Verkenning. Verkenning versie 5.indd :21

Transcriptie

1 Verkenning Verkenning versie 5.indd :21

2 Inleiding 2 Als bestuurder moet je altijd oog hebben voor verleden, heden èn toekomst. Dat heb ik de afgelopen decennia wel geleerd. Wat me daarbij in Ede is opgevallen, deel ik in deze uitgave graag met mijn opvolger, raadsleden en bestuurders. Want Ede zit in mijn hart en de huidige en toekomstige inwoners (en bestuurders) van Ede draag ik een warm hart toe. Als burgemeester had ik alle mogelijkheden om vorm te geven aan die betrokkenheid bij onze stad. Na mijn pensionering kan en wil ik mij nergens meer mee bemoeien. Een pensionering is immers een afscheid. Mijn positie verandert daarmee en de ruimte van handelen komt toe aan mijn opvolger, raadsleden en bestuurders. Maar enkele inzichten reik ik u graag aan. Bij oog hebben voor de toekomst, denken we vaak aan langetermijnvisies en vergezichten die een jaar of vijf, tien of twintig bestrijken. Nu wereldwijd het klimaat de volle aandacht heeft en het besef groeit dat wij de aarde in bruikleen hebben van komende generaties, bekruipt mij het gevoel dat we ons bij het vooruitkijken niet moeten laten belemmeren door cijfers of jaartallen. Tijdvakken van tien of twintig jaar zijn niet toereikend. We kennen in Ede het visiedocument Visie Ede Ede kiest voor food. In een jonge, groene stad van ontmoeten en verbinden. Om ons heen zijn partners als de WUR, provincie en bijvoorbeeld buurgemeente Veenendaal bezig met een langdurend perspectief. Wereldwijd groeit het besef: er is maar één aarde en die geven we door aan volgende generaties. Dit inzicht leeft al eeuwen in Ede. Bij velen. Het is een manier van kijken en denken die onze gemeente heeft gemaakt tot wat wij zijn. Meer en meer ben ik gaan beseffen: voor Ede ligt een perspectief dat verder reikt dan het jaar 2030 voor de hand. En dat geldt ook voor samenwerking over (gemeente)grenzen heen en voor groots denken. Je geregeld afvragen of de koers nog past, of het nog zin heeft om te blijven willen wat je wilde. Daar gaat het om! Zoals u weet, kondigde ik daarom begin dit jaar aan een verkenning te gaan doen. In maart 2012 stelde de gemeenteraad van Ede een visiedocument vast met de naam Visie Ede Ede kiest voor food. In een jonge, groene stad van ontmoeten en verbinden. Bewoners, maatschappelijke partners en het bedrijfsleven gaven samen met de gemeente inhoud aan die visie. Vier thema s gingen de ambities bepalen van ons bestuur: food, Veluwse Poort, kenniscampus en levendig centrum. Inmiddels is het 2017 en we zien en merken dat er veel gerealiseerd is. Ede staat op de kaart met het thema voedsel. In samenwerking met de Regio FoodValley, Wageningen Universiteit & Research, de provincie Gelderland en de gemeente Wageningen krijgt de KennisAs Ede-Wageningen verder vorm. Het World Food Center is een belangrijke ontwikkeling voor Ede. In het gebied Veluwse Poort ontstaan diverse aantrekkelijke woonwijken. Daarnaast vestigden zich op de kazerneterreinen en de ENKA beeldbepalende voorzieningen zoals De Fietser en het Akoesticum. Samen met ondernemers en bewoners hebben we veel geïnvesteerd in het levendig centrum. Het convenant voegde daarnaast nieuwe ambities toe: duurzaamheid en het programma buitengebied. Verkenning versie 5.indd :21

3 Deze focus heeft ons versnelling gebracht. Wat we ambiëren voor 2025 is binnen handbereik. En de kansen voor onze regio zijn enorm. Ze liggen voor het oprapen. Wij zeggen vaak met een kwinkslag dat het succes van food komt doordat het al eeuwen in ons dna zit. Daar lijkt het toch wel op als je ziet hoe weinig bedreigingen en hoeveel kansen onze regio heeft en krijgt. Dus wat belet ons om alvast verder vooruit te kijken? Bij vooruit kijken wil ik niemand voor de voeten lopen. En tegelijkertijd wil ik graag mijn expertise en de expertise in mijn netwerk overdragen. Doorgeven. Aanreiken. Ik zal er zelf geen vorm meer aan geven. Maar gelukkig en vanzelfsprekend - staat of valt de impact van uw bestuurlijk handelen niet met mijn persoon. Er zijn waardevolle en kansrijke samenwerkingen tot stand gebracht met partners en partijen in en om onze gemeente. Dat zijn toekomstbestendige banden met veel potentie. Om vorm te geven aan mijn betrokkenheid bij de toekomst van Ede heb ik in de laatste maanden van mijn burgemeesterschap alvast wat voorwerk verricht en laten verrichten. Het resultaat daarvan bied ik u aan in deze verkenning voor Ede vanaf Ik heb ze voor u gegroepeerd rond vier thema s die in het oog springen voor de ontwikkeling van Ede: - het landelijk gebied - governance en bestuur - woon- en leefklimaat - food en economie. Mogelijk biedt het u handvatten en gespreksstof. Ik wens u veel genoegen en wijsheid, Cees van der Knaap, Burgemeester van Ede van 21 januari 2008 tot 1 september U krijgt van mij twee hoofdlijnen. Noem het de feiten en de ambities of de harde cijfers en de betrokken samenwerkingspartners: 1. Een analyse van relevante trends en ontwikkelingen 2. Input van belangrijke samenwerkingspartners en experts met wie wij in vier inspirerende rondetafelgesprekken spraken over de toekomst van Ede. Verkenning versie 5.indd :21

