Gebiedspilot meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht. IMAGE CAN BE INSERTED HERE Martin: insert foto vloedschotten

Transcriptie

1 IMAGE CAN BE INSERTED HERE Martin: insert foto vloedschotten Gebiedspilot meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht CONCEPT - TUSSENRAPPORTAGE ter inspiratie Ter overleg met Project Groep MARE Sebastiaan van Herk, Ellen Kelder, Judit Bax, Edwin van Son, Hans Waals, Chris Zevenbergen, Karin Stone, Berry Gersonius 1 augustus 2011

2 COLOFON Managing Adaptive REsponses to flood risk (MARE) Voor MARE Dordrecht bestaat het consortium van publieke, private en kennis partijen uit: De gemeente Dordrecht, Waterschap Hollandse Delta, Rijkswaterstaat Zuid-Holland, Ministerie van Infrastructuur en Millieu (DG Water, DG Ruimte), Provincie Zuid-Holland, Dura Vermeer, UNESCO-IHE, veiligheidsregio ZHZ, Delatares, TU Delft. Auteursrechten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige manier, mits de bron op duidelijke wijze wordt vermeld, alsmede de aanduiding van de maker indien deze in de bron voorkomt. Gaarne verwijzen naar deze publicatie als: Van Herk, S., Kelder, E.T.G., Bax, J.H., Van Son, E., Waals, H., Zevenbergen, C., Stone, K., Gersonius, B. (2011), Gebiedspilot meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht; Tussenrapportage ter inspiratie. Aansprakelijkheid De partners van het MARE project en degenen die aan dit project hebben meegwerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het samenstellen van deze uitgave. Nochtans moet de mogelijkheid niet worden uitgesloten dat er toch fouten en onvolledigheden in deze uitgave voorkomen. Het gebruik van de uitgave en gegevens daaruit is geheel voor eigen risico vande gebruiker en MARE sluit, mede ten behoeve van al degenen die aan deze uitgave hebben mee gewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze uitgave en de daarin opgenomen gegevens. Mocht u onvolkomenheden aantreffen, dan verzoeken wij u dit bij ons kenbaar te maken. Contactadres: s.vanherk@bwcv.es etg.kelder@dordrecht.nl Pagina 2 van 65

3 Voorwoord Het hoogwaterbeheer en het omgaan met water in bredere zin heeft in de afgelopen tien jaar in Nederland een enorme omslag gemaakt. Van water keren en beheersen naar een meer soepele en integrale aanpak van het leven met water. Dordrecht voelt zich al eeuwen lang sterk verbonden met het water. Dat geldt tot op de dag van vandaag. Het is dan ook niet voor niets dat Dordrecht bijgedragen heeft aan dit veranderingsproces in de rol van initiator, proeftuin, levende showcase, ontmoetingsplaats van wetenschappers en praktijkmensen, etc. We zijn beter gaan beseffen dat de toekomst lastig is te voorspellen en dat we dus moeten leren leven met onzekerheden. Dit geldt in het bijzonder voor voorspellingen van klimaatverandering en economische ontwikkeling. Beide processen hebben een directe relatie met onze hoogwaterveiligheid. In dit nieuwe denken past ook het concept van Meerlaagsveiligheid, waarin behalve goede dijken ook het aanpassen van de ruimtelijke inrichting en risicozones, goede verzekering en evacuatie de gevolgen van overstromingen moeten beperken. Dit concept moet echter nog praktisch hanteerbaar worden gemaakt om het ook daadwerkelijk te kunnen toepassen. En dat zal niet meevallen. Er zijn immers nog vele onduidelijkheden: Wie is nu verantwoordelijk voor welk onderdeel? En welke vorm van samenwerking met alle betrokken partijen is dan effectief? Deze onduidelijkheden kunnen alleen worden opgelost door samen lerenderwijs er mee aan de slag te gaan. We zijn dan ook heel trots dat Dordrecht één van de nationale pilots Meerlaagsveiligheid is en daarmee wederom de rol van proeftuin op watergebied vervult. De eerste resultaten hiervan zijn in dit tussenrapport, dat ruim voorzien is van illustraties, op een toegankelijke en beknopte wijze samengevat. Het is bestemd voor een breed scala aan professionals die vroeg of laat met dit onderwerp in aanraking zullen komen. Piet Sleeking Wethouder gemeente Dordrecht Prof.dr.ir. Chris Zevenbergen Professor UNESCO-IHE, TU Delft Directeur Dura Vermeer Business Development Pagina 3 van 65

4 Samenvatting Inleiding Dit is een tussenrapportage van de Gebiedspilot Meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht. Deze tussenrapportage bevat de hoogtepunten van 1 jaar leren en werken aan meerlaagsveiligheid. Met deze gebiedspilot willen we proeven wat de bruikbaarheid is van de Meerlaagsveiligheid benadering door voor het eiland van Dordrecht mogelijkheden te verkennen om maatregelen voor waterveiligheid in de 3 verschillende veiligheidslagen zo te combineren dat zij optimaal bijdragen aan waterveiligheid en andere ruimtelijke opgaven in het gebied. De gebiedspilot ambieert de DeltaDeelProgramma s Rijnmond-Drechtsteden, Veiligheid en Nieuwbouw & Herstructurering te voeden met inzichten. In het bijzonder dient deze tussenrapportage ter inspiratie. In 2012 zal een allesomvattend rapport worden opgeleverd. Meerlaagsveiligheid is een nieuwe, integrale benadering voor overstromingsrisicomanagement, die ontwikkeld is in het kader van het Nationaal Waterplan. Het beleid richt zich op bescherming tegen het water én beperking van maatschappelijke ontwrichting bij een onverhoopte calamiteit. Meerlaagsveiligheid wordt opgebouwd in drie lagen: 1. Preventie als primaire pijler van beleid. (Denk aan waterkeringen) 2. Duurzame ruimtelijke planning om de gevolgen van een mogelijke overstroming te beperken; 3. Rampenbeheersing op orde krijgen en houden Deze 3-laagsbenadering heeft potentieel diverse voordelen ten op zichte van een meer traditionele benadering die zich enkel richt op de eerste veiligheidslaag. De expliciete verwijzing naar de 2e en 3e veiligheidslaag stimuleert gevolgenbeperking. Bovendien zou onderlinge afstemming tussen de 3 lagen diverse synergetische voordelen kunnen opleveren. Echter, het is op dit moment nog onduidelijk op welke wijze concreet invulling gegeven moet worden aan deze benadering. Waterbeleid, ruimtelijke ordeningsbeleid en veiligheidsbeleid worden onafhankelijk van elkaar ontwikkeld, gefinancieerd en uitgevoerd. Bovendien door verschillende organisaties, op verschillende momenten en op verschillende schaalniveau s. Het Eiland van Dordrecht is een unieke casus om te oefenen met Meerlaagsveiligheid. Het omvat één volledige dijkring, buitendijkse en binnendijkse, industriële, landelijke en stedelijke gebieden. Bovendien is de bestuurlijke context eenduidig: één gemeente, één waterschap en één veiligheidsregio, binnen één provincie en met één regionale dienst van Rijkswaterstaat. Als meerlaagsveiligheid geen toegevoegde waarde biedt in Dordrecht, dan hoogstwaarschijnlijk ook niet voor de rest van Nederland; Dordrecht is Nederland in het klein. Deze gebiedspilot wordt uitgevoerd in het kader van het INTERREG IVB project MARE. MARE is een samenwerkings- en leerproject waarin reeds een consortium van publieke, private en kennispartijen verenigd is met als één van de centrale onderzoeksvragen de wijze waarop Dordrecht in de komende vijftig jaar duurzaam, klimaatbestendig en waterveilig gemaakt kan worden. De gebiedspilot wordt uitgevoerd binnen het MARE onderdeel Stad in het Water dat zich richt op hoogwaterbeheer. Pagina 4 van 65

