Zaadvoorraad en dispersie bij een proefverkweldering in Noard-Fryslan Bütendyks

Transcriptie

1 9 Zaadvoorraad en dispersie bij een proefverkweldering in Noard-Fryslan Bütendyks De laatste jaren bestaat er in Friesland veel aandacht voor de mogelijkheid tot het uitbreiden van het kwelderoppervlak ('verkwelderen') door middel van natuurontwikkeling in bestaande zomerpolders. Van toevallige dijkdoorbraken is bekend, dat er na enige tijd kwelders of schorren ontstaan. Maar welke processen Hggen daaraan ten grondslag? Treedt er snelle sedimentatie op in wisselwerking met de zich ontwikkelende kweldervegetatie? Over de kansen voor de ontwikkeling van kweldervegetatie in de zomerpolder gaat dit artikel. Zomerpolders Zomerpolders zijn voormalige kwelders die na de aanleg van zomerkades landbouwkundig zijn benut, hetzij voor beweiding en het winnen van hooi, hetzij voor akkerbouw. De dijken rond de zomerpolders zijn hoog genoeg om deze vormen van landbouw mogelijk te maken, maar niet zo hoog dat de polders volledig zijn gevrijwaard van overstromingen door zeewater tijdens stormvloeden. De frequentie van overstromingen fluctueert zodanig dat de polders soms een paar keer per jaar overstromen, soms enkele jaren achter elkaar niet. Door het achterwege blijven van inundatie met zeewater is er veel minder sediment afgezet in de zomerpolders dan in de meer zeewaarts gelegen kwelders. Bovendien heefi: inklink plaatsgevonden door drainage. De zomerpolders liggen daardoor lager dan de kwelders. Een J.P. Bakker, G. van den Brink, G.L. Verweij & E Esselink belangrijke vraag bij het verkwelderen is dan ook hoe de 'badkuip', die de zomerpolders vormen, met sediment wordt opgevuld. Verkwelderen Tot 98 is jarenlang gedebatteerd over de kustverdediging van Noord-Friesland. De zeedijk moest op delta-hoogte worden gebracht. Enerzijds was het mogelijk de zomerpolders en kwelders (totaal ongeveer 3 ha) in te dijken en een nieuwe zeedijk aan te leggen noordelijk van de bestaande. Anderzijds was het mogelijk de bestaande zeedijk op te hogen. Om niet meer kwelderareaal te verliezen werd uiteindelijk door de regering gekozen voor de tweede optie. Bovendien werd bepaald dat het kwelderareaal vergroot zou moeten worden door de zomerpolders weer te verkwelderen. Dit proces kwam in een stroomversnelling toen in het begin van de jaren WADDENZEE negentig een EU-LIFE subsidie beschikbaar kwam voor het verwerven van de benodigde grond en de uitvoering van de werken. Voorwaarde bij de subsidieverlening was het vaststellen van de efiicten van verkweldering. Zodoende is voor het gebied Noard- Fryslan Bütendyks vastgelegd dat op termijn tot verkweldering van ha zomerpolder over zal worden gegaan (Hosper & de Vlas, 994). Omdat niet duidelijk is hoe de ontwikkeling van sedimentatie en begroeiing zal verlopen in zo'n groot gebied, is besloten eerst een proef uit te voeren voor een kleine polder. In de zomer van zijn voorbereidende werkzaamheden uitgevoerd, zoals het graven van slenken (foto & ) en het op hoogte brengen van de tweede zomerkade. Na het broedseizoen van zal de buitenste zomerkade van een polder van 35 ha op drie plaatsen worden doorsneden en wordt de proefverkweldering een feit (fig. ). Om te verkwelderen is het nodig dat zich kweldervegetatie gaat vestigen in tot nu toe landbouwkundig gebruikte gebieden. Op plaatsen waar onopzettelijk een zomerkade is stuk gegaan en niet gerepareerd, is een dergelijke vestiging mogelijk Fig.. Ligging van de polder waarin de proefverkweldering plaats vindt. De tweede zomerkade is in op dezelfde hoogte gebracht als de buitenste zomerkade; bovendien zijn slenken gegraven om het zeewater toegang te geven tot de proefpolder (gearceerd). In de buitenste zomerkade worden drie openingen gemaakt na het broedseizoen in. O I 5 m I