4 Analyse van trends en ontwikkelingen Ede in cijfers Ede behoort met inwoners in 2017 tot de 25 grootste gemeenten van Nederland. Naast Ede stad met inwoners bestaat de gemeente uit een aantal dorpen: 5,5% geschat. De bevolkingsgroei zal zich de komende jaren vooral in de steden voltrekken. Dit biedt kansen bijvoorbeeld voor de economische versterking van Ede. Andere kans voor Ede is dat onze beroepsbevolking zich ook redelijk stabiel ontwikkeld, de vergrijzing slaat hier minder hard toe dan in andere grote steden. In 2015 bestond de beroepsbevolking in Ede uit personen. Vanaf 2006 nam de beroepsbevolking in Ede sterk toe met 9,3%. Ook in de regio groeide de bevolking fors met 9,7%, landelijk was de toename minder met 6,6%. 1 Tot 2030 staat bijna 5400 nieuwe woningen gepland in de gemeente Ede. 4 Bennekom Lunteren (incl. De Valk) Ederveen De Klomp Harskamp Wekerom Otterlo inwoners inwoners 3470 inwoners 440 inwoners 3530 inwoners 2600 inwoners 2450 inwoners Relevant is ook dat de huishoudenssamenstelling richting 2030 in heel Nederland sterk zal wijzigen. Momenteel telt Ede ruim huishoudens (2016). De verwachting is dat er landelijk in 2030 een half miljoen huishoudens meer zijn dan nu, deze stijging is vrijwel uitsluitend verklaarbaar door de stijging van eenpersoonshuishoudens. 2 In 2016 had Ede ruim arbeidsplaatsen in veel diverse branches en bijna ondernemingen. Ede is en blijft een groeigemeente en zal zo n 9% groeien richting het jaar Ook regiogemeenten groeien, in het oog springend Wageningen met 14%, maar ook Nijmegen, Arnhem en Utrecht groeien flink. Apeldoorn blijft stabiel. Ter illustratie: de landelijke groei tot 2030 wordt nu op Met de ontwikkeling van werkgelegenheid wordt Ede koploper. Onze troeven: ruimte, natuur en groen, betaalbare woningen, sociale cohesie, bereikbaarheid en economische specialisatie op food. 1 Agrofood monitor, gemeente Ede, Vergaand veranderen, slim verschillen duurzaam verbinden, trendstudie Platform 31, 2017 Verkenning versie 5.indd :21

5 Ede is een groeigemeente en zal dat naar ieders verwachting ook blijven. De bevolkingsgroei biedt ons economische kansen en de vergrijzing slaat hier minder hard toe dan in andere grote steden. De landelijke groei tot ,5% Verwachte groei gemeente Ede tot 2030 is 9% 5 NIJKERK BARNEVELD SCHERPENZEEL RENSWOUDE EDE VEENENDAAL RHENEN WAGENINGEN Verkenning versie 5.indd :21

6 Tot 2030 staat bijna 5400 nieuwe woningen gepland in de gemeente Ede bestond de beroepsbevolking in Ede uit personen. Vanaf 2006 nam de beroepsbevolking in Ede sterk toe met 9,3%. 2016: huishoudens in Ede 2030: landelijke toename met Verkenning versie 5.indd :21

7 Ede is een koploper op het gebied van bevolkingsgroei, maar ook op het gebied van de ontwikkeling van de werkgelegenheid. Als middelgrote stad kent Ede weliswaar niet de groei en het voorzieningenniveau van de echt grote steden, maar Ede heeft wel enkele troeven in handen die de grote steden niet hebben: ruimte, natuur en groen, betaalbare woningen, sociale cohesie, toegankelijkheid, bereikbaarheid en de mogelijkheid tot economische specialisatie (op food). Deze troefkaarten optimaal benutten, kan Ede economisch en sociaal weerbaar maken richting de toekomst. 3 Ons voorzieningenniveau speelt daarbij een cruciale rol. Vragen voor de toekomst gaan over onderwijs, arbeid, huisvesting, voorzieningen en mensen: hoe sterk is de regionale economische structuur? Hoe blijven we aantrekkelijk? Hoe geven we vorm aan onze specialisatie food? Deze ontwikkelingen roepen een aantal vragen op over de ontwikkeling van Ede richting Is onze regionale economische structuur sterk en divers genoeg om de bevolkingsgroei te kunnen opvangen en aan het werk te houden? Hoe houden we Ede en de regio aantrekkelijk genoeg voor investeringen uit het bedrijfsleven? Kunnen we onze jonge mensen in deze regio goed onderwijs geven dat zoveel mogelijk aansluit bij de arbeidsmarkt? Hoe geven we verder vorm aan onze specialisatie food en is dat voldoende? Is de gemeente Ede klaar om met haar partners (woningcorporaties en investeerders) de sterke wijzigende huishoudenssamenstelling te faciliteren op het gebied van wonen, maar bijvoorbeeld ook, gelet op de vergrijzing, op het gebied van zorg en ondersteuning in of in de buurt van de eigen woonomgeving. Welk voorzieningenniveau is van belang voor een aantrekkelijk woongebied? En zijn er in 2030 voldoende woningen in onze gemeente? 7 3 Presentatie Midsize Ede, Sjors de Vries, Ruimtevolk Verkenning versie 5.indd :21

8 Uitzoomen: Wat betekenen landelijk gebied en dorpen voor Ede als geheel? 8 Verkenning versie 5.indd :21

9 Thema landelijk gebied De Visie Ede 2025 richtte zich vooral op de stedelijke ontwikkeling van de gemeente Ede met respect en begrip voor de eigenstandige ontwikkeling van de kleine kernen in Ede. In deze verkenning leg ik juist graag een accent op de verbinding tussen stad en platteland. En op de kansen in het landelijk gebied voor de ontwikkeling van Ede in zijn geheel. Het is belangrijk ons daarbij te realiseren dat er niet zoiets bestaat als het buitengebied. Ons landelijk gebied bestaat uit dorpen met een eigen identiteit en een eigen dynamiek, net zoals we dat overigens ook in de wijken en buurten van Ede zien. En eigenlijk was Ede zelf nog niet zo heel lang geleden nog een van die dorpen. Maar er is wel steeds een relatie. Om die reden stel ik voor de term buitengebied niet meer te hanteren, maar om de termen landelijk gebied en dorpen te hanteren. We willen een onderscheid maken tussen landelijk gebied wat agrarisch is, dorpen en landelijk gebied wat natuurgebied is. Naast het stedelijk gebied vanzelfsprekend. Er is dus ook een verschil tussen het landelijk gebied en de natuurgebieden. Wim Dekker, lector aan de CHE, verwoordde het zo tijdens het rondetafelgesprek: Het grotere niveau moet faciliterend zijn voor het kleinere niveau. Dat je Lunteraan kunt zijn en tegelijkertijd goed gefaciliteerd kunt worden door de gemeente Ede. Natuurgebieden voeden ons met rust en ruimte Ik ben er trouwens blij mee dat mijn voorgangers het natuurgebied van Ede grotendeels met rust hebben gelaten. Door de eeuwen heen lopen Food en Veluwe als een rode draad door onze gemeente en zijn nu uitgegroeid tot onze speerpunten. Dat was nooit gebeurd als voorgaande bestuurders structuurplannen en dergelijke hadden losgelaten op onze mooie en unieke natuurgebieden. Groei vraagt tijd, rust en ruimte. Nu genieten we dus de vruchten van jarenlang afstand houden. De natuurgebieden om ons heen voeden ons. Met rust en ruimte voor mens en dier en food. Innovatie en creativiteit in het landelijk gebied Het landelijk gebied wordt steeds meer een multifunctionele woon- en leefomgeving, waarbinnen initiatieven van burgers en bedrijven oplossingen aandragen voor lokale problemen. Het landelijk gebied kenmerkt zich door innovatie en creativiteit. Schaalvergroting van (agrarische) bedrijven en voorzieningen gaat gelijk op met een toename van kleinschalige en lokale initiatieven van bewoners en bedrijven. 4 Het eind 2016 door de raad vastgestelde programma buitengebied speelt in op deze ontwikkelingen. 9 4 Ruimte voor de toekomst in het landelijk gebied. Trendverkenning voor gemeenten met een groot landelijk gebied, Alterra, WUR, Verkenning versie 5.indd :21