5 Aanpak: Learning & Action Alliance De gebiedspilot heeft de werkwijze van het MARE consortium geadopteerd: de Learning & Action Alliance (LAA). Een LAA is een groep individuen of organisaties met gedeelde interesse in het leren en werken aan een bepaalde innovatie, in dit geval meerlaagsveiligheid, de toepassing ervan (in Dordrecht) en de opschaling daarvan bijvoorbeeld via beleidsprocesen als het DeltaProgramma en het Nationaal Water Plan. De gebiedspilot is een vraaggestuurd leerproces aan de hand van een concrete casus om besluitvorming omtrent gebiedsontwikkeling en gerelateerde beleidsprocessen te ondersteunen. De LAA, deze gebiedspilot en dit tussenrapport is georganiseerd rondom 3 typen activiteiten om kennis te genereren: 1. Systeem analyse omvat o.a. de analyse van de structuur en het berekenen van de kwetsbaarheid van de bebouwde omgeving, infrastructuur, openbare ruimte; het overstromingsrisico in termen van schade en slachtoffers en de kosten-baten analyse van maatregelen en strategieën. 2. Strategie ontwikkeling is een gezamenlijke ontwerpopgave. Er worden meerlaagsveiligheids maatregelen geïnventariseerd en gecombineerd tot strategieën. 3. Governance richt zich o.a. op: het betrekken van stakeholders, het discusiëren van hun ambities, addresseren van institutionele, bestuurlijke, beleidsmatige en juridische opgaven, etc. Conclusies Meerlaagsveiligheid benadering laat organisaties beter samenwerken De meerlaagsveiligheid benadering is bruikbaar gebleken om diverse organisaties en personen bij elkaar te brengen om samen te werken aan waterveiligheid. Per definitie behoeft meerlaagsveiligheid samenwerking tussen organisaties die niet verplicht of gestimuleerd worden om samen te werken in de huidige institutionele, wettelijk en beleidskaders. In het bijzonder een verbeterde samenwerking tussen waterschap (1 e veiligheidslaag), gemeente (2 e veiligheidslaag) en veiligheidsregio (3 e veiligheidslaag) zou al een impuls kunnen betekenen voor de waterveiligheid in Nederland. De deelnemers vonden de kruisbestuiving erg positief. Ze kregen inzicht in: doelen, taken en middelen, mogelijkheden en beperkingen van de verschillende organisaties en veiligheidslagen. Dit gaf al inzicht in maatregelen en strategieën en mogelijke synergieën. De Learning & Action Alliance (LAA) aanpak die gehanteerd is in Dordrecht, wordt in het bijzonder aanbevolen. De activiteiten worden georganiseerd in 3 typen activiteiten: strategie ontwikkeling (tekenen), systeem analyse (rekenen) en governance. Ook wordt een grote kick-off workshop aanbevolen, waarin het hele project al in één dag quick-and-dirty met alle deelnemers wordt doorlopen. Voorbeelden van nieuwe inzichten: niet alle c2000 zendmasten staan op waterveilige hoogte waardoor er bij een watersnoodramp de communicatie tussen hulpdiensten uitvalt. Kansen geïdentificeerd voor meerlaagsveiligheid maatregelen en strategieën De meerlaagsveiligheid benadering is bruikbaar gebleken om kansen te identificeren voor lokale maatregelen op de 3 veiligheidslagen om de waterveiligheid te verhogen én bovendien een positieve bijdrage te leveren aan de ruimtelijke kwaliteit. Het was bovendien Pagina 5 van 65

6 goed mogelijk om maatregelen te combineren tot integrale meerlaagsveiligheidstrategieën. Er zijn diverse interessante oplossingen ontwikkeld, die zonder de meerlaagsveiligheidbenadering niet gevonden zouden zijn. Bijvoorbeeld is voorgesteld een Multifunctionele DeltaDijk te realiseren in combinatie met de het dijkversterkingsproject bij de Kop van het Land. Uit berekening (systeem analyse H4) blijkt dat een deltadijk aldaar het overstromingsrisico met 39% zou kunnen reduceren aangezien dit een van de gevaarlijkste breslocaties van dijkring 22 is. De aanleg kan gecomineerd worden met een dijkversterkingsproject en een natuurontwikkelingsproject die al gepland zijn. Zo zouden de meerkosten van een deltadijk gereduceerd kunnen worden. Een functiecombinatie met bijvoorbeeld een recreatiecentrum zou bovendien inkomsten genereren. Een ander voorbeeld zijn de ontwikkelde tijdelijke oplossingen voor de Voorstraat, een primaire kering die niet hoog genoeg is. In extreme situaties zou deze dijk kunnen overstromen ( overtopping, geen dijkdoorbraak). Ruimtelijke maatregelen (2 e laag) zoals aanpassingen aan de straat kunnen het water sturen. Dit vergt goede afspraken tussen gemeente over ruimtelijk planvorming en onderhoud, het waterschap die het water moet wegpompen, en de veiligheidsregio opdat de hulpdiensten goed kunnen functioneren wanneer de Voorstraat overstroomt. Een ander aansprekend inzicht is dat de noordelijke helft van de dijkring reeds karakteristieken van een deltadijk heeft. Na een ruimtelijke analyse (rondfietsen) lijken deze dijken aanzielijk breder dan de officiële dijkprofielen zoals gehanteerd door het Waterschap Hollandse Delta. Het Westelijkhavengebied (o.a. Kildijk) heeft hooggelegen voorliggend industriegebied, de Wantijdijk lijkt breder en de Voorstraat is dankzij haar bebouwing als onbreekbaar te beschouwen. Juist deze dijkvakken beschermen de stedelijke noordzijde van het eiland, waar de meeste schade en slachtoffers te verwachten zijn. Dit behoeft verder onderzoek en vervolgens een beleidsmatige en bestuurlijke discussie over o.a. taken en verantwoordelijkheden voor o.a. beheer. Een laatste voorbeeld is het inzicht in de diverse kritieke functies in het buitendijkse gebied, zoals de zoetwatervoorziening, energievoorziening en chemische fabrieken. Deze gebieden liggen al hoger en met enkele individuele beschermingsmaatregelen zou het eiland zelfredzaam kunnen zijn tijdens een watersnoodramp. Voor buitendijkse woningen is de verzekerbaarheid onderzocht. Echter, goede beoordelingsmethodiek ontbreekt nog De diverse kansen die meerlaagsveiligheid biedt voor gevolgenbeperking en ruimtelijke kwaliteit worden niet gewaardeerd in de huidige normering van dijkringen op overschrijdingskans (herhalingsperiodes van waterstanden van 1/2000 jaar voor Dordrecht). Een dominant argument om te kiezen voor preventiemaatregelen is dat dit altijd goedkoper is. Echter wij concluderen dat dit niet te onderbouwen is. De evacuatiestrategie, zoals gepresenteerd in Hoofdstuk 4 Systeem analyse kan het slachtofferrisico terugbrengen met 66% tegen één-tiende van de kosten voor een preventiestrategie. Deze en andere berekeningen en rekenmethoden zijn niet onbetwistbaar en er liggen vele aannamen aan ten grondslag. Echter, gezien de kansen die deze gebiedspilot geïdentificeerd heeft, bevelen wij aan om een discussie te starten over beoordelingsmethodieken. Het vervolg van deze gebiedspilot voedt deze discussie graag. Een aantal voorbeelden: bredere, onbreekbare deltadijken worden niet gewaardeerd als de norm uitgaat van overschrijdingskansen, maar wel als de norm uitgaat van faalkansen van de dijk. Hoogwaterbestendig bouwen én evacuatiestrategieën worden in het huidige normenstelsel niet gewaardeerd op hun potentie om schade en slachtoffers te beperken. Echter, dergelijke beoordelingskaders zijn niet eenvoudig toe te passen en wellicht ook moeilijker uit te leggen aan de burger. Bijvoorbeeld: hoe wegen en vergelijken we risico s in termen van slachtoffers ten opzichte van schade? Is er een basisveiligheid of ondergrens voor één of alle criteria? Hoe gaan we om met onzekere toekomst scenario s zoals demografische en sociaal-economische Pagina 6 van 65