2 Foto. Voorbereidende werkzaamheden: de machines graven de slenl(en uit (foto: Louis Dijicstra). Kader Ervaringen met verkweldering elders Zijn er voorbeelden van verkwelderingsprojecten elders? In 995 is in de Karrendorfer Wiesen bij Greifswald (Mecklenburg-Vorpommern, Duitsland) een zomerkade in zijn geheel venwijderd rond een polder van 35 ha (Bernhardt et al., 996; Müller-Motzfeld, 997). Er komen nu grote geïnundeerde plekken voor waarin veel steltlopers worden aangetroffen. Van de kweldersoorten die kenmerkend zijn voor de brakke Oostzeekwelders hebben Zilte schijnspurrie en Stomp kweldergras zich gevestigd. In vloedmerk in de voormalige zomerpolder zijn, naast deze soorten, zaden of vegetatieve delen gevonden van Schorrenzoutgras (Triglochin maritima), en Heen {Scirpus mahtimus) (Bernhardt, 998). Bij Spieka Neufeld in het Land Wursten (Niedersachsen) in Duitsland wordt sedert 995 verkweldering nagestreefd. Hier is een sluis gebouwd in de zomerkade, die Waddenzeewater inlaat in een uitgediepte voormalige slenk. De geringe hoeveelheid water die binnen komt, leidt alleen langs de randen van de uitgediepte slenk tot de vestiging van kweldersoorten (eigen waarneming). Deze zijn waarschijnlijk met het ingelaten water meegekomen. De voormalige zomerpolder wordt niet geïnundeerd. Het extensiveren van de beweiding heeft geleid tot een sterke verruiging met Akkerdistel {Cirsium arvense). De grootste veranderingen in de vegetatie in de zomerpolder zijn dus het gevolg van verandering in het beweidingsregiem en niet het gevolg van het verkwelderen. In de dijk rond een polder van ha bij Tollesbury in Zuidoost-Engeland is in 995 een gat gemaakt en een open verbinding met zee ontstaan (Boorman & Mazelden, 996). Door de regelmatige inundatie hebben zich tot 999 tien kweldersoorten gevestigd, voornamelijk op de zeer smalle zone tegen de dijk aan, de rest van de polder is nog kaal. Zeekraal, Gewoon kweldergras, en Zilte schijnspurrie zijn het meest succesvol (Möller et al., ). In 966 ontstond nabij het Verdronken Land van Saeftinge een polder van ha: de Selenapolder. Vanaf 99 staat deze polder via een gat van 5 m in open verbinding met de Westerschelde en heeft zich weer een schor ontwikkeld: het Sieperdaschor (Krijger, 993). De samenstelling van de vegetatie vóór 99 is niet vastgelegd, maar sinds 993 wordt de ontwikkeling van de vegetatie gedocumenteerd. In 996 kwamen Gewoon kweldergras, Zulte {fister tripolium), Zilte rus (luncus gerardi), Zeekraal, Zilte schijnspurrie, Melkkruid en Heen voor (Stikvoort & de Winder, 998). In 973 is de zomerkade van de Peazemerlannen in Noordoost-Friesland bij een storm doorgebroken en niet gerepareerd. Het proces van sedimentatie en ontwikkeling van de vegetatie is helaas niet gedocumenteerd. Het resultaat na 5 jaar is wel bekend. De greppels zijn nog duidelijk zichtbaar; er hebben zich geen meanderende slenken ontwikkeld. Er is geen permanent geïnundeerd kaal wad ontstaan. De sedimentatie is zo snel gegaan dat zich een complete kwelder heeft ontwikkeld. In depressies groeit met langs de randen Zulte. Nog iets hoger staat veel Gewone zoutmelde (Atriplex portulacoides) en op de oevena/allen domineert Strandkweek (de Vlas, 997; van Duin et al., 997). Dit is een kenmerkende zonering voor een bepaalde ontwikkelingsfase op onbeweide kwelders. Onze venwachting is dat de door van Duin et al. (997) beschreven variatie zal afnemen en zich in de Peazemerlannen een