10 Revitaliseren en innoveren van het toeristische product: niet apart, maar samen in de regio. Dat biedt kansen voor de lokale economie. Het agrarische bedrijfsleven is in transitie. Een groot deel van de bedrijven zal zich anders gaan ontwikkelen of de bedrijfsactiviteiten beëindigen in de toekomst. Dat zal gevolgen hebben voor het ruimtegebruik in het landelijk gebied. Ook heeft het gevolgen voor de bedrijfsvoering: de verwachting is dat ondanks de vermindering van het aantal bedrijven, de productie even hoog blijft of zelfs hoger zal worden. Dit vraagt om een innovatieve en creatieve agrarische sector. Aandacht houden voor maatschappelijke vraagstukken Naast de kansen in het landelijk gebied ben ik van mening dat we ook blijvend aandacht moeten hebben voor de maatschappelijke vraagstukken op het platteland. Ik zie dat sommige gemeenschappen in het landelijk gebied zich in toenemende mate terugtrekken in eigen kring. Ik hoop dat we elkaar blijven zien en horen en dat we in gesprek kunnen blijven. Met als doel een prettige en open samenleving waarin iedereen zich thuis voelt. 10 Daarnaast is het, samen met de branche, investeren en revitaliseren van het toeristisch product een belangrijke prioriteit. Samen met de grotere regio hebben wij de ambitie om van de Veluwe weer de nummer 1 toeristische bestemming in Nederland te maken. Deze sector biedt kansen voor de lokale economie. Het aandeel van de toerisme-sector in de economie groeit flink. Kansen: Het landelijk gebied wordt multifunctioneel. De agrarische productie blijft hoog, met gevolgen voor het ruimtegebruik. Innovatie en creativiteit zijn nodig. Er is ook verschil tussen het landelijk gebied en de natuurgebieden. Verkenning versie 5.indd :21

11 Vragen voor de toekomst gaan over oog voor de lokale identiteiten. En hoe verhoudt Ede zich tot zowel landelijke gebied als landelijke overheid? Vragen die ik mezelf geregeld gesteld heb en die ik graag aan u doorgeef: Benaderen we als gemeente Ede het landelijk gebied niet teveel als eenheid met te weinig oog voor de lokale identiteiten? Hoe houden we als kern Ede de verbinding met het landelijk gebied terwijl we ons tegelijkertijd blijven oriënteren op de ontwikkelingen in de rest van de Nederland en daarbuiten? Hoe leggen we het accent op samenwerking tussen stad en platteland? Het rondetafelgesprek over het landelijk gebied met boeren, toeristische ondernemers, vertegenwoordigers van de WUR, de CHE en van Park de Hoge Veluwe gaf me een aantal inzichten. De kansen zitten met name in de interessante combinaties tussen natuur, landbouw en toerisme, aan- trekkelijk juist omdat we in de nabijheid van grote steden verkeren. Uitdagingen liggen er vooral voor de agrarische sector, maar ook voor de toeristische sector die moet vernieuwen en in concurrentie is met andere gebieden. Juist voor het toeristisch potentieel zijn bereikbaarheid en goede verbindingen cruciaal. Unieke kwaliteiten voor onze regio zijn de arbeidsmoraal, het ondernemerschap, flexibiliteit en het optimisme over de ontwikkelkracht. De deelnemers aan het gesprek constateerden dat er nog te weinig wordt samengewerkt tussen de agrarische sector, natuur en toerisme. Voedsel kan een verbindende rol spelen. De interesse voor gezonde voeding, streekproducten, rust en ruimte, beweging en beleving neemt toe bij de Nederlanders. Dit kan men allemaal beleven in Ede. We hebben goud in handen met de Veluwe, de bossen, de hei en topattracties in de regio en met het Kröller-Müller Museum en Het Nationale Park De Hoge Veluwe als onze eigen parels. 11 Inzicht vanuit het rondetafelgesprek: Combinaties bieden kansen. Net als onze unieke kwaliteiten: arbeidsmoraal, ondernemerschap, flexibiliteit en optimisme over ontwikkelkracht. Meer samenwerking is nodig van agrarische sector met natuur en toerisme. Voedsel is de verbindende factor. Dit vraagt wel nieuwe competenties van de ondernemers. Dat is uitdagend! Verkenning versie 5.indd :21

12 12 Voedsel verbindt ook de stedelijke kern met het landelijk gebied. In zichzelf en met omringende aspecten zoals energie en biomassa. Faciliteren van het bedrijfsleven speelt een grote rol. Verkenning versie 5.indd :21

