mens gunstig geworden. Het Landschap 3000 en 4000 jaar geleden Om een reconstructie van een vroeger landschap in een sedimentatiegebied te maken zijn bodemkundige en geologische kennis en boringen noodzakelijk. Men krijgt inzicht in de afwisselende lagen, waarbij analyses aanvullende gegevens verschaffen over het milieu of destijds optredende processen. C-14 bepalingen") geven een inzicht in de ouderdom van de verschillende afzettingen. Archeologische vondsten tonen aan waar de mens vroeger heeft geleefd. Zonder in details te treden lijkt het zinvol een korte schets van een mariene wadafzetting te geven. Aan een aanslibbingskust ontstaat een wad en dringt de zee via meanderende kreken het land binnen. Is de aanslibbing van zand dusdanig gevorderd dat het nieuwe land boven de laagwaterlijn enige tijd droog komt te liggen, dan treedt differentiatie van het sediment op. Langs de kreken worden hogere oeverwallen gevormd doordat het water bij vloed na het stromen over de kant van de kreek zijn snelheid verliest en veel grof en zwaarder materiaal (zand) verliest. Verder van de kreek af komen in stilstaand water alleen de overgebleven fijne delen, zoals klei, tot bezinking. Hierdoor ontstaan tussen de zandige oeverwallen van twee kreken ondiepe kleiïge kommen. De hogere en droge oeverwallen en de natte moerassige kommen krijgen hun eigen kruidenvegetatie (kwelders of schorren). In de kommen, meestal op hogere aanwassen die slechts incidenteel of niet meer overstroomd worden, kunnen venige oppervlaktelagen ontstaan. Een dergelijk landschap is vergelijkbaar met het huidige Verdronken land van Saeftinghe in Zeeland. Dit beeld is algemeen in onze streken. Wordt een dergelijke gebied later door een nieuw sediment bedolven dan kan men door boringen het vroegere landschap herkennen. *) Geomorfologische processen zijn processen die de vorm van de aardkorst veroorzaken: opheffingen, dalingen, verschuivingen van de aardkorst, erosie, vulkanische processen, etc. ''"') Verschillende afzettingen, gekarakteriseerd door hun aard en samenstelling, ouderdom en de daarin aanwezige macro- en micro-organismen, worden meestal genoemd naar de streek of plaats waar zij het eerst worden aangetroffen. Blijkt er na verdere onderzoekingen dat er uit een bepaalde periode nog onderscheid kan worden gemaakt, dan wordt een onderverdeling gemaakt, bijvoorbeeld: Westfriese afzetting I : ca tot 1900 v. Chr. Westfriese afzetting II : ca tot 1250 v. Chr. Westfriese afzetting III : ongeveer dezelfde periode als II. In de meer algemene geologische tijdsindeling vallen de Westfriese afzettingen in de overgang van de Calais- naar de Duinkerke-afzettingen. ')Dit is een tijdsbepaling door middel van koolstof (C). Vele elementen bezitten naast hun normale samenstelling ook een gering percentage radioactief materiaal. Dit heeft een ander atoomgewicht. Zo heeft normale koolstof het atoomgewicht 12, maar radioactief koolstof 14. Bij het vastleggen van koolstof door planten wordt de koolzuur (C02) uit de lucht gebruikt, dat als een enorm reservoir kan worden opgevat en dat over lange perioden een constante verhouding tussen C12 en C14 heeft. De radioactieve delen worden in een vaste tijd afgebroken. Die tijd is bekend. Door de verhouding tussen de C12 en C14 in een stukje oud hout in een diepe grondlaag in een laboratorium te bepalen, kan men zo de leeftijd van die bodemlaag vaststellen.

