De bodem onder de Leidse Hout. Door Ton Gordijn

Transcriptie

1 De bodem onder de Leidse Hout Door Ton Gordijn Hoe ziet de Leidse Hout daar waar je nooit kijkt, dus onder je voeten, eruit? Is dat wat je direct onder jouw voeten ziet, hetzelfde als wat je 20 cm lager vindt? En dat weer hetzelfde als nog eens 80 cm lager? En is dat op elke plek in de Leidse Hout hetzelfde? Heeft de zee hier iets mee te maken? Kunnen we verschillen in de planten en dieren vinden afhankelijk van de plek in de Leidse Hout? We hopen al deze vragen en meer - te kunnen beantwoorden in deze gratis bodemexcursie van het IVN en de Vereniging Vrienden van de Leidse Hout van ca. 1,5 uur. Dit was de aankondiging van de bodemexcursie van 19 juni 2016 in de Leidse Hout. Hebben de deelnemers antwoord gekregen op alle vragen in die aankondiging? Nee, maar wel op de meeste. De eventuele koppeling tussen dieren en bodem is uiteindelijk niet aan bod gekomen. Al het andere - meer of minder wel. De Leidse Hout ligt op een interessante plek: op de scheidslijn van de oude strandwallen in het westen van Nederland en de laagveengebieden meteen ten oosten daarvan. Om jullie geheugen van de korter of langer geleden schooltijd even op te frissen vertel ik kort nog wat over de bodemgeschiedenis van onze omgeving in het westen van Nederland. Jullie weten vast nog wel dat in de laatste ijstijd de zeespiegel zo n 120m lager lag dan nu. Het gebied van de Noordzee bestond toen uit een landschap van brede valleien en indrukwekkende rivieren, waaronder de Rijn. Door zandafzetting door die rivieren, de droge polaire omstandigheden en de wind werden er de zogenaamde dekzanden afgezet. De laatste en dus bovenste laag van die zandafzettingen ligt in onze omgeving nu zo n 12 tot 15 meter onder het maaiveld. Tegen het einde van de ijstijd, zo n jaar geleden, werd het warmer; het ijs begon te smelten en het Noordzeebekken liep geleidelijk vol. De laatste 5000 jaar lag de zeespiegel binnen vier meter onder het huidige niveau. De zee bereikte toen zijn meest oostelijke punt in wat later Holland zou worden. Door golf- en getijdenwerking werd zand (afkomstig van de dekzanden in de Noordzee) afgezet en ontstonden er in het westen van Holland zandbanken die boven de zeespiegel bleven uitsteken, de eerste zogenaamde strandwallen waarop zich de eerste generatie lage kustduinen vormde. Dat gebeurde zo n jaar geleden. Op deze oude strandwallen liggen de huidige plaatsen Leidschendam, Voorschoten, Oegstgeest en Warmond (zie afbeelding hiernaast). Die plaatsen steken nog steeds wat boven de omgeving uit. Ook Wassenaar is op verschillende strandwallen gebouwd. Op de eerste strandwal rijdt nu de trein van Den Haag naar Leiden, op de tweede loopt de autoweg N44 en op de derde is de dorpskern gebouwd. Later zijn nog meer strandwallen steeds meer naar het westen gevormd. Uiteindelijk zijn die grotendeels bedekt door de veel hogere jonge duinen, zo n 1000 jaar geleden. De strandwallen vormden een buffer of drempel waardoor de invloed van getijden, stromingen, golfslag en stormen minder invloed kregen op het achterliggende gebied dat daarvoor nog een soort waddenzee was. Alleen via de riviermonden kon met hoogwater en storm de zee tot ver stroomopwaarts het land binnendringen via kreken en prielen. Het grootste deel kon nu echter verzoeten waardoor welige plantengroei mogelijk werd en zelfs uitgestrekte moerasbossen ontstonden. Daardoor konden dikke veenpakketten ontstaan waardoor de zompige bodem boven het toenmalige zeepeil kon uitgroeien. Veen ontstaat doordat afgestorven planten, 1