13 Vragen voor de toekomst gaan over vermarkten van streekproducten en activiteiten voor bijvoorbeeld dagjesmensen. Maar ook over zichtbaar maken van innovaties en focus op de internationale markt. Welke rol is er voor de gemeente? Dit vraagt wel nieuwe competenties van de ondernemers in het landelijk gebied: Hoe zet je een streekproduct in de markt? Hoe combineer je dat met de aandacht voor je agrarische bedrijf en je focus op de landelijke of internationale markt? Hoe faciliteer je de vakantieganger en de dagjesmens het best? En vragen voor ons: nemen we als gemeente Ede een rol in het faciliteren van ontmoeting en verbinding, in het zichtbaar maken van innovaties en in het vermarkten van de bijzondere producten en activiteiten in het landelijk gebied? En zo ja, welke rol dan? Voedsel kan ook verbindend werken tussen de stedelijke kern en het landelijk gebied. Het landelijk gebied biedt letterlijk de ruimte voor ondernemerschap rond voeding die niet past in de stedelijk gebied: het platteland als proeftuin voor innovatie en ondernemerschap. Ook als we denken aan randvoorwaarden die voor 2030 en verder nodig zijn om het bedrijfsleven in Ede (in het algemeen en in het bijzonder op food) te faciliteren, biedt het landelijk gebied kansen. Denk daarbij aan de energietransitie (zonne-energievelden, biomassa). 13 Verkenning versie 5.indd :21

14 14 Kracht van Oost Nederland: Food verbindt regio s en maakt zichtbaar. Food maakt de regio een interessante gesprekspartner op internationaal niveau. Stevige foodclusters ontstonden op (hoger) onderwijs, kennis, innovatie en bedrijvigheid. Regio FoodValley behoort tot de drie meest kansrijke regio s van Nederland. Verkenning versie 5.indd :21

15 Thema governance en bestuur In de Visie Ede 2025 schreven we al dat de toekomst van Ede nauw verbonden is aan die van FoodValley. In de Regio FoodValley hebben we de afgelopen jaren samengewerkt met de acht FoodValley-gemeenten, de partners in de triple helix, de WUR, FoodValley NL en de provincies Gelderland en Utrecht. Een stevige clustervorming rond food was ons doel. De bestaande samenwerkingsverbanden hebben een solide basis. Het onderzoek Kracht van Oost Nederland roemt onze regio met name voor de branding en identiteitsvorming. Met het thema food zijn we erin geslaagd een groep zeer diverse sub-regio s aan elkaar te verbinden en zichtbaar te maken. Met de WUR is de regio erin geslaagd een interessante gesprekspartner te worden op internationaal niveau. Ook de sub-regio s met een ander profiel (zoals voedselproductie, agrarische sector, verpakkingsindustrie) kunnen hiervan profiteren. Kracht van Oost Nederland benoemt als belangrijke vervolgstap dat de sub- regio s zich onder de vlag van FoodValley blijvend ontwikkelen met een eigen identiteit en specialisatie. 5 In de afgelopen periode ontwikkelden zich stevige foodclusters op het gebied van (hoger) onderwijs, kennis en innovatie en economische bedrijvigheid. FoodValley behoort hiermee tot de drie meest kansrijke regio s in Nederland. Richting 2030 is de volgende stap om deze homogene clusters steeds meer te verbreden en versterken naar een groot verbonden cluster. Tijdens het rondetafelgesprek over governance noemde Dr. T. Breukink (WUR) dit treffend een regionale biotoop met een food-profiel. Het is zaak nieuwe ontwikkelingen te verbinden met dit cluster en steeds weer te zoeken naar nieuwe strategische samenwerkingsvormen. Met Ziekenhuis De Gelderse Vallei, met de Christelijke Hogeschool Ede maar bijvoorbeeld ook met de Economic Board Arnhem-Nijmegen. Onze belangrijke samenwerkingspartners nodigen ons, als grootste gemeente in de regio met de meeste slagkracht, uit om waar nodig te regisseren, te coördineren en te positioneren. En dan het liefst provincie- en gemeente overstijgend met zo min mogelijk gedoe. 15 Uitdaging: Verbreding en versterking met nieuwe strategische samenwerkingsvormen. Slagkracht vergroten en de gemeente- en provinciegrenzen overstijgen. Of zoals dr. T Breukink (WUR) zegt: een regionale biotoop met een food-profiel. 5 De kracht van Oost-Nederland i.o.v. Provincie Gelderland, p. 61 Verkenning versie 5.indd :21

16 Een vraag die me bezig houdt: welke governance, welke vormen van bestuur passen daarbij? Gemeenten werken gemiddeld met 16 andere overheden in 47 verschillende samenwerkingsverbanden. Regionale afstemming is essentieel. Geen gemeente kan het meer alleen. Gemeenten werken tegenwoordig gemiddeld met 16 andere overheden in 47 verschillende samenwerkingsverbanden samen. Op vele beleidsterreinen, denk aan mobiliteit, wonen en arbeidsmarkt, is de samenhang in een regio zo groot dat regionale samenwerking en afstemming nodig is. Als gemeente kun je het niet meer alleen. Om voortgang te boeken is een krachtig openbaar bestuur nodig met heldere en transparante besluitvorming en rolneming Het onderzoek De Kracht van Oost-Nederland benoemt dat de clusterkracht van de regio s in Oost-Nederland nog relatief gering is. Regionale netwerkvorming (de samenwerking tussen regionale bedrijven op bijvoorbeeld toelevering, uitbesteding en samenwerking) blijft achter, met als positieve noot dat de agrofood-sector dit al beter doet dan de andere regio s in Oost-Nederland. FoodValley heeft met haar agglomeraat van stedelijke kernen en landelijk gebied de juiste massa om agglomeratie- en innovatiekracht te vormen. 6 Past de huidige bestuurlijke structuur wel bij onze torenhoge ambities op (inter)nationaal niveau? Ik twijfel daaraan. Duidelijk is dat samenwerking voor gemeenten steeds noodzakelijker en ook steeds complexer wordt. Uit het rondetafelgesprek over governance met als aanwezigen onder meer vertegenwoordigers van de provincies Gelderland en Utrecht, de regio, de triple helix, de WUR en de Economic Board Arnhem-Nijmegen, bleek dat partners van ons vragen om zoveel mogelijk aan te sluiten bij hun tempo en ambities. Daarvoor zijn steeds wisselende coalities en samenwerkingsverbanden nodig. Gemeentegrenzen doen er voor hen niet toe. Ons commitment aan Regio Food- Valley betekent dan niet dat andere samenwerkingspartners worden uitgesloten. Dit vraagt zorgvuldige, weloverwogen keuzes en openheid en transparantie tussen partners. Consistentie en focus zijn daarbij van groot belang: kiezen is gekozen worden. Dit alles vraagt flexibiliteit van de betrokken gemeentelijke besturen en gemeenteraden. 6 De kracht van Oost-Nederland, i.o.v. Provincie Gelderland, p Trendstudie Platform 31 Opbrengst uit het rondetafelgesprek: Partners vragen aansluiting bij hun tempo en ambities. Dat vraagt wisselende coalities en transparantie over en weer. Gemeentegrenzen spelen geen rol. Kiezen is gekozen worden. De gemeente heeft wisselende rollen en is misschien wel te klein om de juiste partner te zijn. Verkenning versie 5.indd :21