soortenarme Strandkweekvegetatie zal ontwikkelen. Een dergelijke kwelder is niet geschikt voor ganzen (Bakker et al., 997). Dat is één van de redenen dat de beheerder van Noard-Fryslan Bütendyks, It Fryske Gea, beweiding gaat toepassen. gebleken (kader ). Helaas heeft geen monitoring plaats gevonden, zodat niet bekend is hoe snel de vestiging van de kweldervegetatie heeft plaats gevonden, welke soorten snel en welke langzaam koloniseren. Kortom: er is niets bekend over achterliggende mechanismen bij het proces van verkwelderen. De hier geëntameerde proefverkweldering biedt de mogelijkheid deze hiaten in onze kennis op te vidlen. Voor de hand ligt de gedachte dat zaden wel naar de proefpolder zullen waaien. Windverbreiding is echter een mechanisme dat geen grote rol lijkt te spelen, zoals bijvoorbeeld is aangetoond voor Valkruid {Arnica montana), een soort met parachuutje (Strykstra et al., 998). Voor de proefverkweldering doen zich de volgende vragen voor; ) zijn er kweldersoorten aanwezig in de bestaande vegetatie van de zomerpolder; ) zijn er nog kiemkrachtige zaden van kweldersoorten in de bodem aanwezig; 3) kunnen zaden van kweldersoorten vanaf de nabijgelegen kwelder door getijdestromingen worden getransporteerd in de richting van de te verkwelderen zomerpolder; 4) kunnen ganzen een rol spelen bij het transport van kiemkrachtige zaden? Vegetatie De kwelder buiten de zomerpolder wordt intensief beweid met schapen, jongvee en paarden. De beweidingsintensiteit is dicht bij de dijk het hoogst en neemt afin de richting van de pionierzone aan de wadkant. De zomerpolder wordt bemest en intensief beweid met paarden en jongvee. De huidige samenstelling van de vegetatie van enerzijds de zomerpolder en anderzijds de kwelder geven een indruk van de bestaande vegetatie en de mogelijke samensteuing van de toekomstige kwelder. In 997 is de vegetatiesamenstelling aan de hand van vegetatieopnames beschreven in de pionierzone en de hogere gedeelten van de kwelder tegen de zomerkade, in de zomerpolder en afzonderlijk in laaggelegen delen van de zomerpolder. De pionierzone van de kwelder werd sterk gedomineerd door {Salicomia dolichostachydj en {Suaeda maritima), terwijl Gewoon kweldergras {Puccinellia maritima) en

3 {Spergularia maritimd) ook veel voorkwamen. Op de hogere, intensief beweide kwelder kwamen vooral {Plantago maritimd).. Gewoon kweldergras, Melkkruid (Glaux maritimd) en voor. Het grootste deel van de vegetatie in de zomerpolder werd in 997 gedomineerd door Kweek (Elymus repens). Geknikte vossenstaart {Alopecurus geniculatus). {Potentilla anserind). Vertakte leeuwentand {Leontodon autumnalis) en Ruw beemdgras {Poa trivialis). Er zijn geen kweldersoorten aangetroffen. In de laaggelegen delen van de zomerpolder was de bedekking van de vegetatie laag en kwamen soorten voor als Stomp kweldergras {Puccinellia distans). Zilte schijnspurie {Spergularia salind). Kweek, {Atriplexprostratd) en {Agrostis stoloniferd) De eerste twee soorten zijn kenmerkend voor brakke omstandigheden buiten directe invloed van de zee; is een kweldersoort. Andere kweldersoorten zoals,,, Gewoon kweldergras en kwamen in lage frequentie voor. Zaadvoorraad Op de hoge kwelder en in de hoge delen van de zomerpolder zijn monsters genomen van de bodem van -5 cm met een boor met een diameter van 7 cm. Per vegetatie-type zijn monsters genomen in april 997. De bodemmonsters zijn gespoeld over zeven van mm en, mm en vervolgens uitgespreid in een dun laagje op gesteriliseerde grond in de kas (ter Heerdt et al., 996). De opgekomen kiemplanten zijn gedetermineerd en geteld. In de berekening komt