Mogelijkheden voor natuurontwikkeling in de Westelijke Veenweidegebieden

Transcriptie

1 Mogelijkheden voor natuurontwikkeling in de Westelijke Veenweidegebieden Verdergaande bodemdaling of herstel van veengroei? Tussenrapport I Juni 2 Drs. B.P. van de Riet Landscape Ecology Group Institute of Environmental Biology

2 Voorwoord Het ICES-KIS project Waarheen met het veen? is een samenwerkingsverband tussen onderzoeksinstituten, waterbeheerders en beleidsmakers. Het doel van dit project is om de verschillende mogelijkheden voor waterbeheer in de Westelijke Veenweiden te onderzoeken op hun gevolgen voor landschap, landgebruik, milieukwaliteit en natuur. In dit rapport wordt een inleiding gegeven op het project en worden de onderzoeksvragen geformuleerd die betrekking hebben op het deelonderzoek natuurontwikkeling op voormalige landbouwgronden van de groep Landschapsecologie van de Universiteit Utrecht (UU). Begeleiding van dit deelonderzoek ligt bij Prof. Dr. Jos Verhoeven (Landscape Ecology, Institute of Environmental Biology, UU) en Dr. A. Barendregt (Environmental Sciences, Faculty of Geosciences, UU). Deze rapportage is de eerste in een reeks van drie tussenrapporten en een eindrapport. In dit rapport wordt overzicht gegeven van het werk dat is gedaan in het afgelopen jaar en worden plannen gepresenteerd voor vervolgonderzoek. Utrecht, 3 juli 2 Bas van de Riet 2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 1.1 Natuurontwikkeling: moerasnatuur en veenweidenatuur 1.2 Kennisleemtes 1.3 Primaire onderzoeksvragen Plan van aanpak 8 2. Veldinventarisatie: vegetatie, bodem, waterpeil en beheer Onderzoeksopzet en methoden Statistische analyse en planning 9 3. Effecten van inundatie op bodemchemie en vegetatie Onderzoeksvragen Methode en onderzoeksopzet Resultaten Verdere planning Zaadvoorraden in veenweidegraslanden Inleidng Onderzoeksvragen Opzet van het experiment Resultaten Verdere planning 2. Overige activiteiten 2 3

4 4

5 1. Inleiding Het cultuurlandschap van het westen van Nederland bestaat voor een groot deel uit veenweiden met bodem van veen of klei-op-veen. Het huidige landgebruik in dit landschap is voornamelijk de grondgebonden melkveehouderij. Voor deze vorm van agrarisch grondgebruik is het noodzakelijk dat veenbodems worden ontwaterd. Echter, rondom bebouwing en infrastructuur is handhaving van een hoog peil juist noodzakelijk om schade als gevolg van verzakking te voorkomen. Hoog peil is tevens een voorwaarde voor het behoud van karakteristieke ecosystemen in natuurgebieden. Een verlaging van de grondwaterstand veroorzaakt een daling van de veenbodem als gevolg van oxidatie en mineralisatie van organische stof. Dit proces is reeds gestart in de Middeleeuwen toen mensen het uitgesterkte veengebied in cultuur zijn gaan brengen. In eerste instantie gebeurde dit door begreppeling, later door windmolens en tegenwoordig door electrische gemalen, die nauwkeurig het waterpeil in de polders kunnen reguleren. Door de veenoxidatie is het noodzakelijk om regelmatig een nieuw peil in te stellen, omdat het maaiveld door zakking dichter in de buurt van het grondwaterpeil komt te liggen. Zodoende is sinds de Middeleeuwen door oxidatie een metersdik veenpakket verdwenen en is het maaiveld in veel veenweidepolders gezakt tot enkele meters beneden zeeniveau. In het algemeen wordt gesteld dat per 1 cm ontwatering het maaiveld 1 à 2 mm per jaar daalt, waarbij het oxideren van organische stof voor 9% plaatsvindt in het zomer-halfjaar. De bodemdaling in de veenweiden heeft een aantal grote consequenties, zoals een vergroot risico op overstromingen, sterkere verdroging in natuurgebieden en steeds hoger wordende bemalingskosten. Naast de problematiek van bodemdaling moeten in de discussie omtrent de toekomst van de veenweidegebieden ook andere aspecten worden meegenomen zoals de zeespiegelstijging (geschat op cm in de komende eeuw) en de tektonische kanteling van West Nederland. Het dilemma van de Nederlandse Veenweidegebieden is dat enerzijds ontwatering noodzakelijk is voor agrarisch gebruik, terwijl anderzijds een hoog peil nodig is om de oxidatie van veen te remmen en het veen(weide)landschap te behouden. In het project Waarheen met het veen? wordt onderzocht wat de effecten zijn van het verhogen van het waterpeil voor landschap, landgebruik, milieukwaliteit en natuur. 1.1 Natuurontwikkeling: moerasnatuur en veenweidenatuur Het onderzoek van de leerstoelgroep Landschapsecologie van de Universiteit Utrecht richt zich binnen het project Waarheen met het veen? op de mogelijkheden en beperkingen voor het ontwikkelen van natuur op (voormalige) landbouwgronden. Sturend hierbij zijn de gevolgen van de veranderingen in peilbeheer op bodemchemie en vegetatieontwikkeling. Het project heeft tot doel om te voorspellen welke plantengemeenschappen zich zullen gaan ontwikkelen wanneer verschillende peilstrategieën worden gevolgd: -2 cm, 3-4 cm en - cm beneden maaiveld. In geval van peilverhoging tot aan of in de buurt van maaiveld zal zich moerasnatuur gaan ontwikkelen. De bodem zal waterverzadigd zijn, waardoor veenoxidatie gestopt wordt en grote veranderingen in bodemchemie zullen optreden. Bij voldoende biomassaproductie zal zelfs weer veen kunnen aangroeien, waardoor bodem weer wordt opgehoogd. Op veenweidebodems die (licht) ontwaterd worden (3-4 cm beneden maaiveld) zal nog steeds bodemdaling optreden. Deze is waarschijnlijk wel minder in vergelijking met dieper ontwaterde percelen. Natuurontwikkeling op deze percelen vereist een extensivering van het agrarisch beheer, waardoor in deze situatie de ontwikkeling mogelijk is van matig voedselrijke weidevogelgraslanden en ook van bloemrijke en soortenrijke graslanden, zoals blauwgraslanden, Dotterbloemhooilanden en Kamgrasweiden. Voor de ontwikkeling van soortenrijke graslanden is het van belang dat zaadvoorraden van doelsoorten in de bodem aanwezig zijn of dat diasporen vanuit relictvegetaties in de omgeving kunnen worden aangevoerd.