17 Vragen voor de toekomst gaan over coalities, ambities en rolneming. Hoe sluit de gemeente aan bij ambities en tempo van partners? Waarin investeren we? Helpt de oprichting van een economic development board? Hoe blijven de inwoners betrokken? Democratische legitimering is aan verandering onderhevig waarbij proceslegitimiteit steeds belangrijker wordt. De rol van de gemeentelijke overheid is lang niet altijd meer sturend en bepalend, maar wisselt steeds. Soms sturend of bepalend, soms juist faciliterend, ondersteunend of meewerkend. Onze partners vragen zich hardop af of de schaalgrootte van individuele gemeenten niet te klein is om de ambities van onze topregio te kunnen realiseren. Voor dit, voor velen spannende, gesprek moeten we ons naar 2030 toe niet afsluiten. Denk daarbij aan health in Nijmegen, energy,clean tech en sport en bewegen in de regio rond Arnhem en life science & health in de gemeente Utrecht. Relevante vragen voor de toekomst van Ede in 2030 zijn: Welke coalities sluiten we rond welke opgaven en ambities en welke rol nemen we in deze coalities in? Hoe kunnen we slagvaardig aansluiten bij het tempo van onze partners en voorkomen we het beeld dat zij moeten wachten op de gemeentelijke overheden? In welke cross-overs gaan we investeren? Is naast de bestaande samenwerkingsverbanden een economic development board (zoals die bijvoorbeeld in Brainport Eindhoven functioneert) een goed aanvullend instrument om ontkokerd en daadkrachtig te werken aan de economische clustervorming? En hoe betrekken we onze inwoners bij deze grootse ontwikkelingen? 17 In het rondetafelgesprek benoemden mijn gesprekspartners een aantal kansen die onze regio sterker kunnen maken. Een van die kansen is economische versterking door cross-overs met andere sectoren die in de nabije omgeving aanwezig zijn. Kansen voor de regio: Economische versterking door cross-overs met andere sectoren. Bijvoorbeeld health Nijmegen, energy, clean tech, sport en bewegen in Arnhem en life science & health in Utrecht. Verkenning versie 5.indd :21

18 18 Middelgrote steden in Nederland hebben een eigen positie en een aantal troefkaarten in handen: ruimte, toegankelijkheid, sterke ecosystemen, sociale cohesie, specialisatie en bereikbaarheid. Sjors de Vries (Ruimtevolk). Verkenning versie 5.indd :21

19 Thema Woon- en leefklimaat In de Visie Ede 2025 kreeg ons woon- en leefklimaat veel aandacht. Ede sprak de ambitie uit een aantrekkelijke woonomgeving te realiseren met voldoende voorzieningen. Voor huidige inwoners en voor nieuwkomers, zoals kenniswerkers. Niet voor niks: ook recente onderzoeken laten zien dat de kwaliteit van de werken leefomgeving steeds belangrijker wordt voor het aantrekken van bedrijven en talenten. 8 De trendstudie van Platform 31 noemt als belangrijkste redenen voor de trek naar de stad de ruimere aanwezigheid van banen, de aanwezigheid van hoger onderwijs en (culturele) voorzieningen. 9 Dit geldt overigens ook voor de bereikbaarheid van de gemeente of regio. De bereikbaarheid van het gebied op verschillende manieren (openbaar vervoer, vervoer over de weg, efficiënte verbindingen met internationale luchthavens en havens) is voor bedrijvigheid een absolute randvoorwaarde. Ook voor jongeren is een goede en snelle bereikbaarheid van vooral steden in Nederland steeds belangrijker. Willen we een aantrekkelijke stad zijn en blijven voor het bedrijfsleven, voor jongeren en voor kenniswerkers dan is het zaak te blijven investeren in de kwaliteit van de woon- en leefomgeving, in de bereikbaarheid van Ede en in de kwaliteit van de voorzieningen in Ede en de regio. 8 Presentatie Midsize Ede, Sjors de Vries, Ruimtevolk 9 Trendstudie Platform 31 Het voorzieningenniveau, een levendig centrum, levendige dorpskernen en een prettige woon- en leefomgeving zijn natuurlijk in de eerste plaats van belang voor de huidige bewoners van de gemeente. Tijdens het rondetafelgesprek met vertegenwoordigers van zorg- en welzijnsinstellingen, het onderwijs, woningcorporaties en culturele en sportvoorzieningen werd het belang van een leefbare stad benadrukt. Met voldoende voorzieningen in de nabijheid van bewoners. Ook constateerden de gesprekspartners dat maatwerk en creativiteit belangrijk zijn. Zodat voorzieningen en activiteiten zoveel mogelijk aansluiten bij de behoeften van inwoners en ook overeind blijven in de kleine kernen. Daarnaast benadrukten de deelnemers de meerwaarde van het concentreren van meerdere functies in multifunctionele voorzieningen. Verschillende aanwezigen benoemden de (veer)kracht van de verschillende gemeenschappen in Ede als unieke kwaliteit van deze regio. Zorgen waren er ook aan de ronde tafel: over segregatie, over de geslotenheid van sommige gemeenschappen in stad en dorp, over de kansen van jongeren en over de verdeeldheid in de samenleving. Ede heeft de ambitie om interessante vestigingslocatie te zijn voor nieuwe groepen, zoals kenniswerkers. Trends en ontwikkelingen laten zien dat los van deze ambitie ook voor de bestaande inwonersgroepen snel ontwikkelingen nodig zijn in de woon- en leefmilieus en voorzieningen. Want - in het begin van dit essay stipte ik het al aan - de veranderende huishoudenssa- 19 Opbrengst uit het rondetafelgesprek: Houd voorzieningen in kleine kernen overeind, maak voorzieningen zoveel als mogelijk multifunctioneel en benut de veerkracht van de verschillende Edese gemeenschappen. Verkenning versie 5.indd :21