één kiemplantje in de kiembakken overeen met zaden/m in het veld. In de zaadvoorraad van de hogere kwelder domineerde. Daarnaast kwamen Melkkruid,,, Zilte schijnspurrie en regelmatig voor (tabel ). De zaadvoorraad in de zomerpolder werd gedomineerd door en Geknikte vossenstaart. Van de kweldersoorten is veel en nauwelijks aangetroffen (tabel ). Het is duidelijk dat in de zaadvoorraad op de kwelder vooral zaden werden gevonden van soorten typisch voor zilte omstandigheden, terwijl in de polder vooral zaden van soorten uit brakke en zoete milieus zijn gevonden. Vergelijking met de vegetatie leert dat de zaadvoorraad in de bodem een goede afspiegeling vormt van de samenstelling van die vegetatie. Gewoon kweldergras en ontbreken in de zaadvoorraad, misschien omdat deze soorten zwaar worden begraasd en daardoor weinig tot bloei kunnen komen. Uit het feit dat op de kwelder in de zaadvoorraad alleen soorten werden aangetroffen die ook in de vegetatie voorkomen, dat van sommige soorten zaden ontbreken in de zaadvoorraad en dat in de bodem van de zomerpolder geen zaden meer worden aangetroffen die duiden op de vroegere kweldersituatie, kan worden geconcludeerd dat de voorkomende kweldersoorten geen langlevende zaadvoorraad hebben. Dit komt overeen met gegevens uit de Uteratuur (Thompson et al., 997). De geringe aantallen kiemkrachtige zaden van kweldersoorten in de lage delen van de zomerpolder kunnen tijdens de laatste storm (wellicht in de winter van 995/996) in de polder zijn terecht gekomen. Ze kunnen echter ook afkomstig zijn van de kleine populatie kweldersoorten ter plekke. We kunnen concluderen dat alleen in de lage delen van de zomerpolder en met een geringe frequentie, enkele kweldersoorten werden aangetroffen. Kweldersoorten ontbraken vrijwel in de proefpolder en ook in de bodem liggen ze niet te wachten tot er verkweldering optreedt. Dat betekent dat vestiging van kweldersoorten vanaf elders, bijvoorbeeld de nabijgelegen kwelder zal moeten plaats vinden. Vloedmerk Een indruk van de verbreiding van kiemkrachtige zaden van kweldersoorten vanuit de kwelder in de richting van de zomerpolder kan worden gekregen aan de hand van zaden in het vloedmerk afgezet Tabel. Dichtheid gekiemde zaden/m in de toplaag van de bodem (-5 cm) in de kwelder en de zomerpolder van Noard-Fryslan Bütendyks. Gerande en Zilte schijnspurrie zijn als kiemplant moeilijk te onderscheiden. De soorten zijn gerangschikt naar zouttolerantie: O = zoet, = brak, = zout (naar Scherfose, 99). De log van de ratio is berekend als de logaritme van (dichtheid zaden in de kwelder + )/logaritme van (dichtheid zaden in de zomerpolder +). plantensoort Melkkruid Zilte schijnspurrie Gewoon kweldergras Kweek Geknikte vossenstaart Vertakte leeuwentand Straatgras Krulzuring Paardebloem Madeliefje Ruw beemdgras zouttolerantie bodem kwelder zaden/m bodem zomerpolder zaden/m logratio ' Tabel. Kiemkrachtige zaden in een najaars- en voorjaars-vloedmerk. Melkkruid Gewoon kweldergras Strandkweek Zulte Zeealsem aantal zaden/m^ vloedmerk najaar vloedmerk voorjaar ! ' 3 8

4 Levende Natuur op de kade van de zomerpolder. Op de kade lag in het voorjaar (maart) 997 vers vloedmerk en wat hoger tegen de kade een ouder vloedmerk uit het najaar (november) 996. Beide vloedmerken bestonden uit een pakket dood plantenmateriaal, waarop zich nog geen jonge planten hadden gevestigd op het tijdstip van bemonsteren. Ze zijn op tien plaatsen bemonsterd door in april 997 van een oppervlak van 4 cm het gehele vloedmerk weg te nemen en dit in de kas te laten kiemen. De monsters hadden een variabel volume, doordat het vloedmerk niet