6 1.2 Kennisleemtes Om uiteindelijk deze geformuleerde natuurdoeltypen te kunnen realiseren zijn er echter nog enkele kennisleemtes die moeten worden aangepakt (zie ook Quick Scan Natuur): 1. De effecten van vernatting op bodemchemie moeten verder worden onderzocht. Hoewel mobilisatie van bijvoorbeeld fosfaat is aangetoond en ook de effecten van waterkwaliteit hierop deels bekend zijn, blijven veranderingen in bodemchemie zeer complexe reacties die met elkaar samenhangen. Een eenduidig antwoord op de vraag wat de gevolgen van vernatten voor de westelijke veenweiden zijn vergt daarom nog meer studie van deze interacties. Samenstelling van de bodem (veen of klei-op-veen) en historie van het beheer (bemesting, maaien of begrazen, diepte van de ontwatering) zijn factoren die daarbij een rol kunnen spelen. 2. Er bestaat onduidelijkheid over de vraag welke vegetaties zich ontwikkelen bij de nieuw ontstane bodemchemische omstandigheden. Iedere plantensoort heeft voor zijn groei bepaalde ecologische voorwaarden voor wat betreft bodemchemie, beheer en waterpeil. Wanneer bekend is welke bodemchemische veranderingen optreden na vernatting, kunnen met behulp van logistische regressietechnieken voorspellingen worden gegenereerd van te verwachten plantengemeenschappen. Ook kan met behulp van een correlatieve veldstudie de relatie tussen het voorkomen van plantensoorten, bodemchemie en (peil)beheer onderzocht worden. 3. Er is onvoldoende kennis aanwezig over de wijze waarop vegetatieontwikkelingen te sturen zijn in de richting van vooraf geformuleerde doelstellingen. Bij de mogelijke maatregelen kan gedacht worden aan peilbeheer, inrichtingswerkzaamheden zoals plaggen of vergraven en aan introductie van soorten. Ecosystem engineers, zoals Riet of Zeggensoorten, kunnen worden aangeplant om ontwikkeling te faciliteren richting bepaalde doelvegetaties. 4. Het is belangrijk om meer inzicht te krijgen in het verschijnsel dat de plantensoorten die zich als eerste dominant vestigen, bepalen hoe het vervolg van de vegetatieontwikkeling gaat verlopen. Bij het uitblijven van beheer vindt natuurlijke successie plaats. De vraag is hoe de nieuw ontstane vegetatie zich op de lange termijn zal ontwikkelen.. Bij de sturing van vegetatieontwikkeling zijn bestaande (rest)populaties een belangrijk instrument. Nabij gelegen vegetaties kunnen een bron zijn van diasporen (zaden, wortelstokken) van waaruit soorten zich kunnen vestigen. Ook zaadvoorraden in de bodem kunnen een hulp zijn bij het herstellen of ontwikkelen van natuur. Vraag is op welke manier deze optimaal kunnen worden gebruikt voor het creëren van vegetatiedoeltypen. Door voorafgaand aan plagwerkzaamheden een analyse van zaadvoorraden te doen op verschillende bodemdiepten kunnen resultaten worden geoptimaliseerd.

7 1.3 Primaire onderzoeksvragen Op basis van de hierboven genoemde kennisleemtes zijn voor het onderzoek de volgende onderzoeksvragen geformuleerd. 1a. Wat is het effect van het verhogen van waterstanden op de biogeochemische processen in veenweidebodems? 1b. Wat is het effect van verschillend agrarisch beheer op deze processen? 2a. Welke plantengemeenschappen kunnen zich vestigen onder de nieuw ontstane biogeochemische omstandigheden? 2b. Hoe zullen deze plantengemeenschappen zich ontwikkelen op lange termijn (2,, 1 jaar)? 2c. In welke mate zijn deze plantengemeenschappen veenvormend? 3a. Hoe kan de ontwikkeling of het herstel van soortenrijke plantengemeenschappen op voormalige veenweidegraslanden worden bereikt? 3b. Zijn zaadvoorraden van de doelsoorten van deze plantengemeenschappen aanwezig in de bodem? 3c. Welke knelpunten voor kieming en vestiging van doelsoorten zijn aanwezig? 3d. Zijn (relicten van) doelvegetaties aanwezig in de veenweiden en hoe kunnen deze worden benut voor herstel en ontwikkeling van soortenrijke plantengemeenschappen? 7

8 1.4 Plan van aanpak Om bovengenoemde onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden zal gebruik worden gemaakt van een gecombineerde aanpak van vergelijkende veldstudies, veldexperimenten, mesocosm-experimenten in de kas en computermodellering. Deze aanpak volgt de volgende hoofdlijnen: A. Effecten op bodemchemie Het bepalen van de meest belangrijke processen en factoren die het voorkomen van verschillende plantengemeenschappen in de Westelijke Veenweiden bepalen. Dit zal worden gedaan door een uitgebreidde veldstudie, waarin van zoveel mogelijk verschillende vegetatietypen de soortensamenstelling en de abiotiek wordt onderzocht. In hoofdstuk 2 volgt een samenvatting van dit onderzoek. Het bepalen van relevante veranderingen in biogeochemische processen die optreden na vernatting van veenweidegraslanden. Dit zal enerzijds worden onderzocht met behulp van mesocosm-experimenten in de kas. Anderzijds zal op enkele locaties vernatting van veenweiden in het veld worden gemonitord. In hoofdstuk 3 volgt een samenvatting van het onderzoek betreffende dit onderdeel. B. Ontwikkeling plantengemeenschappen en mogelijkheid veenvorming De gegevens die gegenereerd worden met de metingen in hoofdlijn A kunnen dienen als invoergegevens van het computermodel ICHORS. Met behulp van logistische regressietechnieken kunnen voorspellingen worden gedaan over de plantengemeenschappen die zich mogelijk vestigen onder de nieuw ontstane bodemchemische omstandigheden. Dit onderzoek met behulp van computersimulaties zal worden gestart in de winter 2-27, na het afsluiten van bovengenoemd kasexperiment. De ontwikkeling en successie op lange termijn van deze voorspelde plantengemeenschappen zal worden onderzocht met behulp van literatuur- en bronnenonderzoek. Ook de mate van veenvorming zal op deze manier worden ingeschat voor de verschillende vegetatietypen. Met betrekking tot dit onderwerp is een deelvraag onderzocht door een masterstudent, die begeleid is bij het schrijven van een literatuurscriptie. In aansluiting hierop zal een vervolgonderzoek worden gestart. Afhankelijk van het aanbod van scriptiestudenten zal dit starten in het voorjaar van 27. C. Herstel van soortenrijke vegetatietypen Dit onderzoek omvat het bepalen van de samenstelling van de zaadvoorraden in bodems van veenweidegraslanden. Hierdoor kan worden nagegaan of deze een bron kunnen zijn van waaruit doelsoorten zich kunnen hervestigen. In hoofdstuk 4 wordt een samenvatting gegeven van dit onderzoek. Het uitvoeren van een herintroductie-experiment waarbij zaden en kiemplanten worden uitgeplant en kieming/overleving van verschillende plantensoorten wordt gevolgd. De planning is om voorjaar 27 een herintroductie experiment te starten, waarbij kieming van zaden en overleving van kiemplanten zal worden gemonitord. 8