3 Nederland had een ander aanzien dan thans. Het IJsselmeer of de vroegere Zuiderzee bestond nog niet. Het noordelijke waddengebied was grotendeels gesloten. In deze streken trof men destijds uitgestrekte veengebieden aan met daarin moerassen. Het westen van Nederland bestond uit een lage, op vele plaatsen onderbroken kust met daarachter lagunen en moerassen met grote kreken die ver landinwaarts liepen. Toen de grote massa van het landijs was gesmolten (Noord-Amerika, Skandinavie, etc.) ging het stijgen van de zeespiegel minder snel. In Noord-Holland treft men circa 4000 tot 3000 jaar geleden een duinenkust die ten opzichte van thans meer landinwaarts gelegen ligt en oostelijk nabij Alkmaar in een soort waaier tegen een groot zeegat uitloopt. Daarachter lag een grote lagune. In noordelijke richting vormen de kustduinen een vrij aaneengesloten geheel met het hogere land van Texel - het Marsdiep bestond nog niet - en verder noordoostelijke delen. Op de lagune komt een aantal grotere en kleinere kreken uit. Dit krekenlandschap vormt een getijdegebied op circa 2.50 m -NAP hoogte. Het gebied moet een lage kruidenbegroeiïng hebben gehad. Het water in de kreken en kommen was zout tot brak. Het met mos begroeide land lag verder noordwaarts, namelijk het hoger gelegen Wieringen en Texel. Van hieruit trokken de bewoners, enkele herders, vermoedelijk in het voorjaar en de zomer met hun dieren naar de weidegebieden in het getijdegebied. Uit vondsten, die nabij Kolhorn verzameld werden, werd afgeleid, dat het daar om een nederzetting gaat van een groepje herders van de Vlaardingen- en Standvoetbekercultuur (Banga en Van Dijk, 1979) op Wieringermeer afzettingen (k.o.m. Westfriese afzettingen I, = Calais IV A2), die eindigden circa 2200 v. Chr. (Pons en Wiggers, 1959). Een schematische voorstelling van de Kop van Noord- krttlc otv trhfal Holland uit die periode is in figuur A gegeven. o * ' De Situatie op de Oeverwallen van Kreken nabij Kolhorn Dwars door het destijds bewoonde gebied werd een sectie -NAP... ' «00 loo cm -""'M» ^ i-7j ~-i * *"" *"*0 ',0.ïo * " 5 «ü strandwallen I wadafzettingen 5- l veenmoerasscn hoger pleistoceen land «huidige kustlijn 1 open water, zee Figuur A. Landschapsschets Kop van Noord-Holland circa 4000 B.P. (= vanaf heden). A: Alkmaar P: Petten K: Kolhorn S: Schoorl D: Den Helder M: Medemblik E: Enkhuizen een lengte van 20 m weergegeven. Deze doorsnede is een reconstructie waarbij de waarnemingen tot eenzelfde basisdiepte zijn teruggebracht. Inklink van veen en slappe klei, evenals de vervening in de Middeleeuwen en egalisatie in recente tijden veroorzaken een weinig representatief actueel oppervlak. In de sectie ziet men de zandige oeverwal, die naar de kom in de circa 60 cm lager gelegen klei overgaat. De bovengrond van destijds vormt de kom 3-57 \ Opgraving j 2 10 lo-so fc«wft oouwvoor. zee zand w Vi IfrVVV i^- ~f^n Middeleeuwen. r.jj Trn- ' 1.11 fi-lo oud oppervlak. Bw o-it ' 21 O.ZI * ond.erqrond u/cd. «b, «k.. 5'o. rt 6ó m ii*.l-j» * geboord en Demon- pig Uur B. Lengtedoorsnede van bodem van wad met oeverwal en kom nabij Kolhorn waarop sterd. In Figuur 1 is prehistorische bewoning. In Figuur fosfaatcijfers (zie tekst). 8.

4 cultuurlaag waar mensen woonden. Dit is onder meer aangetoond door bewoningsresten, botten en visgraten. In een later stadium heeft zich in de kom veen gevormd, wat tegen de oeverwal uitwigde. De korrelgrootte van de grond van de oeverwal en naastgelegen kom komt geheel overeen met overeenkomstige elementen in de huidige tijd. Een aantal waarneming en analyseresultaten dient hier vermeld te worden : - in de grond zijn de fosfaatcijfers bepaald. Zij zijn gegeven in mg P per 100 gram grond bij een 1 N. citroenzuur-extractie. De cijfers op de oeverwal en vlak daarnaast zijn duidelijk veel hoger dan normaal in zee-afzettingen; zelfs hoger dan de huidige bemeste bouwvoor. Hogere fosforwaarden worden altijd aangetroffen op plaatsen waar mensen woonden en etensresten met de grond werden vermengd. In de bodemkundige classificatie wordt een bodemlaag van dikker dan 25 cm, waarin meer dan 250 ppm P-citroenzuur-extract (= 25 mg/100 gr grond) een Anthropogene