20 20 menstelling en de vergrijzing hebben gevolgen voor woningvoorraad en woonomgeving. Hetzelfde geldt voor de veranderingen in de economie, die brengen uitdagingen voor ons centrum. En vergeet de impact niet van veranderingen in hoe mensen hun vrije tijd doorbrengen en veranderingen in de manier van zorgverlening (steeds meer in de eigen woonomgeving). Landelijke onderzoeken laten een wat dubbel beeld zien van de Nederlandse samenleving op dit moment. Aan de ene kant blijkt uit allerlei onderzoeken dat Nederlanders steeds gelukkiger worden en gelukkig zijn, ook in vergelijking met mensen uit andere landen. Ede werd zelfs in mei 2017 als gelukkigste gemeente bestempeld van de 50 grootste gemeenten in het onderzoek van de Atlas voor Gemeenten. 10 Tegelijkertijd ontstaat er steeds meer maatschappelijke onvrede. Dit zien we onder meer terug in de verruwing van het politieke en maatschappelijk debat, maar ook in veelsoortige tegenstellingen in de samenleving. De tegenstelling tussen rijk en arm, hoogopgeleid en laagopgeleid, werkenden en niet-werkenden, autochtone Nederlanders en Nederlanders met een andere etnische achtergrond. 11 We zien dat bepaalde groepen zich lijken terug te trekken uit de samenleving, tegelijkertijd treden er nieuwe groepen toe tot onze samenleving (bijvoorbeeld de statushouders uit Syrië en Eritrea) die hun plekje nog moeten verwerven. Ik ben van mening dat ieder zijn eigen belevingswereld mag hebben, maar dat mensen zich ook moeten inzetten om begrip voor elkaar te krijgen en contact te hebben. Hoe realiseren we dit en hoe investeren we hierin? Bij de opening van de Turkse moskee sprak ik onlangs de wens uit dat verschillende groepen in Ede maaltijden met elkaar delen, deuren voor elkaar openen en in gesprek gaan met elkaar over wat hen bezighoudt. Ik vond en vind het nodig om zulke dingen hardop te zeggen. We vormen immers een gemengde samenleving. Er is een beweging waarneembaar van mensen die zich terugtrekken in de eigen groep, op 10 Atlas voor Gemeenten, Trendstudie Platform 31 Onderzoek laat zien: Huishoudens veranderen van samenstelling, vergrijzing neemt toe. Dat heeft impact op woningvoorraad en woonomgeving. Hetzelfde geldt voor veranderingen in de economie, vrijetijdsbesteding en zorgverlening. Verkenning versie 5.indd :21

21 het eigen erf en in de eigen kring. Daar moeten wij de ogen niet voor sluiten. Het is niet erg om dingen met gelijkgestemden te doen. Maar het is wel erg als daarbij de deuren en de harten voor anderen dicht gaan. Wij zijn immers nog steeds sámen de Edese gemeenschap. Samen geven wij handen en voeten aan de democratie en zorgen we voor een woonomgeving waar onze kinderen goed kunnen opgroeien. voor de toekomst van Ede in 2030 zijn: - Wat is dan de rol van de overheid? - Hoe werken we aan gelijke perspectieven en kansen voor iedereen: kansen op goed onderwijs en participatie in de samenleving? - Stimuleren we samenwerking tussen partners of hebben we een meer sturende rol waarin de gemeentelijke overheid investeert en initieert? Ondanks mijn zorgen zie ik mooie dingen gebeuren in Ede. De inzet van de Marokkaanse gemeenschap op het gebied van openbare orde en veiligheid bijvoorbeeld. De samenwerking tussen kerken en de Turkse moskee. Dat zijn goede voorbeelden van ontmoeting over en weer. Edenaren hebben een sociaal hart. Dat blijkt uit de vele vrijwilligers en mantelzorgers in onze gemeente. Ik ben erg trots op hen. We staan ook open voor vernieuwende bewonersinitiatieven. Samen staan we sterker en kunnen we betere en creatievere oplossingen bedenken voor de problemen waar we voor aan de lat staan. Partners roepen de gemeente op om experimenteerruimte te creëren en om slimme verbindingen te maken tussen partijen en initiatieven die per gebied in de gemeente verschillend kunnen zijn. Marian Teer (Woonstede) omschreef dat tijdens het gesprek als de overheid als matchmaker. Vragen voor de toekomst gaan over ontmoetingen van inwoners, over het realiseren van een open samenleving. Partners vragen experimenteerruimte. 21 Een van de belangrijkste wensen in de Visie Ede 2025 was het realiseren van een open samenleving in 2025 waarin inwoners elkaar ontmoeten en zich verbonden voelen. In 2017 moet ik constateren dat juist dit punt nog steeds erg actueel is. Relevante vragen hierbij Kansen: Ede - en trouwens heel Nederland - geeft een diffuus beeld: we zijn de gelukkigste grote gemeente van Nederland. Maar er is ook een groeiende verdeeldheid. Verkenning versie 5.indd :21

22 22 De feiten: In het hart van FoodValley verbindt Ede traditie en innovatie op het gebied van voedselproductie. Als proeftuin voor Wageningen Universiteit & Research. Als voedingsbodem en vestigingsplaats van het World Food Center. Verkenning versie 5.indd :21