2 die door gebrek aan zuurstof in de natte moerassen niet volledig verteren, zich ophopen. Van de laatste 2000 jaar is in de buurt van de strandwallen en de oeverwallen echter maar enkele meters afzetting van zand en klei te zien, aangezien de meeste afzetting van sediment verder van de rivieren en meer landinwaarts gebeurde (vooral kleislib dat pas bezinkt in rustig water) en omdat in de buurt van rivier en kust ook weer veel werd weggeslagen. De strandwallengordel werd namelijk op verschillende plaatsen onderbroken door een riviermonding, waaronder die van de Rijn (nu de Oude Rijn) bij Katwijk. Bij grote stormen werd vanuit zee ook zeeklei afgezet, bij overstromingen van de Rijn rivierklei. De laatste 2000 jaar heeft de hoofdstroom van de Rijn zich steeds meer beperkt tot de huidige, zuidelijke loop via de Lek en is de toenmalige loop in onze regio geleidelijk dichtgeslibd. De Romeinen in ons gebied hadden daar al last van als ze met hun galeien vastliepen in de monding en kanalen en havens moesten uitgraven om de grensforten (fora) te bereiken. De meeste klei die je in onze streken vindt aan de oppervlakte is (jonge) zeeklei. Rivierklei ligt dieper en wordt van oudsher gestoken met oog op de prima eigenschappen als poten baksteenklei. Het meest noordwestelij ke deel van de Leidse Hout ligt nog op de oudste strandwal (op de afbeelding hiernaast van Geologie Oude Rijnmond de Oude duinen het meest rechts van de O, daar waar het dwarsprofiel overheen gaat; op de geologische kaart hieronder van de provincie Zuid-Holland de oranjekleurige langwerpige vorm rechtsmidden). Het is daar zandiger en droger dan in de rest van de Leidse Hout. In het voorjaar zie je dat door een andere onderbegroeiing van bosanemoon en boshyacint. In dit gedeelte kan je ook nog de oude weg van Leiden naar Warmond herkennen, die nu als een rechte laan, met aan weerszijden een dubbele rij eiken, evenwijdig aan de Warmonderweg het park doorkruist. Deze weg wordt op kaarten van Waverenweg genoemd, maar er is geen straatnaambordje in de Leidse Hout. 2

3 De afbeelding Geologie Oude Rijnmond en delen van de tekst hierboven zijn afkomstig van de website van MEC Oegstgeest. Kijk daar voor nog meer informatie over de bodem: Plattegrond van de Leidse Hout Boorpunt 2 Boorpunt 1 Van Waverenweg, de oude weg van Leiden naar Warmond over de strandwal Al deze geschiedenis over de bodemopbouw is nodig om te kunnen verklaren wat wij de tijdens de bodemexcursie van 19 juni 2016 aantroffen. Bij die bodemexcursie hebben we 2 grondboringen gedaan, op open plekken, van het pad af en met weinig boomwortels. Eén boorpunt was vlakbij het theehuis (punt 1 op de kaart van de Leidse Hout hierboven) en de ander dichtbij de Warmonderweg (punt 2 op de kaart hierboven). We gebruikten een handgrondboor die via 2 verlengstukken tot 3 meter diep kan komen. Wij zijn tot ca. 2,5m diepte gekomen (zie foto hiernaast waarbij de boorster aangeeft tot hoe diep de boor in de grond is gegaan). De boorgangen die we maakten stortten langzaam in. We hebben ze natuurlijk meteen na de boring zo goed mogelijk weer dichtgegooid. 3

4 Boorpunt 1 ligt in het voormalige getijdenbekken, boorpunt 2 op de oude strandwal. Op boorpunt 1 verwachtten we natuurlijk niet op de oude zandafzettingen van toen de Noordzee drooglag terecht te komen. Dat ligt veel te diep. We verwachtten wel onder de bovenste laag met humus een afwisseling van klei (zowel zee- als rivierklei) als gevolg van een milde overstroming en veen te vinden, mogelijk met wat zand als gevolg van een heftigere overstroming. Bij overstromingen slaat zand, dat zwaarder is dan klei, het eerst (dus het dichtst bij de bron van het water) neer en klei verderop als het water wat rustiger is geworden. De uitgeboorde grond legde we in een in de lengte doorgesneden buis. Zo n stuk buis is 1 meter lang. We probeerden de oorspronkelijke lengte van het uitgeboorde grondmonster zo veel mogelijk te handhaven. Zo konden we uiteindelijk tot 2,5 m grond uit de bodem boren en in de goede volgorde in de buizen leggen (zie foto hiernaast). Dit klinkt gemakkelijk, maar was het minder. Hoe dieper je komt hoe zwaarder de boor - met uiteindelijk 2 verlengstukken erbij - wordt en hoe moeilijker het alleen daarom al wordt. Daarnaast kom je op een gegeven moment in het grondwater terecht waarbij de boor in het gat min of meer vacuüm gezogen wordt. Dat vacuüm verbreken kost extra kracht (en geeft een leuk geluid!). Grondboringen met handgrondboren is niet voor mensen met een zwakke rug. Troffen we aan wat we verwachtten? Ja, het overtrof zelf onze verwachtingen. Je ziet het resultaat van de grondboring op de foto hiernaast. De bovenste van de 3 doorgesneden buizen laat de bovenste meter van de boring zien, waarbij het allerbovenste links zit. De buis onderaan bevat de onderste ruim halve meter van de boring met het aller-onderste stuk rechts. Je ziet direct kleurverschillen in de grond. In de onderste buis zie je als oudste deel enkele decimeters blauwe zeeklei. Dat duidt op een 4