9 2. Veldinventarisatie: vegetatie, bodem, waterpeil en beheer 2.1 Onderzoeksopzet en methoden Om meer inzicht te krijgen in de relatie tussen vegetatie, bodem, waterpeil en beheer is in de zomer van 2 gestart met een veldonderzoek op een groot aantal verschillende plekken verspreid over de westelijke veenweiden. Dit betreft locaties die een hele range van bodem- en watertypen representeren: zwak brakke condities met veenbodem (Zeevang, Ilperveld, Eilandspolder) en klei-op-veenbodem (Noorderham & Crommenije), zoetwatergebieden met veenbodem (Krimpenerwaard, Nieuwkoop, Zegveld, Polder Stein) en met klei-op-veenbodem (Meije, Ruwiel). Op deze locaties zijn vegetatieopnamen gemaakt van verschillende vegetatietypen die daar werden aangetroffen. Ook is hierbij een brede range van vegetatietypen in het onderzoek betrokken: plantengemeenschappen van moerassen en verlandingsstadia, van hooi- en 'vegetatietype' # opnamen # locaties Berkenbroekbos 11 3 Elzenbroekbos 2 1 Riet-struweel 2 1 Rietland 1 veenheide 7 3 veenmosrietland 2 verland petgat 3 1 cultuurgrasland cultuurgras -extensief 7 3 cultuurgras-plas/dras 8 4 Pitrusveld 3 2 vochtig hooiland 11 4 Dotterbloemhooiland 3 1 schraalland 2 totaal weidegraslanden, van oligotrofe tot sterk eutrofe standplaatsen. Tabel 2.1: Overzicht van het aantal opnamen en locaties van de proefvlakken per type vegetatie. Foto 2.1: Voorbeeld van een proefvlak. In dit geval een moerasheide in het Ilperveld (Noord-Holland). Van ieder proefvlak (2 x 2 m) is een vegetatieopname gemaakt, waarbij abundantie en bedekking per plantensoort geschat is (methode volgens Braun-Blanquet). In ieder proefvlak is bodemvocht verzameld met behulp van rhizons. Dit zijn dunne kunststof slangetjes waaraan vacuumflesjes worden gekoppeld worden om water aan de bodem te onttrekken (foto 2.1). Van dit bodemvocht is de nutriëntensamenstelling bepaald. Tevens is een boorgat gemaakt, waardoor de actuele grondwaterstand (meetperiode eind augustus begin oktober) en het bodemtype beschreven konden worden. Via terreinbeheerders en boeren is zoveel mogelijk geprobeerd te achterhalen wat het beheer van deze terreinen is: wanneer en hoe vaak gemaaid wordt, of er bemest en eventueel bekalkt wordt. 2.2 Statistische analyse en planning De dataset zal gebruikt worden om te onderzoeken welke sturende processen het voorkomen van de verschillende plantengemeenschappen in de veenweidegebieden bepalen. Voor analyse zal een DCA (Detrended Correlation Analysis) of een PCA (Principle Component Analysis) worden gebruikt. Voorafgaand aan de analyse zal deze zomer opnieuw de grondwaterstand worden opgenomen op een aantal van de locaties. Dit is noodzakelijk omdat in de meetperiode een aantal cultuurgraslanden (vnl. in klei-op-veen gebieden) tijdelijk plas-dras stonden door hevige regenbuien. De toen gemeten grondwaterstanden zijn daardoor niet representatief. Ook zal het aantal proefvlakken worden vergroot door metingen en opnamen in vegetatietypen die momenteel nog ondervertegenwoordigd zijn, zoals Dotterbloemhooiland, Pitrusveld en Elzenbroekbos. In de herfst van 2 zal gestart worden met het schrijven van een wetenschappelijk artikel. 9

10 3. Effecten van inundatie op bodemchemie en vegetatie Zoals eerder is aangegeven is vernatting van veenweiden noodzakelijk om bodemdaling ten gevolge van veenoxidatie te voorkomen. De effecten van vernatting zijn o.a. afhankelijk van de bodemgesteldheid en de historie van het agrarisch beheer. Met behulp van een kasexperiment is onderzocht wat de effecten zijn van vernatten op bodemchemie en vegetatie in graslanden die een verschillend agrarisch beheer kennen. 3.1 Onderzoeksvragen 1. Wat zijn de verschillen in bodem- en bodemwaterchemie tussen extensief gebruikte Dotterbloemhooilanden en intensieve gebruikte veenweidegraslanden, wanneer deze worden geïnundeerd? 2. Wat is het effect van inundatie op vegetatie? 3.2 Methode en onderzoeksopzet Voor dit experiment zijn in de Polder Zegveld twee graslanden geselecteerd, te weten een veenweideperceel (intensief) en een Dotterbloemhooiland (extensief). Op ieder grasland zijn tien plaggen (incl. vegetatie) gestoken (4x3x12 cm) en in plastic containers geplaatst. Van ieder grasland werden vijf plaggen geïnundeerd met regenwater tot enkele centimeters boven maaiveld. Een serie van vijf andere plaggen werd gebruikt als controle (fig. 3.1 en foto 3.1). In iedere plag werden rhizons geplaatst om bodemvocht te kunnen verzamelen voor analyse van de chemische samenstelling Figuur 3.1 : Schematische weergave van de proefopstelling. De plaggen werden in plastic containers geplaatst, welke op hun beurt in een waterbassin werden geplaatst met een contante temperatuur van 12 graden. Rhizons werden in de bodem geplaatst om wekelijks bodemvocht te bemonsteren. Vóór inundatie (t=) en nadien werd wekelijks van iedere plag bodemvocht bemonsterd met rhizons. Later in het experiment is de frequentie van monstername verminderd tot 1 x per twee weken of 1 x per maand. Monsters werden opgeslagen bij -2 graden Celsius tot verdere analyse. Tevens is van ieder monster een submonster aangezuurd met HCl om neerslaan van ijzerzouten en fosfaat te voorkomen. Alle monsters zijn geanalyseerd met een continuous flow autoanalyser (SA-4, Skalar Analytical, Breda). De vegetatiesamenstelling en biomassaproductie is bepaald door twee maanden na de start van het experiment, ongeveer ten tijde van maximale biomassaproductie, de vegetatie af te knippen en het drooggewicht te bepalen. Daarbij is onderscheid gemaakt in de grassen (Poaceae), zeggen (Cyperaceae), kruiden en dood materiaal. 1