7 ontwikkelingen die het risico beïnvloeden? Tot slot zou een alternatief normeringstelsel ook implicaties hebben voor investeringsbeslissingen en financiering van waterveiligheidsmaatregelen. Het ontbreekt voor sommige betrokken organisaties aan financiële prikkels om waterveiligheidsdoelen te dienen. Vervolg Beoordelen integrale oplossingsstrategieën De ontwikkelde strategieën zullen verder worden doorgerekend ( systeem analyse ) met behulp van diverse beoordelingsmethodieken. Dit zou tot aanvullende ideeën voor nieuwe maatregelen of combinaties van maatregelen kunnen leiden, waardoor strategieën verbeterd kunnen worden ( strategie-ontwikkeling ). Ook dient dit diverse governance discussies. Governance opgaven Diverse governance opgaven zijn geïdentificeerd die in het vervolg opgepakt zullen worden, zoals: normering, financiering, implementatietrajecten, etc. Over normering zullen diverse workshops met beleidsmedewerkers en jurisiten opgezet worden. Bestaande dijkprofielen zullen worden geanalyseerd en vergeleken met de officiële dijkprofielen. In parallel zullen workshops georganiseerd worden met de beheerders van de dijken, en aangrensende, hooggelegen industrie, woon- en natuurgebieden om kansen en consequenties van mogelijke herbeoordeling van dijkprofielen te bediscussiëren. Concreet zal voor de Voorstraat worden verder gewerkt aan een bestuurlijk arrangement tussen betrokken organisaties en hun bestuurders. Dialoog met bewoners De gemeente Dordrecht gaat vanaf September 2011 wederom in gesprek met bewoners over meerlaagsveiligheidstrategieën voor de verschillende gebiedstypen die zijn onderscheden. Business cases De resultaten van de gebiedspilot zijn ook economische uit te benutten. Zo overwegen de gemeente Dordrecht en de Veiligheidsregio Zuid-Holland-Zuid om een expertisecentrum op te richten voor externe veiligheid, wat mogelijk te verrijken is met nieuwe meerlaagsveiligheidskennis. Ook is er concrete publieke en private interesse in een concrete maatregel als de dijkverzwaring tot een multi-functionele deltadijk van de Kop van het Land. Een haalbaarheidsonderzoek is voorgesteld door het MARE consortium in afstemming met het waterschap, gemeente en het Deltaprogramma. Financiering (wie investeert), planning (geen vertraging) en afstemming met andere beleidstrajecten zijn cruciale randvoorwaarden. Het vervolg van de gebiedspilot zal ook uitgevoerd worden binnen het Interreg IVB project MARE. De Learning & Action Alliance zal deze vervolgvragen oppakken volgens haar beproefde methode. Zoals gebruikelijk, zullen we pogen onderzoek, beleidsprocessen, communicatietrajecten en uitvoeringsprojecten te verbinden. De LAA is een dynamische samenwerkingsvehikel dat open staat voor nieuwe partnerorganisaties en personen. Pagina 7 van 65

8 Inhoudsopgave Chapter 1 Inleiding Status en doel van de tussenrapportage Meerlaagsveiligheid Gebiedspilot Eiland van Dordrecht: samen leren en samenwerken Aanpak Gebiedspilot Procesbeschrijving van de gebiedspilot Leeswijzer...17 Chapter 2 Eiland van Dordrecht Water: Historie en toekomst van Dordrecht Huidige ruimtelijke situatie en ontwikkelingsplannen Deelgebieden op het eiland Dijkring Gevarenkaart Eiland van Dordrecht t.o.v. regio Kwetsbare functies en hulpdiensten in de regio Evacuatieroutes...24 Chapter 3 Strategie ontwikkeling voor een veilig eiland Meerlaagsveiligheid: ruimtelijke ontwikkeling, waterbewustzijn en waterveiligheid Maatregelen voor een veilig eiland Uitvoering van de maatregelen Conclusies en vervolgvragen...36 Chapter 4 Systeem Analyse Inleiding Alternatieve dijkringprofielen Analyse van twee maatregelen: deltadijken Kildijk en Kop van het Land Twee uiterste MLV-strategieën voor het binnendijkse gebied Verkennende vergelijking: schade, slachtoffers en kosten Beoordeling van strategieën...44 Pagina 8 van 65

9 4.7 Kwetsbaarheid buitendijks: inzichten uit Urban Flood Management Conclusies en Vervolgvragen...48 Chapter 5 Governance Introductie: governance opgaven Naar een bestuurlijk arrangement voor de voorstraat Pilot verzekerbaarheid overstromingsrisico buitendijks bouwen Ontvankelijkheid voor meerlaagsveiligheid benadering Vervolgvragen...57 Chapter 6 Conclusies & Vervolg Doel: proeven bruikbaarheid van meerlaagsveiligheidbenadering Conclusies Vervolg...62 Chapter 7 Referenties literatuur Bijlagen...65 Pagina 9 van 65

