Deltaproofweek Verslag 14 maart

Transcriptie

1 Perspectieven voor hoog en laag De klimaatverandering zal in Nederland heel wat veranderingen teweegbrengen. Maar de effecten zijn met de bestaande verouderde modellen niet te voorspellen. En hoe hangen hoofd- en regionale watersystemen in dat opzicht met elkaar samen, kunnen die de toenemende droogte en meer natte piekmomenten het hoofd bieden? De symposiumdag Zoetwater, perspectieven voor hoog en laag van de STOWA gaf een inkijk in de huidige stand van zaken. Er moet nog wel veel gebeuren, maar er bestaan mooie initiatieven om beter ingespeeld te raken op de toekomst. Bij het Twentse Waterschap Regge en Dinkel hoeven ze niets te doen om water te laten weglopen. Integendeel, het moet juist moeite doen om het in dit hooggelegen gebied te kunnen vasthouden. En daarmee schetst Stefan Kuks, watergraaf van het waterschap, bestuurslid van de Unie van Waterschappen en parttime hoogleraar aan de universiteit van Twente meteen de problematiek die deze dag aan de orde komt. Veel hoeft hij het aanwezige publiek niet uit te leggen, vindt hij, omdat het echte denkwerk hierover al gebeurt door de aanwezigen op dit STOWA-symposium over zoetwater. Maar toch wil hij graag het een en ander aanstippen en de lijn uitzetten. Hij noemt het probleem van zoutindringing en de verziltingsproblematiek in het westen. Om dit tegen te gaan, wordt in Nederland veel zoetwater ingezet. Daarnaast stroomt ook veel zoetwater weg via de grote rivieren. En juist bij droogte hebben we het water nodig en zouden we het dus beter vast moeten zien te houden wanneer het er is, zegt hij. Elektriciteitsproducenten kunnen hun koelwater alleen lozen als er voldoende water is. Het IJsselmeer kan voor een grote buffer zorgen die strategisch kan worden ingezet. Ook moeten we ervoor zorgen dat rivieren bevaarbaar blijven en kijken wat er met de hoge zandgronden moet gebeuren waarin het water wegzakt en waar slechts beperkt wateraanvoer mogelijk is. Vraagt het wellicht een andere ruimtelijke inrichting? Deltaproofweek Verslag 14 maart Verslag / 14 maart 2013 / zoetwater 1

2 Kuks wijst ook op de economische gevolgen. Nederland bestaat uit hoog Nederland - in het oosten en zuiden - waar 40 procent van de economie is gevestigd, en uit laag Nederland in het westen en noorden, waar 60 procent van de economische bezigheden plaatsvinden. De klimaatverandering zal ook hier zijn sporen trekken. Bierbrouwers bijvoorbeeld, die afhankelijk zijn van grote hoeveelheden grondwater, huizen in hoog Nederland. Op de plek waar hard moet worden gewerkt om het water te behouden. Maar er bestaan kansen om er iets aan te doen en die liggen in de synergie, zegt hij. Water heeft bijvoorbeeld iets met landbouw, en daarin kan worden gekeken hoe de landbouw meer zelfvoorzienend kan zijn. En bij de klimaatbestendige stad is die sponswerking zo belangrijk, waardoor je daar meer water kunt vasthouden. Op de hoge zandgronden is het credo sparen, aanvoeren, accepteren. Bestuurlijk is de vraag hoe dat gaat in samenhang met het watersysteem. Bestuurlijk lijkt de aandacht met name op de zelfvoorzienendheid te zijn gericht en minder op wat er in hoofdsysteem moet gebeuren om het wegstromen van zoetwater terug te dringen. We moeten juist de deltacommissaris en zijn team scherp houden om te kijken wat er in het hoofdsysteem kan gebeuren. Van Velzen spreekt vervolgens over de gekozen maatregelpakketten waaruit uiteindelijk een definitieve (delta) beslissing zal voortkomen. Hij geeft twee voorbeelden voor het IJsselmeergebied (dat afhankelijk