11 3.3 Resultaten Bodemchemie De ph in het bodemvocht lijkt gedurende het experiment te stijgen stijgen in zowel de geïnundeerde plaggen als in de controleseries (fig. 3.1A). Er zijn echter in zowel de intensieve als in de extensieve serie geen significante verschillen te vinden tussen de behandeling en de controle (p=.3). Als gevolg van inundatie is de EGV in de intensieve serie significant hoger in de geïnundeerde situatie dan in de controle. Er is geen significant behandelingseffect in de extensieve serie (fig. 3.1B). 7,8 Foto 3.1 en 3.2: De containers met plaggen zijn geplaatst in een waterbassin (links). Na twee maanden bloeien in de extensieve plaggen de eerste Dotterbloemen en Koekoeksbloemen (rechts). A Ex ctr Ex inundation In ctr In inundation B, 4 ph,4 E C 3,2 2 1, days Fig. 3.1: Veranderingen in ph (A.) en in electrische geleidbaarheid (in µs/cm) (B.) van het bodemvocht gedurende de eerste 4 dagen van het experiment (n=). EX = extensief hooiland; IN = intensief gebruikt veenweidegrasland; ctr = controle, niet geïnundeerd; in = geïnundeerd. Days In fig 3.2A. zijn de veranderingen in fosfaatconcentratie weergegeven voor de verschillende graslanden en behandelingen. In de intensief gebruikte graslanden wordt als gevolg van inundatie een enorme hoeveelheid fosfaat gemobiliseerd in vergelijking met de controle (p =.). Na ongeveer vier weken bereikt de concentratie in het bodemvocht een maximale waarde van ongeveer 4 mg fosfaat/l. Ook in de extensieve graslanden vindt fosfaatmobilisatie plaats (p =.), maar hier ligt de maximaal bereikte waarde ongeveer bij. mg/l (niet zichtbaar in fig 3.2A vanwege de grote verschillen tussen het intensieve en extensieve grasland). Ook de ijzerconcentraties stijgen significant in plaggen van zowel het extensieve als het intensieve grasland (fig. 3.2B; p =.). Opvallend is dat hier de concentraties van de extensieve en intensieve graslanden van dezelfde ordegrootte zijn in tegenstelling tot de fosfaatconcentraties. 11

12 P O 4 (m g /l) EX ctr EX in IN ctr IN in A F e ( m g /l) Time (days) Time (days) Fig. 3.2: Veranderingen in fosfaatconcentratie (A.) en de concentratie oplosbaar ijzer (B.) in het bodemvocht gedurende de eerste 4 dagen van het experiment (n=). Bodemvochtmonsters zijn aangezuurd met HCl. Voor verklaring van de legenda zie fig De nitraatconcentraties zijn voorafgaand aan inundatie (t=) in het intensieve grasland niet verschillend, terwijl net na inundatie (t=1) de gemidelde concentratie in de geïnundeerde situatie veel lager ligt dan in de controle (p=.28). Echter, later in de tijdreeks is geen significant behandelingseffect meer aanwezig. In de plaggen van het extensieve grasland zijn geen significante verschilen aanwezig tussen de behandeling en controle (fig. 3.3A). De gemiddelde ammoniumconcentraties zijn niet verschillend over de tijd tussen de controle en de geïnundeerde plaggen, maar duidelijk is een stijging van de ammoniumconcentratie te zien over de tijd in beide series en beide behandelingen (fig. 3.3B). Na t= is een sterke stijging te zien in ammoniumconcentratie in de geïnundeerde intensieve plaggen, terwijl de concentratie in de overige series juist sterk afneemt. B A EX ctr EX in IN ctr IN in 1, B N O 3 (m g /l) , Time (days), Time (days) Fig. 3.3: Veranderingen in nitraat- (A.) en ammoniumconcentratie (B.) in het bodemvocht gedurende de eerste 4 dagen van het experiment (n=). Voor verklaring van de legenda zie fig

13 Fig. 3.4: Kaliumconcentratie in het bodemvocht gedurende de eerste 4 dagen van het experiment (n=). Voor legenda zie fig Inundatie van beide graslanden laat geen significante effecten zien op de kaliumconcentraties in het bodemvocht (fig. 3.4). Wel is duidelijk het verschil te zien in intensiteit van het agrarische beheer tussen beide graslanden Time (days) Vegetatie Tijdens het experiment is van iedere plag de maximale hoogte van de vegetatie gemeten. In figuur 2. A is te zien dat de maximale hoogte van de vegetatie ongeveer gelijk is voor het extensieve hooiland en het intensief beheerde veenweidegrasland. Ook lijkt er weinig effect te zijn van inundatie op de maximale vegetatiehoogte. Toch waren duidelijk fysiologische effecten zichtbaar zoals chlorose van de bladeren van grassen in de geïnundeerde plaggen. Na de eerste oogst, op t=7 lijkt het erop alsof er nog steeds geen verschil zit in de maximale hoogte tussen de behandelingen en tussen de graslanden. m axim ale vegetatiehoogte (cm ) A ex ctr ex inundatie in ctr in inundatie,, 4, 3, 2, 1, B kruiden Cyperaceae Poaceae dood days, EXT ctr EXT inund INT ctr INT inund Fig. 3. A.: De groei van de vegetatie op de plaggen van het extensief en intensief beheerde grasland weergegeven als maximale hoogte van de vegetatie. Voor verklaring van de legenda zie fig B. Drooggewicht van de bovengrondse delen van de vegetatie na de oogst op t=7; biomassa is uitgesplitst in kruiden, zeggen, grassen en dood materiaal (n=). De biomassa van de vegetatie op het moment van de oogst (t=7) staat weergegeven in fig. 3. B. Ten eerste zien we een verschil in totale biomassa tussen geïnundeerde plaggen en de controle. Wanneer we naar de verdeling van biomassa bekijken zien we dat in de extensief beheerde hooilanden dit duidelijk een gevolg is van een verminderde productie van grassen (Poaceae). De overige onderdelen van de vegetatie blijven redelijk gelijk. Ook in de intensief beheerde plaggen neemt de biomassa van de grassen af als gevolg van inundatie, maar het verschil met de controle wordt vooral veroorzaakt door een afname in de hoeveelheid dode biomassa in de geïnundeerde plaggen. 13