10 Chapter 1 Inleiding 1.1 Status en doel van de tussenrapportage Dit is een tussenrapportage van de Gebiedspilot Meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht. Deze tussenrapportage bevat de hoogtepunten van 1 jaar leren en werken aan meerlaagsveiligheid. Met deze gebiedspilot willen we proeven wat de bruikbaarheid is van de Meerlaagsveiligheid benadering door voor het eiland van Dordrecht mogelijkheden te verkennen om maatregelen voor waterveiligheid in de 3 verschillende veiligheidslagen zo te combineren dat zij optimaal bijdragen aan waterveiligheid en andere ruimtelijke opgaven in het gebied. De gebiedspilot ambieert de DeltaDeelProgramma s Rijnmond-Drechtsteden, Veiligheid en Nieuwbouw & Herstructurering te voeden met inzichten (zie Figuur 1.1). In het bijzonder dient deze tussenrapportage ter inspiratie. In 2012 zal een allesomvattend rapport worden opgeleverd. Figuur 1.1 de Gebiedspilot als onderdeel van MARE om het DeltaProgramma te voeden Deze tussenrapportage wordt in augustus 2011 opgeleverd opdat het DeltaProgramma Veiligheid een syntheseslag kan maken op basis van de resultaten van deze en andere gebiedspilots. Ook dient dit tussenrapport het DeltaProgramma Rijnmond Drechtsteden in haar transitiefase van haar probleemverkennende fase naar een fase waarin naar oplossingen wordt gezocht. Deze tussenrapportage geeft reeds een gevoel van de kansen en beperkingen van de meerlaagsveiligheidsbenadering in zijn algemeen en voor het Eiland van Dordrecht in het bijzonder. Pagina 10 van 65

11 Uitvoering binnen het INTERREG IVB project MARE Deze gebiedspilot wordt uitgevoerd in het kader van het INTERREG IVB project MARE. MARE (zie kader) is een samenwerkings- en leerproject waarin reeds een consortium van publieke, private en kennispartijen verenigd is met als één van de centrale onderzoeksvragen de wijze waarop Dordrecht in de komende vijftig jaar duurzaam, klimaatbestendig en waterveilig gemaakt kan worden. De gebiedspilot wordt uitgevoerd binnen het MARE onderdeel Stad in het Water dat zich richt op hoogwaterbeheer. MARE: Het project MARE: Managing Adaptive REsponses to changing flood risk, is een innovatief, praktijkgericht en vraaggestuurd onderzoeksproject naar hoogwater- en klimaatbestendige stedelijke ontwikkelingen. Het moet ons inzicht geven hoe we de komende jaren onze steden kunnen beschermen tegen hoogwater zowel overstromingsrisico als wateroverlast zodat deze veilig en aantrekkelijk blijven. Uiteindelijk moet het project algemene, praktische handvatten aanreiken om verschillende ruimtelijke oplossingen tegen elkaar af te kunnen wegen. Dordrecht werkt samen met vijf buitenlandse steden Sheffield en Rotherham (Verenigd Koninkrijk), Hannover (Duitsland), Bergen (Noorwegen) en Seattle (Verenigde Staten). Elke stad vormt het centrum van een netwerk waarin publieke partijen (ambtelijk en bestuurlijk), bedrijven en kennisinstellingen samenwerken. In Nederland werkt de gemeente Dordrecht samen met Waterschap Hollandse Delta, Rijkswaterstaat Zuid-Holland, Provincie Zuid-Holland, DG Water, Veiligheidsregio Zuid-Holland-Zuid, Dura Vermeer, UNESCO-IHE, Deltares en de TU Delft. MARE wordt ondersteund door het Interreg IVb Noordzee programma. MARE ambieert expliciet om beleidstrajecten op diverse schaalniveau s te ondersteunen. De gebiedspilot meerlaagveiligheid wordt uitgevoerd in opdracht van het DeltaDeelProgramma Veiligheid, maar voedt ook actief diverse andere beleidstrajecten zoals: het provinciale waterplan, het gemeentelijk Waterplan Dordrecht en het waterbeheerplan Hollandse Delta. De DeltaDeelProgramma s Veiligheid, Rijnmond-Drechtsteden en Nieuwbouw & Herstructurering hebben prioriteit, zoals aangegeven in figuur 1.2. Figuur 1.2 Relatie Gebiedspilot / MARE & Beleidstrajecten Pagina 11 van 65

12 1.2 Meerlaagsveiligheid Traditioneel richt hoogwaterbeheer in Nederland zich met name op het voorkomen van en beschermen tegen overstromingen. Echter, de laatste 2 decennia, na diverse overstromingsrampen in Europa en de bijnarampen van 1993 en 1995 in Nederland, vindt er een verschuiving plaats naar meer integraal overstromingsrisicomanagement. Meerlaagsveiligheid is een voorbeeld van een integrale benadering, die ontwikkeld is in het kader van het Nationaal Waterplan. Het beleid richt zich op bescherming tegen het water én beperking van maatschappelijke ontwrichting bij een onverhoopte calamiteit. Meerlaagsveiligheid wordt opgebouwd in drie lagen: 1. Preventie als primaire pijler van beleid. (Denk aan waterkeringen) 2. Duurzame ruimtelijke planning om de gevolgen van een mogelijke overstroming te beperken; 3. Rampenbeheersing op orde krijgen en houden Kansen en barrieres van meerlaagsveiligheid Figuur 1.2 Cartoon meerlaagsveiligheid Deze 3-laagsbenadering heeft potentieel diverse voordelen ten op zichte van een meer traditionele benadering die zich enkel richt op de eerste veiligheidslaag. De expliciete verwijzing naar de 2e en 3e veiligheidslaag stimuleert gevolgenbeperking. Bovendien zou onderlinge afstemming tussen de 3 lagen diverse synergetische voordelen kunnen opleveren. Een integrale aanpak biedt kansen om investeringen in waterveiligheid en stedelijke ontwikkeling beter te af te stemmen en te plannen in de tijd. Meekoppelen met dijkversterkingsprojecten, aangepast bouwen en renoveren in buitendijkse gebieden, nieuwe infrastructuur geschikt maken als vluchtroutes, etc. Bovendien zou dit de ruimtelijke kwaliteit kunnen verhogen, investeringskosten verlagen en handvaten bieden om met onzekerheden zoals klimaatverandering om te gaan. Echter, het is op dit moment nog onduidelijk op welke wijze concreet invulling gegeven moet worden aan deze benadering. Daadwerkelijke toepassing en implementatie zal naar verwachting nog vele barrieres kennen. Waterbeleid, ruimtelijke ordeningsbeleid en veiligheidsbeleid worden onafhankelijk van elkaar ontwikkeld, gefinancieerd en uitgevoerd. Bovendien door verschillende organisaties, op verschillende momenten en op verschillende schaalniveau s. Verder beschikken we op dit moment nog niet over een beoordelingsystematiek die een complexe afweging mogelijk maakt tussen maatregelen in de 3 veiligheidslagen. Ook weten we relatief weinig af van de effectiviteit van maatregelen in de tweede en derde laag. Pagina 12 van 65