23 Thema food en economie In de Visie Ede 2025 is prioriteit gegeven aan het thema food. De gemeente, het bedrijfsleven, kennis- en onderwijsinstellingen vormen, met de Regio FoodValley, een internationale topregio op het gebied van voedsel. Regio FoodValley is een samenwerkingsverband van acht gemeenten met inwoners. Ede ligt in het hart van FoodValley. Ede doet meer: wij verbinden traditie en innovatie met elkaar. Van de agrarische sector in het landelijk gebied tot de topkennisinstituten in de wereld. Ede ligt in het hart van de internationale topregio voor kennis en innovatie op het gebied van voedselproductie. De KennisAs tussen Ede en Wageningen is de spil. Ede is de proeftuin voor Wageningen Universiteit & Research. Hier zien vernieuwingen op het gebied van voedselproductie en -bereiding het licht. Met partners werken we voortvarend aan de totstandkoming van het World Food Center. Tot 2030 voorzien we voor Nederland een langere periode van lichte economische groei. Als we kijken naar de ontwikkelingen in de economische structuur kunnen we in algemene zin zeggen dat er tot 2030 grote wijzigingen zullen optreden in de economische structuur. Dit is het gevolg van internationalisering en verschuiving van werkgelegenheid. De trendstudie van Platform 31 benoemt voor Ede als kansrijke sectoren toerisme, (vernieuwende) zorg, (vernieuwende) bouw, energie en duurzaamheid (energietransitie). We verwachten voor de komende jaren een afname in de sectoren overheid, onderwijs, financiële dienstverlening en detailhandel. Economische activiteiten zullen zich in de toekomst veel meer over de stad spreiden: functiemenging, blurring, in de wijken en vanuit huis. Flexibele arbeid neemt toe. Het aantal banen groeit vooral in de hoger en lager opgeleide categorieën, hiermee lijkt de middengroep tussen wal en schip te vallen. Dat is een zorgelijke ontwikkeling. Bijzondere karakteristiek van Ede is dat 10% van de beroepsbevolking uit zzp ers bestaat. Dit is het hoogste percentage in heel Nederland. Voedsel wordt een steeds belangrijker onderwerp op de landelijke en internationale politieke agenda. Met thema s als voedselzekerheid, voedselveiligheid, gezond en lekker eten. Food is een belangrijk sector van onze regionale economie: sinds 2008 steeg onze totale export met 15%. Beduidend meer dan de landelijke groei van 8%. Als we inzoomen op de prioriteit food dan kan ik constateren dat Ede en de regio zich de afgelopen jaren succesvol hebben gepositioneerd en geprofileerd op het thema food. Voedsel wordt een steeds belangrijker onderwerp op de landelijke en internationale politieke agenda. Thema s als voedselzekerheid, voedselveiligheid, gezondheid en lekker eten raken ons allemaal. Voedsel is ook iets waar steeds meer mensen bewust mee omgaan vanwege gezondheid en duurzaamheid en waar we met zijn allen ook iedere dag weer van genieten. Food is een belangrijke sector van onze regionale economie. 23 De verwachtingen: Kansrijke sectoren voor Ede zijn toerisme, (vernieuwende) zorg, (vernieuwende) bouw, energie en duurzaamheid (energietransitie). Flexibiliteit in arbeid neemt toe. Bijzondere karakteristiek van Ede is dat 10% van de beroepsbevolking uit zzp ers bestaat. Dit is het hoogste percentage in heel Nederland. Verkenning versie 5.indd :21

24 Kansen voor de regio: Clusters rond kennis, food en economie. Cross-overs met health, energy, clean tech, sport, bewegen en ict. Er is hier nog ruimte voor huisvesting van nieuwe bedrijvigheid of gevarieerde en goed bereikbare bedrijventerreinen en werklocaties. 24 Clusters van innovatieve hightech bedrijven en startups rond universiteiten en gespecialiseerde productielandschappen kunnen een positieve bijdrage leveren aan kennisuitwisseling, kennisverspreiding en economische ontwikkeling. Ons economische cluster rond food, met allerlei nieuwe ontwikkelingen zoals het World Food Center en bijvoorbeeld de food-incubator, biedt allerlei kansen voor de economische versterking van Ede. Onze regio kan, in tegenstelling tot andere regio s, nog nieuwe bedrijvigheid huisvesten op gevarieerde en goed bereikbare bedrijventerreinen en werklocaties. Van R&D tot foodproductie, wij hebben nog de ruimte. Niet alleen voor het bedrijfsleven gericht op food, maar veel breder dan dat. En daar hebben op de lange termijn alle inwoners profijt van. Een gezonde economie betekent uiteindelijk een divers aanbod aan banen, een prettig woon- en leefklimaat, goed onderwijs en ruimte voor innovatie en ondernemerschap. Om onze economie en stad aantrekkelijk te houden liggen er kansen op de cross-overs met health, energy, clean tech sport, bewegen en life sciences en ICT. Het rondetafelgesprek over food en economie met daarbij aanwezig vertegenwoordigers van kennisinstellingen als NIZO, WUR, FoodValley.NL, Voedingsalliantie en bedrijven als Plantion en Lukkien heeft me een aantal inzichten gegeven. Vergaande samenwerking in een open innovatie ecosysteem tussen overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven met veel aandacht voor cross-overs tussen sectoren leidt tot grote versnelling van het innovatieproces. Prof. Dr. Omta (WUR) Spreker Onno Omta (WUR) wees ons op de vele innovatieve bedrijven in Ede en regio op diverse onderdelen van de voedselketen. Van innovatieve stallenbouw en precisie landbouw met drones tot innovaties om bijvoorbeeld melk langer houdbaar te maken en vliegtuigmaaltijden ongekoeld te kunnen bewaren. Bijzondere bedrijven die in samenwerking met wetenschappelijke instituten als WUR en kennisinstellingen als NIZO innoveren en wereldwijde ontwikkelingen beïnvloeden. Ook wezen de aanwezigen me erop dat het nog te weinig zichtbaar is dat onze regio dit allemaal in huis heeft en dat er ook qua (internationale) marketing en communicatie meer mag gebeuren. We hebben ook gesproken over de rol van overheden daarin. Prof.Dr. Omta: Vergaande samenwerking in een open innovatie ecosysteem tussen overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven met veel aandacht voor crossovers tussen sectoren leidt tot grote versnelling van het innovatieproces. Omta noemt de Wageningen Campus en het World Food Centre essentiële kernen voor de open innovatie ecosysteem. Inzichten uit rondetafelgesprek: Ede kent nog veel meer innovatieve bedrijven dan ik dacht te weten. Op diverse onderdelen van de voedselketen. Daar mag meer bekendheid voor komen. Ook internationaal gezien. In samenwerking met wetenschappelijke instituten als de WUR en kennisinstellingen als NIZO innoveren bedrijven en beïnvloeden zij wereldwijde ontwikkelingen. Verkenning versie 5.indd :21

25 In 2015 exporteerde de Regio FoodValley voor 4,4 miljard naar het buitenland Exportgroei Regio +15% Nederland +8% In 2015 exporteerde de Regio FoodValley voor ruim 2 miljard aan agrifood goederen. 25 Vanaf 2008 steeg de export van agrifood goederen met 13%: dat was net zoveel als landelijk. In de Regio FoodValley is 48% van de export foodgerelateerd. Dat is een veel groter deel dan landelijk (20%). Verkenning versie 5.indd :21

26 Verdeling banen in de topsector Agrifood Ontwikkeling 1% Primaire productie 21% (1640) Handel 66% (5240) Ede banen in topsector Agrifood 2015 Industrie 12% (970) Aantal banen in de deelsector ontwikkeling Deelsector ontwikkeling 2% 26 10% Regio FoodValley banen in topsector Agrifood 2015 Nederland Aantal banen in onderzoek en advisering Veterinaire dienstverlening Speur- ontwikkelingswerk Landbouw & Visserij Keuring agrarische producten Ede had in banen in advisering en onderzoek Speur- ontwikkelingswerk Gezondheid Verkenning versie 5.indd :21