overal even dik was. Opvallend is het grote aantal zaden in het najaarsvloedmerk in vergelijking met het voorjaarsvloedmerk. Wellicht is de beschikbaarheid van zaad op de kwelder gedurende de winter afgenomen, doordat zaad in de loop van het seizoen op de bodem is gevallen en daardoor niet meer door het water kon worden meegenomen. Aangezien het vloedmerk door het zeewater tijdens storm op de voet van de kade is gedeponeerd, concluderen we dat de kweldersoorten,., Melkkruid, Strandkweek {Elymus athericus), Kortarige zeekraal en Zeealsem {Artemisia maritima) zaden hebben die kunnen drijven en verplaatst kunnen worden. Gewoon kweldergras is opgekomen uit vegetatieve delen, die ook drijvend verbreid kunnen worden. Dit zijn ook de soorten die voorkomen in de vegetatie van de kwelder die voor de zomerpolder ligt. Ganzen Zaden kunnen ook door vogels worden verbreid. In de zomerpolders en op de aangrenzende kwelders overwinteren jaarlijks tot 8. Brandganzen. Zij produceren tijdens het foerageren elke paar minuten een keutel. Deze keutels kunnen wellicht kiemkrachtige zaden bevatten. Het duurt ongeveer 9 minuten voordat ganzen keutels produceren van de vegetatie waarop ze zijn gaan foerageren. Dat betekent dat ze in de eerste 9 minuten na het neerstrijken in de zomerpolders zaden van de kwelder kunnen deponeren. In april 997 in de zomerpolder verzamelde keutels bevatten geen kiemkrachtige zaden van kweldersoorten. In de keutels zijn alleen geringe aantallen kiemkrachtige zaden van, Strandkweek, Ruw beemdgras,. en Veldzuring {Rumex acetosa) aangetroffen. Van oktober 997 tot en met januari 998 zijn regelmatig verse ganzenkeutels verzameld in vakken van 4 m. In de zomerpolder werden 3 vakken gemarkeerd en op de kwelder vakken. Deze vakken werden om de drie weken leeggeraapt. De keutels werden in een dun laagje uitgespreid op kiembakken in de kas en de opgekomen kiemplanten werden gedetermineerd en geteld. Zowel het aantal gekiemde individuen als het aantal gekiemde plantensoorten nam in de loop van het najaar en de winter af Van enkele kweldersoorten werd kiemkrachtig zaad gevonden in keutels die in de zomerpolder zijn verzameld (tabel 3). Maar Kortarige zeekraal, en komen in geringe hoeveelheden voor in de vegetatie van de lage delen van de zomerpolder (tabel 3). Het feit dat in keutels op de kwelder kiemkrachtig zaad is gevonden van soorten die uitsluitend in de zomerpolder voorkomen (Ruw beemdgras, {Matricaria maritima) en Straatgras {Poa annud), suggereert dat wel degelijk transport van zaden via ganzenkeutels mogelijk is. De resultaten suggereren ook dat van enkele kweldersoorten verbreiding via ganzenkeutels naar de zomerpolder kan plaats vinden. Het gaat hierbij om een zeer gering aantal zaden. De zaden hebben in het veld en in de kas echter geen koudebehandeling ondergaan. De kiemkracht van veel soorten wordt door koude bevorderd. Zodoende kunnen onderschattingen zijn opgetreden in het aantal kiemkrachtige zaden. Vestigingskansen voor kweldersoorten Wat zijn nu de vestigingskansen voor kweldersoorten bij het verkwelderen van zomerpolders op grond van dit verkennend onderzoek? In de zomerpolder komen hoegenaamd geen kweldersoorten voor (behalve in de laagste delen). Van enkele kweldersoorten werden kiem- Foto. Nieuw uitgegraven slenic laat het zeewater nu maar Icomen (na broedseizoen ) (foto: Louis Dijkstra). krachtige zaden gevonden in de bodem van de zomerpolder. Er kunnen wellicht zaden van kweldersoorten in de bodem zijn terechtgekomen na recente overstroming. Veel van de op de bestaande kwelder voorkomende soorten produceren zaden die kunnen drijven