14 2.4 Verdere planning Het experiment is gestart eind januari 2. Tot nog toe (juni 2) wordt het bodemvocht nog steeds eenmaal per maand bemonsterd. De tweede oogst vindt binnenkort plaats, waarna de nutrientengehalten in de biomassa van beide oogsten kunnen worden bepaald. Het experiment biedt mogelijkheden tot vervolgonderzoek. Ten eerste kan van de plaggen in de opstelling de emissie van broeikasgassen (koolstofdioxide, methaan, lachgas) worden gemeten om de effecten van vernatten op gasemissie te onderzoeken. Hierbij is het streven om samen te werken met onderzoekers van het brugproject Ruimte voor Klimaat. Een tweede mogelijkheid is om het effect van droogval te onderzoeken op bodemchemie (en eventueel broeikasgasemissies). De invulling en planning van het vervolgonderzoek is mede afhankelijk van het aanbod van masterstudenten. 14

15 4. Zaadvoorraden in veenweidegraslanden 4.1 Inleiding In de loop van de cultuurgeschiedenis is de intensiteit van het landbouwkundig gebruik in het westelijk veenweidegebied steeds verder toegenomen. De oudste cultuurgraslanden zijn schraallanden, zoals blauwgraslanden, die tot begin 2 e eeuw een veel voorkomende verschijning zijn geweest. Blauwgraslanden en andere schraallanden komen voor op veen- en klei-op-veengronden die slechts licht ontwaterd zijn en niet of zelden bemest worden en dus voedselarm zijn. In vroeger tijden bestond deze bemesting slechts uit het opbrengen van organisch materiaal of bagger verkregen door het opschonen van poldersloten. Tegenwoordig is het areaal van deze schraallanden zeer sterk afgenomen. Men schat dat in de Krimpenerwaard het areaal vroeger 1. à 1. ha moet zijn geweest. In 1924 besloeg dat 7-8 ha, terwijl momenteel in hetzelfde gebied slechts 1, ha redelijk ontwikkeld blauwgrasland resteert. Op matig voedselrijke tot voedselrijke locaties in het vroegere veenlandschap ontwikkelden zich Dotterbloemhooilanden. Veelal waren dit boezem- en vlietlanden met een vaak kleiïge veen- of klei-op-veenbodem. Deze plantengemeenschappen hebben een hoge biodiversiteit (flora en fauna) en zijn relatief productief. Net als schraallanden komen deze vochtige hooilanden voor op licht ontwaterde bodems, die één tot twee maal per jaar worden gemaaid. Tot de jaren zestig waren Dotterbloemhooilanden vrij algemeen in de westelijke veenweiden, maar tegenwoordig is maar weinig overgebleven van het areaal. Als gevolg van toegenomen intensiteit van het agrarisch beheer, d.w.z. sterke ontwatering en bemesting en de daardoor toegenomen maaifrequentie, zijn schraallanden en Dotterbloemhooilanden vrijwel allemaal omgezet in intensief gebruikt veenweidegrasland (fig. 4.1). In geval van vernatting van veenweiden (en de daaruit voortvloeiende extensivering) lijkt het opnieuw ontwikkelen van soortenrijke hooilanden het meest opportuun. Een zeer belangrijke factor bij ontwikkeling en herstel van de daarvoor karakteristieke plantengemeenschappen wordt gevormd door de zaadvoorraden die nog aanwezig zijn in de bodem. Een zaadvoorraad bouwt zich in de bodem op doordat zaden vanuit de bovenstaande vegetatie vallen (zaadregen) of doordat ze worden aangevoerd van elders (dispersie). Over het algemeen kan worden aangenomen dat zaden in diepere bodemlagen een grotere ouderdom hebben dan zaden die meer aan het oppervlak liggen (hoewel bodemdieren in staat zijn om zaden te transporteren door de bodem). Omdat de levensduur van zaden in de bodem beperkt is en deze verschilt per plantensoort is het wenselijk om te weten welke zaden nog aanwezig zijn en vooral of doelsoorten nog aanwezig zijn. 4.2 Onderzoeksvragen 1. Welke plantensoorten zijn aanwezig in de zaadvoorraad van een veenweidegrasland, een Dotterbloemhooiland en respectievelijk een blauwgrasland? 2. Is er een verschil tussen de zaadvoorraden in bovengenoemde graslanden in bodemlagen op verschillende diepten? Zijn in diepere lagen nog zaden aanwezig van doelsoorten? 4.3 Opzet van het experiment In dit onderzoek zijn in de Polder Krimpenerwaard drie type graslanden geselecteerd die verschillen in historie en intensiteit van het landbouwkundig gebruik en daardoor in soortensamenstelling van de huidige vegetatie (tabel 4.1). Deze typen betreffen twee schraallanden en twee Dotterbloemhooilanden, waarvan de huidige vegetatietypen te beschouwen zijn als doeltypen van herstelbeheer. Twee intensief gebruikte veenweidepercelen zijn opgenomen om te onderzoeken welke soorten nog resteren in de zaadvoorraad. 1

16 Figuur 4.1: Schema van de veranderingen in de vegetatie als gevolg van de toenemende intensiteit van het agrarisch landgebruik. RG= rompgemeenschap = begroeiing waarvan de samenstelling zo sterk beïnvloed is door de mens dat geenszins sprake kan zijn van een volledig ontwikkelde vegetatie. Ingezaaid veenweidegrasland met een natuurlijke inmenging van ruderale kruiden is daar een voorbeeld van. 1