27 Vragen voor de toekomst gaan over: Focus en strategie rond food om onze concurrentiepositie te versterken. Zijn we consequent genoeg? Krijgen innovatie en ondernemerschap voldoende ruimte? Houden we de lange termijn voor ogen? Hoeveel verder moeten we vooruitkijken om wijs te besturen? De aanwezigen benoemden een aantal kritische succesfactoren voor de rol van de gemeente in ontwikkeling van Ede en de regio in de toekomst. De gemeente kan de ontmoeting tussen branches initiëren en faciliteren. Professionele marketing is van belang met name om het innovatieve karakter van de regio te benadrukken. Andere concurrerende regio s doen dit al beter. We moeten, ook nu met de economische wind in de rug, blijven investeren in het aantrekken van bedrijven, in het ondersteunen van startups en de verbinding met het lokale midden en kleinbedrijf. Bedrijven deden bij het rondetafelgesprek een dringende oproep om zorg te dragen voor goed (technologisch) onderwijs op alle niveaus in de regio. Zij vroegen aandacht voor de bereikbaarheid en het woon- en leefklimaat. De kennisinstellingen riepen op om aantrekkelijke woonmilieus en voorzieningen voor internationale kenniswerkers te ontwikkelen (denk aan de internationale school). Ook de kwaliteiten van de regio mogen meer in het zonnetje: de Veluwe, het Kröller-Müller Museum en Het Nationale Park De Hoge Veluwe, dat is toch allemaal behoorlijk indrukwekkend. Hun advies: positioneer en profileer jezelf op food, maar werk tegelijkertijd aan een brede en vitale economische structuur in je stad. En tot slot: zorg ervoor dat op de lange termijn de randvoorwaarden in je gemeente voldoende zijn om food(productie)bedrijven nog te kunnen huisvesten. Denk aan geschikte bedrijventerreinen maar ook aan energiebronnen als biomassa en zonne-energie. Vragen die in me opkomen zijn: Hoe scherpen we onze focus en strategie rond food verder aan om de concurrentiepositie van onze regio te versterken? Zijn we hierin consequent genoeg? Laten we ons soms niet teveel leiden door korte termijn voordelen die wellicht op de lange termijn het merk en de positionering van Ede als food-stad schaden? Ik denk daarbij bijvoorbeeld aan de keuzes rond de ontwikkeling van het WFC terrein. Is woningbouw daar nou de beste keuze voor de toekomst? Welke nieuwe accenten zijn nodig voor 2030 en moeten we voor dit onderwerp misschien nog verder vooruitkijken? Geven we voldoende ruimte aan innovatie en ondernemerschap en wat kan de overheid daaraan bijdragen? Wat kunnen we leren van regio s die al langer werken aan economische clustervorming rond een speerpunt? En hoe zorgen we ervoor dat de inwoners van Ede optimaal profiteren van deze ontwikkelingen? 27 Kritische succesfactoren: Marketing, investering in aantrekken van bedrijven en start-ups, samenwerking met lokale midden en kleinbedrijf. En vooral: goed technologisch onderwijs op alle niveaus in de regio. Verkenning versie 5.indd :21

28 Sinds de vaststelling van de visie in 2012 is met focus hard gewerkt aan onze ambities voor de toekomst van Ede. En met resultaat! 28 Verkenning versie 5.indd :21

29 Tot slot Dit alles overwegende staat u voor vele indrukwekkende en mooie uitdagingen. Ik constateer dat de Visie Ede 2025 vrucht draagt. Sinds de vaststelling van de visie in 2012 is met focus hard gewerkt aan onze ambities voor de toekomst van Ede. En met resultaat! Met dit verkennend essay voor de toekomst bied ik een doorkijk aan naar Zonder keuzes te maken of richting te geven. Wel met kennis, trends, ontwikkelingen en de waardevolle input van belangrijke samenwerkingspartners. Ik hoop dat dit u handvatten en gespreksstof biedt voor een nieuwe raad, een nieuw college, een nieuwe burgemeester, politieke partijen en alle anderen die zich betrokken voelen bij de toekomst van de gemeente Ede. Ik laat het aan u. 29 Verkenning versie 5.indd :21

30 Dankwoord Mijn dank gaat uit naar alle enthousiaste deelnemers aan de rondetafelgesprekken. Hun inbreng was inspirerend en daarmee van grote waarde voor deze Verkenning. Landelijk gebied LTO Gelderse Vallei Nat. Park De Hoge Veluwe VisitVeluwe Camping De Wije Werelt Christelijke Hogeschool Ede Wageningen Environmental Research De heer F. Visscher De heer H. Beukhof Mevrouw H. Oosting De heer H. Prangsma De heer W. Dekker De heer E. Gies 30 Governance Wageningen-UR Regio FoodValley Provincie Gelderland The Economic Board Provincie Utrecht FOV Woon- en leefklimaat Cultura Christelijke Hogeschool Ede ROC A12 Woonstede Opella Malkander Kenniscentrum Sport Mevrouw Y. van de Fliert-Biemans De heer T. Folmer De heer M. Cassuto De heer J. van Heerikhuize De heer T. Breukink De heer G. Boeve De heer M. Scheffer De heer M. Kop De heer P. van den Berg De heer M. Ruiter Mevrouw G. Poelert De heer H. van Wijnen Mevrouw L. Schöningh Mevrouw M. Teer De heer K. Hazelaar Mevrouw J. Hopster Mevrouw L. Preller Mevrouw A. van der Velden De heer R. Walhout Verkenning versie 5.indd :21

31 Food en Economie Wageningen-UR NIZO Food Research BV Plantion Allianti Voeding Ziekenhuis Gelderse Vallei Lukkien Lukkien De heer O. Omta De heer V. Kal De heer P. Bakker Mevrouw M. Menkveld De heer B. Lukkien De heer H. Kok De heer A. van den Hudding Colofon De Verkenning 2030 wordt u aangeboden door Cees van der Knaap, burgemeester in Ede van 2008 tot Oplage 150 Regie en inhoud Marieke Seip en Ankie van de Kruijs Projectmanagement Pauline Jacobs Communicatieadvies Nicole Elbers Samenstelling en eindredactie Helen van den Oever Vormgeving Stanley Wattimena Illustraties Studio Flip Ede, juli 2017 Verkenning versie 5.indd :21

32 32 Verkenning versie 5.indd :21