13 1.3 Gebiedspilot Eiland van Dordrecht: samen leren en samenwerken De gebiedspilot meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht wordt uitgevoerd om samen te leren en te werken aan meerlaagsveiligheid. De concrete casus is belangrijk om bovengenoemde kansen van meerlaagsveilighied te verkennen. Deze gebiedspilot verkent voor het eiland van Dordrecht de mogelijkheden om de maatregelen voor waterveiligheid in de verschillende lagen zo te combineren dat zij optimaal bijdragen aan waterveiligheid en andere ruimtelijke opgaven in het gebied (Kelder et al, 2010). Ook kunnen we barrieres inzichtelijk maken en bestuurlijke keuzen, beleidsmatige en juridische hiaten addresseren. Het ontwikkelen van de ruimtelijke- en waterveiligheidsstrategieën voor Dordrecht en de beoordeling hiervan is niet het doel, maar een middel om te leren. Deze lessen zijn nuttig voor de regio, maar ook voor nationale beleidstrajecten. Eiland van Dordrecht als unieke casus Het Eiland van Dordrecht is een unieke casus om te oefenen met Meerlaagsveiligheid. Het omvat één volledige dijkring, buitendijkse en binnendijkse, industriële, landelijke en stedelijke gebieden (Hoofdstuk 2). Bovendien is de bestuurlijke context eenduidig: één gemeente, één waterschap en één veiligheidsregio, binnen één provincie en met één regionale dienst van Rijkswaterstaat. Als meerlaagsveiligheid geen toegevoegde waarde biedt in Dordrecht, dan hoogstwaarschijnlijk ook niet voor de rest van Nederland; Dordrecht is Nederland in het klein (Kelder et al. 2010). De gebiedspilot richt zich op lokale maatregelen om te komen tot een Veilig Eiland. Zo kan inzicht worden verschaft in de vele mogelijkheden die meerlaagsveiligheid kan bieden in termen van maatregelen op lokaal niveau. Onderwerpen die juist binnen deze gebiedspilot nader verkend (kunnen) worden omvatten: waterveiligheid in buitendijkse gebieden zoals als de historische binnenstad van Dordrecht en woon- en industriegebieden in de Staart, mogelijkheden en beperkingen van deltadijken in het bijzonder in combinatie met de dijkversterkingsopgaven die dijkring 22 al heeft, invloed van de bestaande compartimenteringsdijken in het gebied op meerlaagsveiligheid. Echter lokale maatregelen kunnen niet los worden gezien van het watersysteem en beleid op hogere schaalniveau s. Daarom is er binnen de gebiedspilot samengewerkt met regionale en nationale partners en is er continu afstemming geweest met het DeltaDeelProgramma Rijnmond-Drechtsteden dat zich richt op een Veilige Regio (zie figuur 1.3). Figuur 1.3 Afbakening: focus op veilig eiland en niet op veilige regio Pagina 13 van 65

14 1.4 Aanpak Gebiedspilot Learning & Action Alliance De gebiedspilot heeft de werkwijze van het MARE consortium geadopteerd: de Learning & Action Alliance (LAA). Een LAA is een groep individuen of organisaties met gedeelde interesse in het leren en werken aan een bepaalde innovatie, in dit geval meerlaagsveiligheid, de toepassing ervan (in Dordrecht) en de opschaling daarvan bijvoorbeeld via beleidsprocesen als het DeltaProgramma en het Nationaal Water Plan. De gebiedspilot is een vraaggestuurd leerproces aan de hand van een concrete casus om besluitvorming omtrent gebiedsontwikkeling en gerelateerde beleidsprocessen te ondersteunen. 3 typen activiteiten: system analysis, collaborative design, goverance De LAA is georganiseerd rondom 3 typen activiteiten om kennis te genereren: systeem analyse, strategie ontwikkeling en governance, naar voorbeeld van Van Herk et al. (2011) 1. Systeem analyse omvat o.a. de analyse van de structuur en het berekenen van de kwetsbaarheid van de bebouwde omgeving, infrastructuur, openbare ruimte; het overstromingsrisico in termen van schade en slachtoffers en de kosten-baten analyse van maatregelen en strategieën. 2. Strategie ontwikkeling is een gezamenlijke ontwerpopgave. Er worden meerlaagsveiligheids maatregelen geïnventariseerd en gecombineerd tot strategieën. 3. Governance richt o.a. zich op: het betrekken van stakeholders, het discusiëren van hun ambities, addresseren van institutionele, bestuurlijke, beleidsmatige en juridische opgaven, etc. In dit tussenrapport wordt overigens eerst de strategie ontwikkeling beschreven en daarna de systeem analyse. Het ontwerkend onderzoek van de LAA is ook begonnen met het bedenken van strategieën op basis van veel basis materiaal van systeem analyses dat al beschikbaar was zoals: overstromingskaarten, kwetsbare infrastructuur, etc (Hoofdstuk 2). Daarna zijn ontwikkelde maatregelen en strategieën doorgerekend. Pagina 14 van 65

15 Kortom de LAA ondersteunt besluitvorming door het analyseren en adresseren van problemen en het betrekken van stakeholders hierbij. De 3 activiteiten worden in parallel uitgevoerd en voeden elkaar. Tabel 1.1 vat de belangrijkste uitdagingen per type activiteit samen. Deze uitdagingen zijn ten tijde van publicatie van deze tussenrapportage nog niet allemaal behandeld, maar geven vooral handvatten voor vervolgonderzoek. Activiteit Uitdagingen Geïntegreerde overstromingsricisico analyse: zonering (zowel voor overtopping als dijkdoorbraken), schade, slachtoffers, gevoeligheidsanalyses en (klimaat)scenario s. Systeem Analysis Kosten-baten analyses ter ondersteuning van collaborative design wat vergelijking tussen geïntegreerde meerlaagsveiligheid strategieën mogelijk maakt, die bestaan uit maatregelen uit de 3 veiligheidslagen. Faalbomen voor kritieke infrastructuur en objecten zoals: drinkwatervoorziening, energievoorziening, transport infrastructuur, hulpdiensten. Strategie Ontwikkeling Vinden van synergetische kansen waar maatregelen uit één veiligheidslaag ook de effectiviteit op andere veiligheidslagen verhoogd. Verbinden van waterveiligheidsmaatregelen met andere investeringen in de ruimte en infrastructuur. Dit zou implementatie kunnen versnellen, nieuwe financieringbronnen kunnen aanspreken en kosten kunnen verlagen. Governance Organiseren van samenwerking en coordinatie processen tussen personen en organisaties uit de verschillende veiligheidslagen en gerelateerde domeinen. Verkennen en heroverwegen van het institutionele, beleidsmatige en wettelijke kaders: taken, verantwoordelijkheden, budgetten, normering, etc. Tabel 1.1: Uitdagingen voor de LAA t.a.v. de implementatie van meerlaagsveiligheid Pagina 15 van 65