5 overstroming vanuit zee waarbij deze plakkerige klei is afgezet. Daarop ligt donker veen. Na het afzetten van die zeeklei werd het weer rustiger en kon in het (ver)zoete water van het getijdenbekken de groei van het veen weer op gang komen. De middelste buis bevat in het oudste deel donkere veen dat plots overgaat in klei, soms met een beetje zand gemengd (het iets lichtere deel, vooral in het midden te zien). De plotse overgang kan wijzen op een rustige overstroming waarbij op het bestaande veen in het getijdenbekken zanderige klei is afgezet. Het bovenste deel van de boring (dus de bovenste buis) bestaat vooral uit klei met in het jongste deel (links op de foto) iets donkerder humus. Het lijkt, vanzelfsprekend, qua kleur ook veel op de grond waarop de buizen zijn gelegd. De humus is ontstaan door al het organische materiaal dat via de bomen en andere planten in de Leidse Hout op de bodem terecht komt en langzaam omgezet wordt in humus. Iets meer detail van de middelste buis zie je in de foto hiernaast. Bovenaan zie je nog zuivere rivierklei, daaronder klei met wat zand en onderaan het donkere veen. Je ziet twee maal grond van een boring, dus 2 maal een middelste buis. De linkse boring hadden we 2 dagen voorafgaande aan de excursie gedaan om te beoordelen of het een goede plek was voor een boring, waarna we de buis zelf weghaalden. De rechtse boring hebben we tijdens de excursie gedaan. We hebben ze naast elkaar gelegd om te beoordelen of we qua diepte van de lagen ongeveer hetzelfde uitkwamen. Zo te zien is dat goed gelukt! Er zijn in het verleden al grondboringen in onze omgeving gedaan. Via de website kan je die bekijken én kan je een voorspelling laten doen hoe de bodem onder jouw voeten op een bepaalde plek eruit ziet. De boring gaat wel een stuk dieper, tot zo n 50m. Voor de plek van onze eerste boring ziet dat er als hieronder afgebeeld uit, kijk naar de 1 e kolom, meest waarschijnlijke lithoklasse. De term meest waarschijnlijke geeft al dat het om een voorspelling gaat, afgeleid van grondboringen in de buurt. 5

6 Appelboor GeoTOP v1.3 Coördinaten: 93075, Maaiveld: -0,75 m De afbeelding zal niet voor iedereen even gemakkelijk te begrijpen zijn. De voorspelling lijkt aardig te kloppen met wat wij aantroffen. Wij hadden tijdens de excursie nog geen weet van deze website, anders hadden we zeker daaruit gemaakte afbeeldingen meegenomen. Bovenaan in de voorspelde boring liggen enkele decimeters antropogeen materiaal (grijs). Dat betekent dat de mens ( antropogeen ) materiaal heeft aangebracht. De dichtstbijzijnde grondboring waarop DinoTop zich baseert ligt in het dijkje langs de vaart naast de Groene Maredijk. Een dijk is per definitie door de mens gemaakt. Of de mens ook ter plekke bij boorpunt 1 grond heeft opgebracht is mij onzeker. Veel polders rond Leiden zijn vroeger door de mens opgehoogd met huisvuil. Toen de Leidse Hout is aangelegd is mogelijk bovenop de bestaande bodem grond aangebracht, in ons geval klei, mogelijk vanuit de 2 vijvers in de Leidse Hout. Vanaf 1 meter diepte wordt een laag van ongeveer 1 meter organisch materiaal (veen) voorspeld. Wij troffen ca. 0,75 meter veen aan. Daar weer onder wordt een kleine 2,5 meter matig grof zand voorspeld. Dat hebben wij niet aangetroffen, maar wel zeeklei. In de laatste kolom, Kans op lithoklasse, zie je de kans dat de voorspelling daadwerkelijk klopt. Dan zie je dat die nooit 100% is, maar ook dat kans op klei vanaf ruim 2 meter diepte als nihil ingeschat wordt. Een andere DinoTop-boring wat meer naar het Z.W. laat een nog dikkere laag antropogeen spul zien bovenop klei-afzetting op veen. Dat lijkt meer op ons resultaat bij meetpunt 1. 6

7 Bij het tweede boorpunt, dus op de oude strandwal, verwachtten we eigenlijk alleen maar zand aan te treffen, mits we niet te dicht bij de rand van de strandwal boorden. We boorden 2,5 meter lang één soort grond aan: zand (zie de detailfoto hiernaast). Zand van de oude strandwal. Ook hier hebben we via dinoloket een voorspelling laten doen van de bodem, zie het resultaat hieronder. Je ziet dat bij deze plek het maaiveld op -0,25m NAP ligt. Als je kijkt bij boorpunt 1 zie je dat het maaiveld op - 0,75 m NAP ligt. Je ziet het nauwelijks als je door de Leidse Hout loopt, maar dus toch een hoogteverschil van een halve meter! Kijk maar eens naar de waterlopen, dan zie je wel dat er hoogteverschil is. Je ziet meteen dat de bovenste kleine 5 meter uit zand bestaat, het zand van de strandwal. Daaronder zit klei, uit de tijd van het getijdenbekken voordat de strandwallen werden afgezet, dus of meer jaren oud. Appelboor GeoTOP v1.3 Coördinaten: 92860, Maaiveld: -0,25 m Februari