is van peilbeheer) en de hoge zandgronden in het zuiden en oosten van het land (dat afhankelijk is van grondwater en neerslag). Voor deze gebieden zijn maatregelpakketen doorgerekend om te kijken of deze voldoende zijn om de doelstellingen te realiseren. Voor het IJsselmeergebied wordt bijvoorbeeld doorgerekend wat de effecten zijn van het verhogen van het IJsselmeerpeil met 0,4 m, een maatregel in het hoofdsysteem. Daarnaast zijn diverse maatregelen gedefinieerd die genomen kunnen worden genomen in het regionale systeem, zoals opslag op/onder percelen, waterconservering in wortelzones en het beperken van het irrigatieverlies. De (zeer voorlopige) conclusie luidt dat het effect van deze maatregelen voor de scenario s eens per 10 jaar is dat in het IJsselmeergebied na 2050 geen zoetwatertekorten zullen optreden. De belangrijkste maatregelen zijn die genomen kunnen worden in het hoofdsysteem. Voor de hoge zandgronden lijken de maatregelen juist in het regionale systeem het meest effectief. De watergraaf is benieuwd naar de ideeën en de samenhangen die vandaag voorbij zullen komen. En of daaruit mooie strategieën voortkomen die kunnen worden ingezet voor het hoofdsysteem en in de regio s. Onontkoombaar zullen de gesprekken zijn over ruimtelijke ordening in de toekomst, dat meer strategieën nodig zijn en of waterschappen de nadruk zullen blijven leggen op peil volgt functie of dat het meer de kant opgaat van functie volgt peil. Klimaatrobuuste landbouw en natuur bereiken zonder schade? Ruud Bartholomeus (KWR) en Mirjam Hack (Alterra) praten vervolgens over een nieuwe klimaatrobuuste methodiek voor de landbouw, die ervoor moet zorgen dat veranderingen in het waterbeheer worden vertaald naar wijzigingen in landbouwopbrengsten. Het klimaat verandert, en hoe voorspel je dan de effecten op landbouw en natuur? Als laatste aandachtspunt noemt Kuks het leren van het buitenland. We hebben weinig ervaring met droogte en zoetwatervoorziening, besluit hij zijn inleiding. Mediterrane landen hebben dat wel, dus we moeten snel tot uitwisseling zien te komen om ook hun ideeën strategisch te kunnen inzetten. Hoofdwatersysteem en samenhang met regionaal watersysteem Ad Jeuken (Kennis voor Klimaat) en Emiel van Velzen (Deltares) presenteerden daarop de eerste resultaten uit de blokkendoos van het Deltaprogramma. Hierin worden voor hoog en laag Nederland inschattingen gegeven voor kansrijke strategieën en maatregelen. Jeuken legt uit op basis van welke modellen en instrumenten deze inschattingen zijn gemaakt. Verslag / 14 maart 2013 / zoetwater 2

3 De onderzoekers laten oude landbouwschademodellen zien uit eind jaren tachtig die absoluut achterhaald blijken voor het huidige en het toekomstige warmere klimaat. Nodig was dus een geactualiseerd, op maat toe te passen model waarmee een uniforme systematiek ontstaat voor waterschappen, waterbedrijven en Rijkswaterstaat. Op initiatief van de STOWA en de Waterdienst is met zeven andere partijen aan een klimaatrobuust en actueel modelinstrument gewerkt dat de landbouwschade in beeld brengt. Inmiddels kan dit al worden toegepast en is het geschikt om meer proceskennis te krijgen over onder meer droogte, nat- en zoutschade in de landbouw en verschillen tussen en binnen jaren (alleen nog voor gras en aardappel). De ontwikkelingen gaan overigens verder; het is de bedoeling dat het instrument een complete methode wordt om landbouwschade te kunnen bepalen en dat deze de bestaande instrumenten gaat vervangen. Fase 1 is bijna afgerond. De uitrol naar andere gewassen en alle bodemtypen