en in de richting van de zomerpolder kunnen worden getransporteerd. De zaden die worden geconcentreerd op de kade in een vloedmerk dragen niet bij tot de vestiging van kweldersoorten. Voor vloedmerk dat na het insnijden van de buitenste zomerkade wordt afgezet op de kade van de volgende zomerpolder geldt uiteraard hetzelfde. In dat geval zijn zaden alleen maar over de te verkwelderen zomerpolder gedreven. Het is voor de vestiging van kweldersoorten natuurlijk van belang te weten hoeveel zaden op de bodem van de te ontwikkelen kwelder worden afgezet. Hier kan geen uitspraak over worden gedaan. Het ziet er naar uit dat de grootste kans op vestiging van kweldersoorten moet worden gezocht in de afzetting van zaden en/of vegetatieve delen door overstroming. Als dit waar is kan daar misschien door het beheer op worden ingespeeld. Als de zomerkade na het broedseizoen in op drie plaatsen wordt verwijderd kan worden overwogen de vegetatie van de zomerpolder de laatste paar maanden niet meer te maaien of beweiden. Een hoge vegetatie zal meer sediment, maar ook meer zaden kunnen invangen dan een korte vegetatie. Voor de kwelder zijn er twee mogelijkheden. De eerste mogelijkheid is om de vegetatie te laten doorgroeien, dus het laatste seizoen niet meer beweiden, wat een zo groot mogelijke zaadproductie en kans op dispersie naar de oude zomerpolder oplevert.

5 3 Daar staat tegenover dat beweiding van de kwelder leidt tot veel losgeraakte vegetatieve delen van Gewoon kweldergras. Als deze door overstroming worden afgezet op de bodem van de te ontwikkelen kwelder is dat een goede start voor de sedimentatie. Gewoon kweldergras vestigt zich dan snel en stimuleert vervolgens de sedimentatie maximaal. It giet oan Voor de ontwikkeling van kweldervegetatie in de proefpolder in Noard-Fryslan Bütendyks lijken de voorwaarden aanwezig: in de proefpolder zelf komen van enkele kweldersoorten zaden voor; meer soorten kunnen wellicht via de open verbinding door de gaten in de zomerkade door zeewater worden aangevoerd vanuit de aangrenzende kweldervegetatie. Hoe lang dit proces gaat duren is niet duidelijk, aangezien de gaten in de zomerkades bij Peazemerlannen en de Selenapolder niet waren gepland. Daarom zijn deze gevallen niet vanaf het begin gedocumenteerd en is uiteraard niet de uitgangssituatie vóór het begin van het 'experiment' vastgelegd. In het geval van Noard-Fryslan Bütendyks wordt geprobeerd deze gemiste kansen goed te maken: in de zomer van is de uitgangssituatie vastgelegd en het is de bedoeling de ontwikkeling te volgen gedurende de eerste jaren van de proefverkweldering. Het wordt nu spannend! Tabel 3. Aantal kiemkrachtige zaden In tientallen ganzenkeutels verzameld op de kwelder en in de zomerpolder in de periode eind oktober 997 tot en met eind januari 998. Een * geeft aan dat de soort ter plekke ook in de vegetatie is aangetroffen. Literatuur Bakker, J.P., P. Esselink, R. van der Wal & K.S. Dijkema, 997. Options for restoration and management of coastal salt marshes in Europe. In: Urbanska, K.IV., N.R. Webb & PJ. Edwards (Eds) Restoration ecology and sustainable development: Cambridge University Press, Cambridge. Bernhardt, K.G., 998. Auswirkungen der Widerzulassung von Überflutungsdynamik auf die Vegetation und Pflanzenpopulation im Grüniandkomplex 'Karrendorfer Wiesen' bei Greifswald. Scinriftenreilie für Landsclnaftspflege und Naturschutz 55: 5-5. Bernhardt, K.G., J. Tesmer, C Ruth, & H. Schurbohm, 996. Die Vegetation der Karrendorfer Wiesen - Inventarisierung des Zustandes Natur und Naturschutz in Mecklenburg-Vorpommern 3: 85-. Boorman, L. & J. Mazelden, 996. New marshes for old: saltmarsh creation in Sussex, England. Ocean Challenge 6: Duin, W.E. van, K.S. Dijkema & J. Zagers, 997. Veranderingen in bodemhoogte (opslibbing, erosie en inklink) in de Peazemerlannen. IBN-rapport 36. Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek, Wageningen. Heerdt, G.N.J. ter, G.L Verweij, R.M. Bekker & J.P. Bakker, 996. An improved method for seed bank analysis: seedling emergence after removing the soil by sieving. Functional Ecology : Hosper, U.G. & J. de Vlas, 994. Noord-Friesland Buitendijks. Beschrijving en toekomstvisie. Rapport Werkgroep Noord-Friesland Buitendijks. It Fryske Gea, Olterterp. Zilte rus Vertakte leeuwentand Geknikte vossenstaart Ruw beemdgras Zilte greppelrus Straatgras Veldbeemdgras Riet Totaal aantal zaden/m^ Totaal aantal soorten Krijger, G.M., 993. Het Verdronken Land van Saeftinghe komt weer boven water. DGW, werkdocument GWWS X, Middelburg. zout tolerantie ganzenkeutels kwelder zaden/m.85*.53*.8*.3*.35*.3 *.* ganzenkeutels zomerpolder zaden/m.3*.6*.3*.*.* i.7*.4*,3*.*.*.*. P.5*.4.3*. P.8 5 Möller,l., A. Garbutt 8i M. Wolters,. Managed realignment of sea defences and the re-creation of saltmarshes in South-East England. In druk. Müller-Motzfeld, G., 997. Renaturierung eines Überflutungsgrijnlandes an der Ostseeküste. Schriftenreihe für Landschaftpflege und Naturschutz 54: Scherfose, V., 99. Salz-Zeigerwerte von Gefasspflanzen der Salzmarschen, Tideröhrichte und Salzwassertümpel an der Deutschen Nord- und Ostseeküste. Jahresbericht 987. Forschungsstelle Kuste Norderney 39:3-83. Stikvoort, E. & B. de Winder, 998. Sieperdaschor, van polder naar schor. Interim-evaluatie RIKZ-rapport 98.. Rijksinstituut voor Kust en Zee, Middelburg. Strykstra, R.J., D.M. Pegtel 8i A. Bergsma, 998. DispersaI distance and achene quality of the rare anemochorous species Arnica montana L: implications for restoration. Acta Botanica Neerlandica 47: Thompson, K., J.P. Bakker & R.M. Bekker, 997. Soil seed banks of NW Europe: methodology, density and longevity. Cambridge University Press, Cambridge. Vlas, J. de, 997. De Peazemerlannen. Waddenbulletin 3-3:9. Summary On the role of soil seed bank and dispersai in restoration of salt-marsh vegetation Plans have been made to restore salt-marsh communities in ha of present summerpolders in the area of Noard-Fryslan Bütendyks. The effects of breaching the summerdike at three places of a polder of 35 ha will be monitored as a pilot study before working at a larger scale in the future. The present vegetation in the summerpolders features plants of fresh, fertilized communities as a result of intensive agricultural exploitation. The restoration cannot rely on the soil seed bank of halophytic plant species as a record of that previously existing salt-marsh community. Hence, restoration will depend on the dispersai of diaspores of halophytic plant species from a nearby source area info the target area. Such diaspores have indeed been deposited at the foot of the summerdike during storm events. The occurrence of seeds in the driftline suggests that salt-marsh species may floate info the summerpolder. The breaching of the dike in summer will enable to monitor the development of the restoration of salt-marsh plant communities from the very beginning. Dankwoord Dit onderzoek is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van het Beyerinck-Popping Fonds. Prof.dr. J.P. Bakker & G. van den Brink Laboratorium voor Plantenoecologie, RU Groningen Postbus 4, 975 AA Haren Ing. G.L.VenA/eij & Dr. P.Esselink Koeman en Bijkerk bv, ecologisch onderzoek en advies Postbus 4, 975 AA Haren