16 1.5 Procesbeschrijving van de gebiedspilot Geschiedenis van de gebiedspilot In het kader van MARE werkt de LAA sinds 2009 aan hoogwaterbeheer voor het gehele eiland van Dordrecht in haar projectonderdeel Stad in het Water. Dit boorduurde voort op het Leven met Water leer- en samenwerkingsproject Urban Flood Management dat zich richtte op hoogwaterbeheer en gebiedsontwikkeling buitendijks. Vanaf begin 2010 speelde de LAA in op recente beleidsontwikkelingen en ging de LAA meerlaagsveiligheid gebruiken als centrale benadering om te leren en werken aan hoogwaterbeheer. In oktober kreeg het Eiland van Dordrecht formeel de status als gebiedspilot van het DeltaDeelProgramma Veiligheid. Het gehele proces is samengevat in figuur 1.4 en hieronder verder toegelicht. Figuur 1.4 LAA activiteiten in de tijd Kick-off workshop In April 2010 vond een grote kick-off workshop plaats. De doelstellingen van de workshop meerlaagsveiligheid waren: 1. Voor het eiland van Dordrecht verkennen van de mogelijkheden om de maatregelen voor waterveiligheid in de verschillende lagen zo te combineren dat zij optimaal bijdragen aan waterveiligheid en andere ruimtelijke opgaven in het gebied. 2. Het leren kennen, en leren van de kennis en belangen van deelnemers en organisaties uit de verschillende veiligheidslagen. Hiermee ook het versterken en verbreden van de Dordtse Learning and Action Alliance. 3. Het leren werken met Meerlaagsveiligheid De workshop bracht een bijzonder gezelschap bij elkaar van meer dan 40 personen. Van preventie-experts van Waterschap, Rijkswaterstaat en de TU Delft, via conceptontwikkelaars en stedenbouwkundigen van de gemeente en private ontwikkelaars en aannemers, tot het Rode Kruis, politie, brandweer en het leger. Tijdens de eerste workshop werd deze kruisbestuiving als uniek en leerzaam ervaren. Deelnemende bewoners en nutsbedrijven waren ook enthousiast. Hun belang is evident, maar ook hun ideeën zijn waardevol gebleken. Voor de verschillende gebiedstypen op het eiland werd men verplicht vanuit andere veiligheidslagen te denken en de meerwaarde van coördinatie te zoeken. De deelnemers definieerden en verkenden een lange lijst met mogelijke gebiedsspecifieke, ruimtelijke en organisatorische maatregelen op de de verschillende veilligheidslagen. Deze kick-off workshop leverde startpunten op voor de 3 LAA activiteiten en legde de basis voor de gebiedspilot. Pagina 16 van 65

17 Interactief proces van strategie ontwikkeling, systeem analyse en governance Na de kick-off workshop startte een Interactief proces van strategie ontwikkeling, systeem analyse en governance. Gedurende 1 jaar hebben er nog 2 ontwerpworkshops en 1 internationale review workshop plaats gevonden, waarin meerlaagsveiligheidsstrategieën bediscussieerd en steeds verfijnd werden. Eerst werden toekomstige dijkringmodellen ontwikkeld en doorgerekend. Later werden mogelijke implementatiestrategieën verkend die vervlochten zijn met stedelijke en infrastructurele investeringsprojecten. De LAA maakte dankbaar gebruik van bestaande analyse resultaten van de huidige waterveiligheidssituatie voor het Eiland van Dordrecht van o.a. het Planbureau voor de Leefomgeving, VNK, Urban Flood Management en MARE zelf. Verder werd het ontwerpproces continu ondersteund door diverse (systeem)analyse werkzaamheden. Tijdens workshops en project bijeenkomsten doorkruisten financiële, beleidsmatige en institutionele discussies het brainstormen over opgaven en maatregelen. Vele governance gerelateerde aandachtspunten werden reeds gedefinieerd. De diverse activiteiten werden gecoördineerd door de MARE ProjectGroep die tussentijdse resultaten bediscussieerde. 1.6 Leeswijzer Dit tussenrapport is ingedeeld volgens de 3 activiteiten van de Learning & Action Alliance aanpak, zoals weergegeven in figuur 1.5. De hoofdstukken zijn door, of met dank aan bijdragen van de deelnemers aan de betreffende activiteiten. Figuur 1.5 LAA activiteiten ingedeeld naar hoofdstukken Na dit inleidende hoofdstuk 1, wordt de casus Eiland van Dordrecht gepresenteerd in Hoofdstuk 2 op basis van basisinformatie over het gebied en het huidige overstromingsrisico. In hoofdstuk 3 Strategie Ontwikkeling worden strategieën en dus mogelijke maatregelenpakketen gepresenteerd per deelgebied. Voor het hele eiland is er ook een gecombineerde implementatie strategie opgesteld om de realisatie van ruimtelijke maatregelen te koppelen met lopende plannen op het eiland. Hoofdstuk 3 sluit af met 2 lange termijn visies die rekening houden met de onzekerheden omtrent de demografische en sociaal-economische ontwikkelingen van het eiland in de toekomst. In hoofdstuk 4 Systeem analyse worden de resultaten van de analyse activiteiten beschreven die het ontwerpproces ondersteund hebben. Om de potentiële bewegingsruimte van MLV te peilen, zijn twee uiterste MLV-strategieën ontwikkeld en geëvalueerd. Pagina 17 van 65

18 Verkennende analyses van kosten (maatregelen) en baten (vermeden schade en - slachtoffers) zijn uitgevoerd voor een strategie die volledig inzet op preventie én voor een tweede strategie die zich concentreert op evacuatie en opvang van bewoners op het eiland en daarnaast op verbeterde preventieve evacuatie van het eiland af. Deze inzichten kunnen governance discussies ondersteunen en worden ook meegenomen in volgende ontwerpfasen. In hoofdstuk 5 Governance worden organisatorische (coördinatie tussen veiligheidslagen), beleidmatige en juridische opgaven geïnventariseerd. Voor de casus Voorstraat, een stedelijke dijk die niet op deltahoogte is, is reeds gewerkt aan een mogelijk bestuurlijk arrangement. Er is een pilotproject opgezet voor verzekerbaarheid overstromingsrisico buitendijks bouwen. Verder wordt de toename van ontvankelijkheid` voor de meerlaagsveiligheid benadering beschreven. Hoofdstuk 6 sluit af met conclusies en aanbeveling voor vervolgonderzoek die het MARE project kan oppakken tot medio Pagina 18 van 65

19 Chapter 2 Eiland van Dordrecht Hoofdstuk 2 omvat een casusomschrijving van het Eiland van Dordrecht als achtergrond informatie voor volgende hoofdstukken. M.n. ruimtelijke- en waterveiligheidsinformatie is gepresenteerd aan de hand van vele afbeeldingen. 2.1 Water: Historie en toekomst van Dordrecht Dordrecht is water en historie. De ontwikkeling van de stad werd bepaald door de economisch gunstige ligging aan vaarwegen en een voortdurende strijd tegen het water, met als hoogtepunt de Sint Elisabethsvloed van Water krijgt ook een belangrijke plaats in de toekomstige ontwikkeling van de stad. Dordrecht werkt aan het benutten van kansen om waterbeleid en waterveiligheidsbeleid te ontwikkelen en te implementeren door het te vervlechten met haar stedelijke ontwikkelingen. Hiervoor is het samenwerkings- en leerproject MARE opgestart en gebiedspilot meerlaagsveiligheid Eiland van Dordrecht past in deze visie. Figuur 2.2 Eiland van Dordrecht in Nederland Figuur 2.1 Geschiedenis van Dordrecht en water sinds de Sint Elisabethsvloed van 1421 Pagina 19 van 65