zal nog plaatsvinden, mits hiervoor financiering wordt gevonden. Uit reacties in de zaal blijkt dat het draagvlak hiervoor bijzonder groot is. Han Runhaar (KWR) kijkt vervolgens naar de natuur-component. Een ondergeschoven kindje, stelt hij. Want stijging van de temperatuur, meer neerslag in de winter, zomerse vochttekorten en regenpieken zullen ook hun effect hebben op de vegetatie. Maar welke effecten? Om die goed te kunnen inschatten is een meer procesgerichte benadering nodig via direct op de planten inwerkende factoren, waarin rekening wordt gehouden met klimaat en bodem. Maar ook hiervoor was geen steekhoudende methode beschikbaar. In opdracht van de STOWA, de Waterdienst en het ministerie van Economische Zaken wordt nu een klimaatrobuuste effectmodule natuur ontwikkeld voor Deltadeelprogramma Zoetwater. De bijbehorende vraag aan de onderzoeksinstituten Deltares, KWR en Alterra: Is het door bundeling van krachten binnen de watersector mogelijk te komen tot een gemeenschappelijke klimaatbestendige effectmodule natuur, die geschikt is voor zowel landelijke als regionale toepassingen? Na een uitwerking op landelijk schaalniveau en het combineren van verschillende modellen is een opzet gemaakt voor een gemeenschappelijke effectmodule natuur die inderdaad landelijk en regionaal kan worden ingezet. De vegetatie gaat veranderen, stelt Runhaar. Plantensoorten zullen zich aanpassen, de populatie verandert en er ontstaan nieuwe soorten, waarvoor meer functionele aanpassingen van het systeem nodig zijn. Besturen moeten dus ook meer procesgericht gaan werken. Het is zaak te zorgen voor robuuste natuur in voldoende omvang en met ruimte voor natuurlijke processen. Eenheden zouden voldoende groot moeten zijn en onderling met elkaar verbonden omdat soorten moeten kunnen migreren. Daarbij hoort een ecologische hoofdstructuur. We moeten vernieuwen: dus ook meer climate proof-gericht en meer stressgericht denken. Belangrijk is dat de effectmodule(n) serieus onderdeel wordt van het Deltaprogramma. Klimaatadaptatie vraagt regionaal maatwerk Na zijn gloedvolle betoog gaat het in de volgende presentatie over sparen, aanvoeren en accepteren. Het zijn de kernwoorden in de stappen naar een klimaatbestendige watervoorziening in hoog Nederland. Doel van dit Deltaplan Hoge Zandgronden is zelfvoorziening en de praktische invulling daarvan. Karla Niggebrugge (Provincie Noord-Brabant) en Kees Peerdeman (Waterschap Brabantse Delta) beginnen: hoog Nederland beslaat 50 procent van het grondoppervlak, er woont 40 procent van de bevolking, er is 40 procent van de werkgelegenheid, het heeft 40 procent van de toegevoegde waarde en tot 70 procent van de natuur en nationale landschappen. Verslag / 14 maart 2013 / zoetwater 3

4 Knelpunten in de watervoorziening daar zijn een frequentere te lage Maasafvoer, daling van de grondwaterstanden, een toenemend vochttekort in de landbouw, toenemende verdroging van de natuur, afname van de beekafvoer en toename van de droogval, een toename van de piekafvoeren en een afname van de waterkwaliteit. Inmiddels is het project een knelpuntenanalyse, een symposium en een strategieontwikkeling verder en is een uitvoerend programma opgezet dat moet leiden tot diverse maatregelen. Ingezet is dus op Sparen (spaarzaam omgaan met water en conserveren), Aanvoeren (via oppervlaktewater of uit grondwater beregenen en dit optimaliseren) en Accepteren (dat er toch omstandigheden zijn dat water er niet meer is en daarmee rekening houden, bijvoorbeeld door de teelt te veranderen). Inmiddels draait er een aantal