horizont genoemd. Hieraan voldoet de cultuurlaag op de oeverwal. In de oude cultuurlaag zijn de cijfers onderin een veelvoud van de bovenkant ervan. Opvallend is dat in de naastliggende kreek de cijfers ook hoog zijn. - direct naast de oeverwal werden na het afgraven van het veen enkele afdrukken van hoeven van runderen in de grond gevonden. Blijkbaar zakten de runderen door het veen en drukten daarbij een beetje veen in de slappe ondergrond. Naast deze afdrukken treft men ronde merken waar vroeger palen gestaan moeten hebben. Combineren we de twee voorgaande gegevens dan volgt daaruit dat de groep mensen en dieren die hier in het voorjaar en zomer hebben gewoond klein was. De bezoeken werden naderhand minder frequent, zodat het afval aan beenderen en visresten minder werd als functie van de opslibbingen die vermoedelijk in het najaar en winter plaats vonden. De bewoners van destijds hebben blijkbaar - hetgeen begrijpelijk is - veel etensresten in de naastliggende kreek geworpen. liciumrijke bast van riet. Het water in de omgeving was zout of brak doch ongeschikt voor consumptie, zodat men een put, een der oudsten in ons land bekend, in de oeverwal groef. Het is bekend dat in een zandlichaam door het regenwater een zoetwaterbel gevormd wordt boven en naast zout water (vergelijk onze duinwatervoorziening). In het najaar en in de winter, in onze streken doorgaans met westenwinden en stormen, werd het water opgestuwd en werd er weer een sedimentlaagje over het getijdelandschap afgezet. Daarbij werd de invloed van de zee minder en in het achterland nam de veenvorming toe. Blijkbaar nam het weidegebied daardoor af, zodat de tijdelijke bewoning minder werd of minder frequent. Hierdoor neemt het fosfaatgehalte in de grond sterk af. De laatste 4000 tot 3000 jaar Voor een goed begrip van de huidige situatie is het nuttig een kort overzicht van de laatste ruim 3000 jaar te geven. In deze periode van Duinkerke-afzettingen herhaalden zich de eerder genoemde processen en kustvormen {Pons en Wiggers, 1959 en Schoorl, 1973). Gedurende de langzame zeespiegelrijzing ontstond aan de westkust meer duinvorming. De kustlijn kwam meer westelijk van Alkmaar te liggen. Aan de noordkust van Nederland werden zeegaten geërodeerd, zodat de waddeneilanden in eerste instantie vorm kregen. Door stormen werd in het begin van de jaartelling in het veengebied het Flevomeer vergroot. In de vroege Middeleeuwen kwam het Flevomeer in contact met de zeegaten uit het noorden. Eb en vloed en daarmee grote stromingen kregen greep op het binnenland en de Zuiderzee werd groter. Kleine geulen kregen grote betekenis, zodat onder andere het Marsdiep werd gevormd. Ten gevolge van zeeïnslagen, maar ook door invloed van ontginningen door de mens, ontstond in de Middeleeuwen in de Kop van Noord-Holland en achter de duinen een nieuw getijdelandschap met lagunen, kreken en wadden. In de laat-romeinse tijd en vroege Middeleeuwen werden de Zijpe en de Rekere gevormd. Jongere mariene afzettingen bedekten ons hierboven besproken landschap van oeverwallen en kommen met veen nabij Kolhorn. - in de oeverwal werd een waterput aangetroffen die onderin met verkoolde rietstengels bekleed was {Van der Waals, 1990). Verkoold hout is resistent tegen rotting en evenzo de si

5 Literatuur: Banga P.M. en Van Dijk P.J.A.M. Verslag van een Kwartair-geologisch onderzoek in de omgeving van Kolhorn Stud. rapport. Fys. Geogr. Utrecht. 45 blz. *) Pons L.J. en Van Oosten M.F. De bodem van Noord-Holland Stiboka, Wageningen. 193 blz. Pons L.J. en Wiggers A.J. De holocene wordingsgeschiedenis van Noord-Holland en het Zuiderzeegebied. Deel I. Tijdschr. K.N.A.G. 2e reeks Deel LXXVI, blz. 104/152 en Deel II. Tijdschr. K.N.A.G. Dl. LXXVII, blz. 3/57. Schoorl H. Zeshonderd jaar water en land. (Bijdrage geografie Kop van Noord-Holland circa ) Wolters-Noordhoff, Groningen. 534 blz. Van der Waals J.D. Kolhorn, southern site: the well, general description blz. In druk. :; ") Zagwijn W.H. Nederland in het Holoceen. Geologie van Nederland Deel 1. R.G.D. Haarlem. 45 blz. *)De resultaten van de opgravingen nabij Kolhorn zullen binnenkort in een serie per onderwerp worden gepubliceerd.