20 2.2 Huidige ruimtelijke situatie en ontwikkelingsplannen Het eiland van Dordrecht bestaat uit stedelijk gebied, industrieel gebied, agrarisch gebied en natuur en recreatiegebied (Figuur 2.3a). De ontwikkelingsplannen zoals gepresenteerd in de Structuurvisie 2020 (Figuur 2.3b) omvatten stedelijke ontwikkelingen binnendijks en buitendijks, natuurontwikkeling en infastructuur ontwikkeling. Deze plannen bieden aanknopingspunten om meerlaagsveiligheidstrategieën (op de 2 e laag) mee te koppelen. Figuur 2.3a Huidige situatie Eiland van Dordrecht Figuur 2.3b ontwikkelingsplannen voor Eiland van Dordrecht 2.3 Deelgebieden op het eiland Het Eiland van Dordrecht bestaat uit 4 relevante deelgebieden voor waterveiligheid. Ieder met verschillende uitdagingen voor waterveiligheid: binnendijks gebied, historisch havengebied, buitendijkse flanken en Biesbosch. Figuur 2.4 Relevante deelgebieden van het Eiland van Dordrecht voor waterveiligheid Het historisch havengebied karakteriseert zich bijvoorbeeld door de grote hoeveelheid rijksmonumenten (Figuur 2.5). Deze vragen extra aandacht voor (meerlaags)waterveiligheidstrategieën. Pagina 20 van 65

21 Figuur 2.5 Monumenten in Dordrecht 2.4 Dijkring 22 Dijkring 22 omdijkt de (binnendijkse) stad Dordrecht. N.a.v. de toetsingsresultaten van de dijkring in 2006 en 2010 (Figuur 2.6a) zijn enkele dijkvakken opgenomen in het Waterkeringen Versterkingsprogramma (Figuur 2.6b). Dit programma biedt mogelijk aanknopingspunten voor meekoppeling van meerlaagsveiligheid maatregelen uit de 1 e veiligheidslaag. Figuur 2.6a Toetsingsresultaten 2006 Figuur 2.6b Waterkeringen Versterkingsprogramma Pagina 21 van 65

22 Voor dijkring 22 wordt gerekend met 13 breslocaties (Figuur 2.7a) over verschillende dijkvakken (namen in Figuur 2.7b). Figuur 2.7a breslocaties van dijkring 22 Figuur 2.7b namen van dijkvakken en secundaire dijken 2.5 Gevarenkaart Eiland van Dordrecht t.o.v. regio In Figuur 2.8c is de gevarenkaart van het Eiland van Dordrecht te zien en te vergelijken met IJsselmonde en de Hoekse Waard. Bij een overstroming kunnen hoge waterdieptes optreden (diep) in Dordrecht (Figuur 2.8a) en de tijd tot overstromen (Figuur 2.8b) is voor sommige gebieden minder dan 9 uur (snel). Dit vertaalt zich door in overstromingsrisico s in termen van schade en slachtoffers die de meerlaagsveiligheidstrategieën beogen te verlagen. Figuur 2.8a,b,c Respectievelijk waterdieptes, tijd tot overstorming en gevarenkaart voor IJsselmonde, Hoekse Waard en Eiland van Dordrecht. 2.6 Kwetsbare functies en hulpdiensten in de regio Figuur 2.9 geeft aan waar kwetsbare en kritische functies zich bevinden zoals de energievoorziening, LPG locaties, ziekenhuizen, politie, brandweer, regeringsgebouwen, etc. Meerlaagsveiligheidstrategieën zijn afhankelijk van het goed functioneren van de hulpdiensten en kunnen kwetsbare en kritieke functies beschermen. Pagina 22 van 65

23 Figuur 2.9 kwetsbare en kritieke functies in de regio Pagina 23 van 65

24 2.7 Evacuatieroutes Evacueren van het Eiland van Dordrecht kan maar op 4 manieren en altijd via bruggen of tunnels (zie Figuur 2.10). Dit heeft consequenties voor te ontwerpen evacuatiestrategieën op de 3 e veiligheidslaag. Figuur 2.10 Evacuatieroutes van het Eiland af Pagina 24 van 65

25 Chapter 3 Strategie ontwikkeling voor een veilig eiland 3.1 Meerlaagsveiligheid: ruimtelijke ontwikkeling, waterbewustzijn en waterveiligheid Waterveiligheid gaat over meer dan alleen dijknormen. Dit hoofdstuk beschrijft hoe een meerlaagsveiligheidsstrategie voor het eiland van Dordrecht eruit zou kunnen zien. De gepresenteerde strategie is het resultaat van diverse workshops en onderzoeken. Doelstelling is het vinden van uitvoerbare maatregelen op de schaal van stad en eiland die Dordrecht veiliger én aantrekkelijker maken. Een belangrijk uitgangspunt hierbij is het verbinden van waterveiligheid met ruimtelijke ontwikkeling en waterbewustzijn. De eeuwenlange geschiedenis van leven met water in Dordrecht laat zien dat dit prachtige landschapsstructuren en geliefde stedelijke woon- en leefmilieus kan opleveren, zie figuur 3.1. Figuur 3.1 Leven met water in het historisch havengebied van Dordrecht: de Wijnhaven. Pagina 25 van 65

26 3.2 Maatregelen voor een veilig eiland Welke lokale maatregelen kunnen het eiland veiliger maken ten aanzien van hoogwater? Uit de workshops en onderzoeken is een pakket aan maatregelen gevormd voor het eiland als totaal én specifiek voor verschillende onderdelen: binnendijks gebied, historisch havengebied, buitendijkse flanken en Biesbosch. Deze verschillende onderdelen kennen door hun ligging (binnendijks of buitendijks) en maaiveldhoogte (zie figuur 3.2) ieder hun eigen opgave en oplossingrichting in relatie tot waterveiligheid. De oplossingrichtingen zijn verbeeld in figuur 3.3. Figuur 3.2 Hoogtetabel Eiland van Dordrecht Pagina 26 van 65

27 Figuur 3.3 Oplossingsrichtingen voor het eiland en de verschillende onderdelen Binnendijkse gebied Het binnendijkse gebied van Dordrecht ligt op een gemiddelde hoogte van 0 NAP en wordt door dijken beschermd tegen overstromingen, zie figuur 3.4. Door de aanwezige dijkstructuren slim te transformeren naar een robuust, onbreekbaar dijkensysteem kunnen de overstromingsrisico s voor het binnendijkse gebied aanzienlijk worden verkleind. Pagina 27 van 65