proefprojecten gericht op onder meer de bodem, bron, boer, zwemwater, hergebruik en inrichting van de stad. Daarbij gaat het er vooral om dat de diverse partijen elkaar vinden in uitwisseling en samenwerking, aldus Peerdeman. We zetten in op zelfvoorzienendheid en doen daarvoor proeven op lokale schaal, besluit hij. De goede zaken die daaruit voortkomen, gaan we breder uitdragen in het waterbeheer. Een robuust watersysteem vraagt herinrichting op verschillende schalen en dat vraag om goede afstemming en samenwerking tussen bestuurders, landbouw en natuur. Kan het wat zouter? Kan het wat zouter is de vraag over de toenemende verzilting binnen Hoogheemraadschap Rijnland die Dolf Kern in de laatste plenaire sessie van vandaag zal beantwoorden Ja, al zit daaraan een prijskaartje, antwoordt hij onmiddellijk. Maar zo simpel ligt het natuurlijk niet. Laag Nederland heeft zout in de grond en dat is levert problemen op voor de landbouw. Dus hoe ga je daarmee om met het hoofdwatersysteem, wat kunnen gebruikers zelf doen en wat kan er in het regionale systeem worden gedaan? Hoe krijg je de beste mix uit die componenten? Onder meer door het Deltaprogramma Zoetwater te benutten, zegt Kern. Hij geeft een beeld van de problematiek in zijn werkgebied, waar vier greenpoints hoogwaardig zoetwater nodig hebben. Maar aan het peilbeheer in Rijnland valt lastig te sleutelen en er zijn knelpunten bij de meest westelijke inlaatpunten waar het meest zout in de grond zit en dat uit de polders zelf komt. Voor twee greenpoints is aan de hand van modellen de landbouwschade in beeld gebracht. Daaruit blijkt dat de idee om iets zouter water het gebied in te laten bij droge perioden eigenlijk te weinig soelaas biedt. Een betere oplossing is het inlaten van water via de stroomopwaartse routes, buiten de invloed van het zout. Maar het peil opzetten in bijvoorbeeld droogmakerijen, daar zijn de boeren weer niet van gediend omdat dan hun drainage verzuipt. Er zijn dus nog wel wat stappen te maken. Kern pleit daarbij voor transparantie, dat ieder zijn rol neemt, er innovatiekracht wordt gebruikt en maatwerk geleverd. Het is een rijdende trein, besluit hij. Er zijn al sectoren die enorm aan het investeren zijn. Nu moeten we scherper maken wat we wel en niet doen. Nederland heeft een goede uitgangspositie zeker wat de beschikbaarheid van zoetwater betreft, maar het is nog een aardige opgave om die uit te nutten Aldus de sprekers van deze ochtend. Stefan Kuks deelt zijn bevindingen en conclusies, ook die hij tussen de regels door heeft gehoord. Om bestuurders tot goede keuzes en uitspraken te laten komen, is een goede kennisbasis nodig, stelt hij. En het is lastig als die kennis telkens verandert. Vandaar dat ik graag de term reflexief besturen wil inbrengen. Bestuurders kunnen best wat flexibeler worden, net als de natuur die het best overleeft als zij een beetje meebeweegt. Na de broodjes volgt het middagprogramma met waarin een aantal workshops wordt gehouden waarin actuele Verslag / 14 maart 2013 / zoetwater 4