17 Tabel 4.1: Overzicht van de locaties in de Krimpenerwaard, waar de samenstelling van de zaadvoorraad is bepaald in verschillende type graslanden. Type Locatie 1 (alfa) Locatie 2 (beta) Schraalland Veerstalblok, Gouderak Kooilust, Berkenwoude Dotterbloemhooiland Veerstalblok, Gouderak Kattendijkblok, Gouderak Veenweide Berkenw. Driehoek, perceel 31 Berkenw. Driehoek, perceel 9 Op iedere locatie zijn met behulp van een grondboor vijf bodemkernen gestoken, waarna deze in drie verschillende lagen van tien centimeter zijn verdeeld (-1 cm, 1-2 cm en 2-3 cm)(foto 4.1). Deze monsters (ca. 3 g) zijn uitgespreid op steriele zandbodems en in een kas geplaatst bij 22 C (foto 4.2). Een submonster van iedere kern werd gedroogd (48h, 1 C) en opnieuw gewogen om de bulk density te kunnen bepalen. Kieming van zaden werd gestimuleerd door regelmatig water te geven, door de bakken tijdelijk een periode uit te laten drogen en door gedurende twee weken de zaden bloot te stellen aan temperatuurfluctuaties groter dan 1 C. Ook werd de bodem in de bakken verstoord door regelmatig de grond te mengen. Zowel presentie als abundantie van plantensoorten in de zaadvoorraad is in ieder monster is bepaald aan de hand van de totale hoeveelheid gekiemde zaden per soort. Kiemplanten die niet direct konden worden gedetermineerd zijn verspeend en opgekweekt tot dit wel mogelijk was (foto 4.3). 3.4 Resultaten Werk ik nog uit Foto 4.1, 4.2 en 4.3: De bodemkernen zijn in het veld in drie lagen verdeeld (links). Van iedere laag werd een monster uitgespreid in bakken in de verwarmde kas (midden). De gekiemde planten werden apart opgepot en opgekweekt om later gedetermineerd te kunnen worden (rechts). 4.4 Resultaten In figuur 4.1 is een dendrogram te zien waarin de verschillende bodemkernen zijn gegroepeerd op basis van de Sørensen similariteitsindex. Deze index is een maat voor de gelijkenis in soortensamenstelling tussen de verschillende kernen. Voor deze analyse is het totaal aantal aanwezige soorten gebruikt door de presentie van soorten in de drie verschillende lagen waaruit een bodemkern bestaat op te tellen. Te zien is dat beide Loliumgraslanden (LO) een goed vergelijkbare zaadvoorraad hebben op basis van de kernen (1 t/m ) die per grasland (a en b) zijn gestoken. Idem voor het Dotterbloemhooiland (CA = Calthion). Alleen de beide schraallanden (CI = Cirsio- Molinietum) vormen twee aparte groepen, omdat CI-a flink verzuurd is en daardoor te beschouwen is als een sterk gedegradeerd blauwgrasland, dit i.t.t. CI-b, waar nog redelijk wat karakteristieke soorten voorkomen, zoals Spaanse ruiter (Cirsium dissectum) en Klokjesgentiaan (Gentiana pneumonanthe). 17

18 UPGMA CI b CI b4 CI b2 CI b3 CI b1 CI a CI a3 CI a2 CI a1 LO b4 LO b3 LO a LO a4 LO a2 LO b LO a3 LO b2 LO b1 LO a1 CI a4 CA b CA a CA a3 CA b3 CA b2 CA a4 CA b4 CA a2 CA b1 CA a1,4,2,3,2,8,84 1 Sorensen's Coefficient Figuur 4.1: Dendrogram op basis van de berekende similariteit tussen de verschillende bodemkernen. Van ieder type grasland, t.w. veenweide (LO= Loliumgrasland), Dotterbloemhooiland (CA= Calthion) en schraalland (CI= Cirsio-Molinietum) zijn twee percelen (a en b) geselecteerd. Per perceel zijn bodemkernen (1 t/m ) gestoken van 3 cm lang. 18

19 Veenweide alfa -1 cm Veenweide alfa 1-2 cm Veenweide alfa 2-3 cm Stellaria media Juncus 'rechtop gev ulde stengel' Juncus 'gev ulde stengel mini' Lolium perenne Juncus 'gev ulde stengel' Ranunculus acris/repens Polygonum aviculare Ranunculus flammula Ranunculus sceleratus Sagina procumbens Alopecurus geniculatus Gly ceria f luitans Rorippa palustris Epilobium ciliatum Epilobium tetragonum Lepidium sativum Lythrum salicaria Juncus buf onius Bellis perennis Festuca rubra Cerastium fontanum Juncus bulbosus Persicaria hydropiper Carex 'smal blad' Dactylis glomerata Epilobium parviflorum Holcus lanatus Plantago major Senecio vulgaris Betula pubescens Matricaria inodora # zaden / m2 Stellaria media Juncus 'rechtop gevulde st engel' Juncus 'gevulde st engel mini' Lolium perenne Juncus 'gevulde st engel' Ranunculus acris/ repens Juncus art iculatus Polygonum aviculare Ranunculus flammula Ranunculus sceleratus Sagina procumbens Alopecurus geniculatus Glyceria f luitans Rorippa palust ris Epilobium ciliat um Epilobium tet ragonum Lepidium sat ivum Lythrum salicaria Agrostis st olonifera Bellis perennis Fest uca rubra Cerast ium f ont anum Juncus bulbosus Persicaria hydropiper Carex 'smal blad' (acuta) Dactylis glomerat a Epilobium parviflorum Holcus lanatus Plantago major Senecio vulgaris Bet ula pubescens Matricaria inodora # zaden / m2 Stellaria media Juncus 'gevulde stengel mini' Lolium perenne Ranunculus acris/repens Polygonum aviculare Ranunculus flammula Ranunculus sceleratus Sagina procumbens Alopecurus geniculatus Glyceria fluitans Rorippa palustris Epilobium ciliatum Epilobium tetragonum Lepidium sativum Lythrum salicaria Bellis perennis Festuca rubra Cerastium fontanum Juncus bulbosus Persicaria hydropiper Carex 'smal blad' (acuta) Dactylis glomerata Epilobium parviflorum Holcus lanatus Plantago major Senecio vulgaris Betula pubescens M atricaria inodora # zaden / m2 47 Figuur 4.2 : Samenstelling van de zaadvoorraad van een veenweidegrasland (alfa) in intensief agrarisch beheer. Per plantensoort zijn weergegeven het aantal zaden per vierkante meter verdeeld over de verschillende dieptelagen in de bodem, -1 cm, 1-2 cm, respectievelijk 2-3 cm diep. 19