28 Figuur 3.4 De Dordtse dijkring inclusief de secundaire waterkeringen (dunne lijn) Uit overstromingskaarten blijkt dat een dijkdoorbraak op het Eiland van Dordrecht afhankelijk van de plek een snelle en diepe overstroming van het binnendijkse gebied veroorzaakt. De oplossingsrichting voor het verkleinen van het overstromingsrisico is gezocht in een slimmer dijksysteem, omdat een grootschalige transformatie van het binnendijkse gebied niet realistisch lijkt. Door middel van een fietstocht over de dijkring en het uittekenen van dwarsdoorsnedes van de verschillende dijkdelen is een ruimtelijke analyse van de dijkring gemaakt, zie figuur 3.5 en 3.6. In deze analyse is ontdekt dat verschillende delen van de dijkring op de noordelijke, stedelijke helft van het eiland nu al de ruimtelijke kenmerken vertonen van een deltadijk, een dijk die zo sterk is dat de kans op een doorbraak zeer klein is. Op de zuidelijke, onbebouwde, helft van het eiland is naast de primaire dijk nog een secundaire structuur aanwezig die als compartimenteringsdijk kan fungeren, zie figuur 3.7. Deze principes van deltadijk en dubbele dijk zijn vervolgens gebruikt in een aantal mogelijke toekomstige dijkringmodellen voor het binnendijkse gebied, zie figuur 3.8. Doorrekening van deze modellen in het overstromingsmodel laat zien dat met een dijkensysteem dat is samengesteld uit deltadijken en dubbele dijken het overstromingsrisico voor het binnendijkse gebied klein en beheersbaar kan worden gemaakt. Om een dergelijk dijkensysteem te realiseren dienen een aantal stukken dijk getransformeerd te worden in de toekomst. Dit levert interessante stedelijke en landschappelijke ontwikkelingsmogelijkheden op, zie de doorsnede in figuur 3.9 en voorbeeldprojecten in figuur Pagina 28 van 65

29 De dijkring is ingedeeld in een aantal dijktyperingen waar een specifieke dwarsdoorsnede/dijkprofiel bij hoort. Verschillende van deze dijkprofielen de historische stadsdijk, de stadsdijk, de parkdijk en de brede dijk - vertonen kenmerken van een zogenaamde deltadijk. Het gaat dan om dichte bebouwing aan de dijk of een zeer breed profiel, elementen die de stabiliteit van de dijk vergroten. a Historische stadsdijk: dijk door historische stad die aan beide zijdes dicht bebouwd is. b Stadsdijk: bebouwde dijk in stad, in bebouwing is stabiliteitsconstructie voor dijk verwerkt. c Parkdijk: zeer brede landschappelijke dijk met flauwe taluds en een geterrasseerde opbouw. d Polderdijk: smalle dijk met steile taluds, beplant met bomenrijen. e Rivierdijk: standaard dijkprofiel dat direct aan de rivier gesitueerd is. f Brede dijk: tussen de daadwerkelijke dijk en de rivier ligt opgehoogd buitendijks gebied dat vaak even hoog is als de dijk en dus in feite de dijkzone verbreedt. Figuur 3.5 Ruimtelijke analyse van de Dordtse dijkring. Pagina 29 van 65

30 Historische Prinsenstraat stadsdijk: Stadsdijk: Noordendijk Parkdijk: Wantijdijk Polderdijk: Zeedijk Rivierdijk: Kildijk Brede dijk: Wieldrechtseweg Figuur 3.6 Foto s dijktyperingen Figuur 3.7 Principe van dubbele dijk / compartimenteringsdijk Figuur 3.8 Mogelijke toekomstige dijkringmodellen Pagina 30 van 65

31 Figuur 3.9 Transformatiemogelijkheden van Dordts dijkprofiel tot deltadijk a b c d Figuur 3.10 De Dordste Wand Referentieprojecten ontwikkelmogelijkheden van een dijk Dijkversterkingstraject uit de jaren negentig. Er was geen ruimte om de dijk te verbreden. De benodigde dijkversterking en verhoging is toen gerealiseerd met een L-vormige damwand aan de binnenzijde. Hierdoor kon deze zijde van de dijk bebouwd worden. Waddendijk Terschelling Een getrapt dijkprofiel dat functioneert als golfbreker. Op het terras aan de buitenzijde is een fietspad gerealiseerd. Een dergelijk profiel komt veel voor langs de Waddenkust een Zeeuwse wateren en is een geliefde recreatieplek- en route. Dijk van een Kop Bijdrage van DELVA Landschapsarchitecten voor het ontwerpend onderzoek Knopen van de Drechtsteden. De dijk bij de Kop van t Land wordt versterkt door een verbreding aan de buitenzijde in de vorm van een paviljoen. Dijkwoningen Papendrecht Kingma Roorda Architecten ontwierp woningen op een hydraulische funderingsplaat die bij een toekomstige dijkverhoging kunnen worden opgekrikt. Pagina 31 van 65

32 Historisch havengebied Het historisch havengebied is het buitendijkse deel van de historische binnenstad van Dordrecht. Het is met kadehoogten tussen de +1.7 en 2.5 m NAP het laagst gelegen buitendijkse stedelijke gebied van Dordrecht. Voor de korte termijn kan het gebied in het bijbehorende vernieuwingsritme (pandsgewijze nieuwbouw of restauratie en herinrichting van de openbare ruimte) hoogwaterbestendig verder ontwikkeld worden. Op langere termijn, indien waterstanden sterk stijgen, is een collectieve bescherming een oplossing. Voor de bouw van de Haringvlietdam en sluizen in 1970 had het gebied frequent te maken met overstromingen. De meeste gebouwen in het gebied zijn daardoor vaak al in redelijke mate hoogwaterbestendig door bijvoorbeeld de toepassing van hogere vloerpeilen en waterdichte gevels, zie figuur Hierdoor is het overstromingsrisico beperkt. Voor de korte termijn is het hoogwaterbestendig verder ontwikkelen van het havengebied (bij kleinschalige vernieuwing) de logische aanpak. Een belangrijke onderzoeksvraag is hoeveel rek de al toegepaste oplossingen bieden in het licht van stijgende waterstanden in de toekomst. Op lange termijn kan een collectieve bescherming van het historisch havengebied een oplossing voor stijgende waterstanden bieden. Naar een dergelijke collectieve waterkering is in het afstudeerrapport Flooddefence towncentre Dordrecht (Hinborch, 2010) onderzoek gedaan. Figuur 3.11 a b c d Bestaande voorbeelden van hoogwaterbestendige bebouwing en openbare ruimte in het historisch havengebied van Dordrecht Hoger vloerpeil van woningen aan de Hooikade Waterdichte gevel pakhuis Nieuwe Engelenburgerkade Drijvende waterbushalte Hoogwaterbestendige walstroomkasten Recent gerealiseerde productenfamilie van walstroomkasten voor de Drechtsteden ten behoeve van schonere lucht bij aanlegplaatsen van binnenvaartschepen. De stroomvoorziening is hoog weggewerkt in een multifunctioneel element dat hier als bank dient. Ontworpen door VHP en genomineerd voor de Dutch Design Award Pagina 32 van 65