5 projecten worden gepresenteerd: welke handelingsperspectieven zijn er en wat geven we de bestuurders mee? Sturen op organisatie Waterhouderij: van concept naar praktijk Om droogteschade te voorkomen, zijn agrarische ondernemers water gaan bufferen. Over dit principe van Waterhouderijen ging het in deze workshop waar organisator Marco Arts drie praktijkvoorbeelden presenteerde. De Waterhouderij is een samenwerkingsverband tussen waterhouders en watervragers om vraag en aanbod van beschikbaar zoetwater op elkaar af te stemmen in een bepaald gebied. Dit gebeurt door het bufferen van neerslagoverschotten in de winter en het gebruik hiervan in de zomer als andere bronnen beperkt beschikbaar zijn. Naast het creëren van een duurzaam, klimaatadaptief watersysteem gaat het ook om het versterken van de economische basis van de deelnemende partijen (agrarische ondernemers, terreinbeheerders en industrie). Deze zelfvoorzienendheid moet ook bijdragen aan besparingen en het beperken van bedrijfseconomische risico s en op termijn kan het ook extra inkomsten opleveren. In Walcheren, Zuidoost-Brabant en Twente zijn agrarische ondernemers inmiddels begonnen met een Waterhouderij en zijn een aantal resultaten behaald: waarmee de toekomstige inrichting van Waterhouderijen kan worden onderzocht. Er zijn Green Deals gesloten (waarmee het Rijk duurzame initiatieven helpt te realiseren die moeilijk van de grond komen), en het praktijknetwerk dient als innovatie- en kennisplatform. Onder bepaalde voorwaarden is waterbuffering mogelijk. Want het is vrij duur, niet elke boer kan samenwerken en wanneer is het goed toepasbaar voor de landbouw en voor waterschappen? Het lijkt hem beperkt tot de omvang van hoogwaardige teelt. In de discussie die volgt, valt ook de vraag van wie dat opgepompte grondwater eigenlijk is. Van het waterschap die beheerder is? Van de boer die de regen op zijn dak en zijn grond krijgt? Een interessante vraag, zeker in tijden van waterschaarste wanneer wellicht voor water zal moeten worden betaald. En door wie dan? De boer die in de zomer bij waterschaarste zijn overschot water gaat verkopen? De aanwezigen komen er niet uit. De boodschap van deze samenkomst is dat waterschappen in dezen goed naar hun taak en rolopvatting moeten kijken. Als je meer wilt zijn dan peilbeheerder, loop je tegen die rolopvatting aan. Ook wordt duidelijk dat niet overal rendement te halen valt met dit project. De ene ondernemer is de andere niet en zij hebben diverse belangen, dus alleen met vallen en opstaan en het verstrijken van de tijd kan daarover een duidelijker beeld ontstaan. Bewustwording was een probleem, vertelt Arts, maar door kennisoverdracht werd het mogelijk de kansen inzichtelijk te maken. De ondernemer die op Walcheren meedeed aan het project waarbij onder meer zoetwater ondergronds werd opgeslagen, had 20 procent meer opbrengst dan zijn collega s. De oplossingen lijken helder: samenwerking op gebiedsniveau, geven en nemen (al zijn daarin vanuit wantrouwen nog wel wat drempels te nemen) en de natuur kan een mooie buffer zijn voor de landbouw. Maar de vraag is tot hoeverre zelfsturing mogelijk is, en bedenkt het waterschap of de boer de sturing? Jan de Besten, hydroloog bij Waterschap Hunze en Aa s reageert: hij vindt het een kansrijk idee, want het geeft een oplossing voor watertekorten. En het draagt bij aan de waterkwaliteit en de zelfredzaamheid van de regio. Maar op sommige vlakken vindt hij het ook minder kansrijk. Sturen op watervoorraad in de bodem Wat biedt de bodem voor waterbeheer? Door klimaatveranderingen en waterwinning staat de waterbeschikbaarheid op hoger gelegen zandgronden onder druk. Dit heeft negatieve gevolgen voor agrarische ondernemers en burgers. In het project Bufferboeren ( ) in Loosbroek, waar Brabant Water de drinkwaterwinning gaat intensiveren, zijn agrarische ondernemers met waterbeheerders gaan samenwerken om maatregelen voor droogtegevoelige gronden te testen. Doel is de effecten van die verdroging zo veel mogelijk te beperken. Maatregelen bestaan onder andere uit het werken met bodemor- Verslag / 14 maart 2013 / zoetwater 5