20 Veenweide beta -1 cm Veenweide beta 1-2 cm Veenweide beta 2-3 cm Stellaria media Juncus 'recht op gevulde stengel' Juncus 'gevulde stengel mini' Lolium perenne Ranunculus acris/repens Juncus art iculatus Polygonum aviculare Ranunculus f lammula Ranunculus sceleratus Sagina procumbens Alopecurus geniculatus Glyceria fluit ans Rorippa palustris Epilobium ciliatum Epilobium tetragonum Lepidium sativum Lythrum salicaria Juncus buf onius Agrostis st olonif era Bellis perennis Festuca rubra Cerast ium fontanum Juncus bulbosus Persicaria hydropiper Carex 'smal blad' (acuta) Dactylis glomerat a Epilobium parvif lorum Holcus lanatus Plant ago major Senecio vulgaris Bet ula pubescens Matricaria inodora # zaden / m Stellaria media Juncus 'gevulde stengel mini' Lolium perenne Ranunculus acris/repens Polygonum aviculare Ranunculus flammula Ranunculus sceleratus Sagina procumbens Alopecurus geniculatus Glyceria fluitans Rorippa palustris Epilobium ciliatum Epilobium tetragonum Lepidium sativum Lythrum salicaria Bellis perennis Festuca rubra Cerastium fontanum Juncus bulbosus Persicaria hydropiper Carex 'smal blad' (acuta) Dactylis glomerata Epilobium parviflorum Holcus lanatus Plantago major Senecio vulgaris Betula pubescens M atricaria inodora # zaden / m2 2 Stellaria media Juncus 'gevulde stengel mini' Lolium perenne Ranunculus acris/ repens Juncus art iculatus Polygonum aviculare Ranunculus f lammula Ranunculus scelerat us Sagina procumbens Alopecurus geniculat us Glyceria f luit ans Rorippa palustris Epilobium ciliatum Epilobium tetragonum Lepidium sativum Lythrum salicaria Juncus buf onius Agrostis st olonif era Bellis perennis Festuca rubra Cerast ium fontanum Juncus bulbosus Persicaria hydropiper Carex 'smal blad' (acut a) Dactylis glomerata Epilobium parviflorum Holcus lanat us Plantago major Senecio vulgaris Bet ula pubescens Matricaria inodora # zaden / m2 488 Figuur 4.3: Samenstelling van de zaadvoorraad van een veenweidegrasland (beta) in intensief agrarisch beheer. Per plantensoort zijn weergegeven het aantal zaden per vierkante meter verdeeld over de verschillende dieptelagen in de bodem, -1 cm, 1-2 cm, respectievelijk 2-3 cm diep. 2

21 Dotterbloemhooiland alfa -1cm Dotterbloemhooiland alfa 1-2cm Dotterbloemhooiland alfa 2-3 cm Lychnis flos-cuculi Ranunculus acris/repens Ranunculus flammula Lolium perenne Holcus lanatus Cardamine pratensis Carex spec. Plantage laceolata Cerastium fontanum Rhinanthus angustifolius Juncus 'gevulde stengel mini' Caltha palustris Glyceria fluitans Betula pubescens/pendula Cirsium palustris Agrostis canina Eriophorum spec Carex 'smal blad' Urtica dioica Juncus 'met knol' Carex 'groot/breed' Festuca rubra Lythrum salicaria Anthoxanthum odoratum Persicaria maculosa Stellaria media Galium plaustre Galium uliginosum Ranunculus sceleratus Carex scirpus Alopecurus geniculatus Epilobium parviflorum M olinia caerulea Rumex acetosa # zaden/m2 371 Lychnis flos-cuculi Ranunculus acris/repens Ranunculus flammula Lolium perenne Holcus lanatus Cardamine pratensis Carex spec. Plantage laceolata Cerastium fontanum Rhinanthus angustifolius Juncus 'gevulde stengel mini' Caltha palustris Glyceria fluitans Betula pubescens/pendula Cirsium palustris Agrostis canina Eriophorum spec Carex 'smal blad' Urtica dioica Juncus 'met knol' Carex 'groot/breed' Festuca rubra Lythrum salicaria Anthoxanthum odoratum Persicaria maculosa Stellaria media Galium plaustre Galium uliginosum Ranunculus sceleratus Carex scirpus Alopecurus geniculatus Epilobium parviflorum M olinia caerulea Rumex acetosa # zaden/m2 Lychnis flos-cuculi Ranunculus acris/repens Ranunculus flammula Lolium perenne Holcus lanatus Cardamine pratensis Carex spec. Plantage laceolata Cerastium fontanum Rhinanthus angustifolius Juncus 'gevulde stengel mini' Caltha palustris Glyceria fluitans Betula pubescens/pendula Cirsium palustris Agrostis canina Eriophorum spec Carex 'smal blad' Urtica dioica Juncus 'met knol' Carex 'groot/breed' Festuca rubra Lythrum salicaria Anthoxanthum odoratum Persicaria maculosa Stellaria media Galium plaustre Galium uliginosum Ranunculus sceleratus Carex scirpus Alopecurus geniculatus Epilobium parviflorum M olinia caerulea Rumex acetosa # zaden/m2 Figuur 4.4: Samenstelling van de zaadvoorraad van een Dotterbloemhooiland (alfa) in extensief hooiland beheer. Per plantensoort zijn weergegeven het aantal zaden per vierkante meter verdeeld over de verschillende dieptelagen in de bodem, -1 cm, 1-2 cm, respectievelijk 2-3 cm diep. 21