6 ganische stof. In dit project wordt bijvoorbeeld getest hoe de afbraak van organische stof kan worden verminderd door niet-kerende grondbewerking, het direct zaaien van maïs en minimale graslandvernieuwing. Ook toetsen de ondernemers de effecten van compost, groenbemesters en maatregelen die de beworteling stimuleren. Want die zorgen juist voor extra aanvoer van organische stof. Nodig is nog verdere monitoring op basis van de geconcludeerde effecten door de deelnemers. Aanpassingen van de hydrologische modellen zijn nodig, maar bodemverbetering invoeren is nog moeilijk. En tenslotte: Belangrijk voor veehouders is dat ze hun koppen niet in het zand steken, maar dat ze wat vaker in de bodem kijken, naar welke effecten je kunt bewerkstellingen. Marinus van Dijk (Waterschap Vallei en Veluwe) reageert. Je kan meer uit de bodem halen dan we tot nu toe doen, en inhoudelijk kan er een heleboel; er zit muziek in. Belangrijk is het kennis te verzamelen, deze te trechteren en te vertalen in modellen. En, zegt hij, het moet ook een eureyeopener zijn; om de ogen ervoor te openen moet je er euro s aan hangen en de maatregelen goed onderbouwen. Het lijkt heel kansrijk en rendabel, maar belangrijk is verder onderzoek en dat is een taak van de overheden en landbouw. Voor de laatste is het belangrijk dat deelnemers weten wat ze moeten doen. Daarbij baat een bepaalde uniformiteit. Wortels worden ook dichter bij het water gebracht, omdat betere en diepere beworteling ervoor zorgt dat het water beschikbaar blijft voor het gewas. Door verdichting tegen te gaan met bijvoorbeeld het gebruik van de goede soort regenwormen (pendelaars verdubbelen de waterinfiltratie) kunnen de gewaswortels dieper de grond in. Ook de raskeuze van gras of maïs heeft een belangrijke invloed. Daarnaast bepaalt de gewaskeuze in belangrijke mate de droogtetolerantie. Sommige gewassen gaan nu eenmaal efficiënter om met water dan andere, mais bijvoorbeeld. Rode klaver bijvoorbeeld kan met haar penvormige wortels gemakkelijk het water in de diepere ondergrond bereiken. Uit de discussie komt naar voren het belang van verantwoordelijkheid delen en samen op werken. Boeren willen hun bedrijf optimaliseren, en dat betekent ook goede voorlichting. Dus het is belangrijk met agrariërs het gesprek aan te gaan en waterbesparende maatregelen te bepraten met alle stakeholders. En iedereen is het er over eens dat dit een project is met een aardige urgentie. Bij de gezamenlijke afsluiting van deze Zoetwaterdag komt er nog een mooie oneliner voorbij: denk buiten je bakje. Want in je taak als waterbeheerder gaat het erom die samen met de omgeving uit te voeren. Denk in samen, al is dat soms lastig. Ook komt het advies als waterbeheerder te blijven nadenken over de lange termijn, al is dat lastig omdat waterschappen geneigd zijn naar de korte termijn te kijken. En de vraag die aan bestuurders mag worden gesteld: Is het peil volgt functie of functie volgt peil? Kijk naar je maatschappelijke positie en ga met je omgeving aan de slag. Een andere maatregel is het spoelwater van pompstations te gebruiken als alternatieve beregening. Stuwtjes, waterbassins en peilgestuurde drainage leiden bovendien tot een betere beheersing van de grondwaterstand. Ook dit wordt onderzocht en gemonitord in het project Bufferboeren, aldus Nick van Eekeren van het Louis Bolk Instituut die nauw is betrokken bij het project. Hij concludeert dat veel van de maatregelen een win-winsituatie creëren. Bekijk de video van deze dag Verslag / 14 maart 2013 / zoetwater 6