22 Dotterbloemhooiland beta -1 cm Dotterbloemhooiland beta 1-2 cm Dotterbloemhooiland beta 2-3 cm Lychnis flos-cuculi Ranunculus acris/repens Ranunculus flammula Lolium perenne Holcus lanatus Cardamine pratensis Carex spec. Plantage laceolata Cerastium fontanum Rhinanthus angustifolius Juncus 'gevulde stengel mini' Caltha palustris Glyceria fluitans Betula pubescens Cirsium palustris Agrostis canina Juncus 'grijze goot met knol' Carex 'smal blad' Urtica dioica Juncus 'met knol' Carex 'groot/breed' Festuca rubra Lythrum salicaria Anthoxanthum odoratum Persicaria maculosa Stellaria media Galium palustre Galium uliginosum Ranunculus sceleratus Carex 'scirpus' Alopecurus geniculatus Epilobium parviflorum M olinia caerulea Rumex acetosa Lychnis f los-cuculi Ranunculus acr is/ r epens Ranunculus f lammula Lolium per enne Holcus lanatus Juncus ar ticulatus Car damine pr atensis Car ex spec. Plantage laceolata Cer astium f ontanum Rhinanthus angustif olius Juncus 'gevulde stengel mi ni' Agr ostis stoloni f er a Caltha palustr is Glycer ia f luitans Betula pubescens Cir sium palustr is Agr ostis canina Juncus 'gr ijze goot met knol' Juncus buf onius Juncus 'r echtop gevulde stengel' Car ex 'smal blad' Ur tica dioica Juncus 'met knol' Car ex 'gr oot/ br eed' Festuca r ubr a Lythr um salicar ia Anthoxanthum odor atum Per sicar ia maculosa Stellar ia media Galium palustr e Galium uliginosum Ranunculus sceler atus Car ex 'scir pus' Alopecur us geniculatus Epilobium par vif lor um Molinia caer ulea Rumex acetosa Lychnis flos-cuculi Ranunculus acris/repens Ranunculus flammula Lolium perenne Holcus lanatus Cardamine pratensis Carex spec. Plantage laceolata Cerastium fontanum Rhinanthus angustifolius Juncus 'gevulde stengel mini' Caltha palustris Glyceria fluitans Betula pubescens Cirsium palustris Agrostis canina Juncus 'grijze goot met knol' Carex 'smal blad' Urtica dioica Juncus 'met knol' Carex 'groot/breed' Festuca rubra Lythrum salicaria Anthoxanthum odoratum Persicaria maculosa Stellaria media Galium palustre Galium uliginosum Ranunculus sceleratus Carex 'scirpus' Alopecurus geniculatus Epilobium parviflorum M olinia caerulea Rumex acetosa Figuur 4.: Samenstelling van de zaadvoorraad van een Dotterbloemhooiland (beta) in extensief hooiland beheer. Per plantensoort zijn weergegeven het aantal zaden per vierkante meter verdeeld over de verschillende dieptelagen in de bodem, -1 cm, 1-2 cm, respectievelijk 2-3 cm diep. 22

23 Schraalland alfa -1 cm Schraalland alfa 1-2 cm Schraalland alfa 2-3 cm Drosera rotundifolia 87 Drosera rotundifolia Drosera rotundifolia Erica tetralix 124 Erica tetralix Erica tetralix Molinia caerulea 73 Molinia caerulea Molinia caerulea Betula pubescens/pendula 9 Betula pubescens/pendula Betula pubescens/pendula Carex spec. Carex spec. Carex spec. Urtica dioica Urtica dioica Urtica dioica Agrostis canina Agrostis canina Agrostis canina Juncus 'met knol' Juncus 'met knol' 28 Juncus 'met knol' Potentilla erectus Potentilla erectus Potentilla erectus Lychnis flos-cuculi Lychnis flos-cuculi Lychnis flos-cuculi Danthonia decumbens Danthonia decumbens Danthonia decumbens Sagina procumbens Sagina procumbens 37 Sagina procumbens Carex 'smal blad' (acuta?) Carex 'smal blad' (acuta?) Carex 'smal blad' (acuta?) Juncus bulbosus Juncus bulbosus Juncus bulbosus Cirsium dissectum Cirsium dissectum Cirsium dissectum Senecio spec Senecio spec Senecio spec Hydrocotyle vulgaris Hydrocotyle vulgaris Hydrocotyle vulgaris # zaden / m # zaden / m # zaden / m2 Figuur 4.: Samenstelling van de zaadvoorraad van een Schraalland (alfa) in extensief hooiland beheer. Per plantensoort zijn weergegeven het aantal zaden per vierkante meter verdeeld over de verschillende dieptelagen in de bodem, -1 cm, 1-2 cm, respectievelijk 2-3 cm diep. 23

24 Schraalland beta -1 cm Schraalland beta 1-2 cm Schraalland beta 2-3 cm Drosera rotundifolia Drosera rotundifolia Drosera rotundifolia Erica tetralix Erica tetralix Erica tetralix Molinia caerulea 11 Molinia caerulea Molinia caerulea 187 Betula pubescens/pendula Betula pubescens/pendula Betula pubescens/pendula Carex spec. Carex spec. Carex spec. Urtica dioica Urtica dioica Urtica dioica 42 Agrostis canina 287 Agrostis canina Agrostis canina Juncus 'met knol' Juncus 'met knol' Juncus 'met knol' 182 Potentilla erectus 133 Potentilla erectus Potentilla erectus Lychnis flos-cuculi Lychnis flos-cuculi Lychnis flos-cuculi Danthonia decumbens 44 Danthonia decumbens Danthonia decumbens Sagina procumbens Sagina procumbens Sagina procumbens Carex 'smal blad' (acuta?) 22 Carex 'smal blad' (acuta?) Carex 'smal blad' (acuta?) Juncus bulbosus Juncus bulbosus Juncus bulbosus Cirsium dissectum Cirsium dissectum Cirsium dissectum Senecio spec Senecio spec Senecio spec Hydrocotyle vulgaris Hydrocotyle vulgaris Hydrocotyle vulgaris # zaden / m # zaden / m # zaden / m2 Figuur 4.7: Samenstelling van de zaadvoorraad van een Schraalland (beta) in extensief hooiland beheer. Per plantensoort zijn weergegeven het aantal zaden per vierkante meter verdeeld over de verschillende dieptelagen in de bodem, -1 cm, 1-2 cm, respectievelijk 2-3 cm diep. 24

25 In fig. 4.2 tot en met 4.7 staat voor ieder grasland weergegeven welke plantensoorten aangetroffen zijn in de verschillende bodemlagen en in welke aantallen (berekend naar aantal zaden per vierkante meter). Op basis van de gekiemde zaden kunnen een aantal (voorlopige) conclusies worden getrokken: De zaden van doelsoorten kunnen lange tijd overleven in de bodem. In Dotterbloemhooiland worden in de diepste lagen (2-3 cm) nog talrijke kiemkrachtige zaden gevonden van Echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi) en Grote ratelaar (Rhinanthus angustifolius). Ook is in deze laag een breedbladige Zegge aanwezig (Carex riparia?). In oppervlakkige bodemlagen zijn veel karakteristieke soorten van de vegetatie, zoals Dotterbloem (Caltha palustris) en Pinksterbloem (Cardamine pratensis) aanwezig. In schraalland zijn in de diepste laag alleen nog zaden aanwezig van Zomprus (Juncus articulatus). Meer aan het oppervlak werden wel doelsoorten aangetroffen, zoals Rondbladige zonnedauw (Drosera rotundifolia), een Zegge-soort (Carex sp.) en Dopheide (Erica tetralix). De zaadvoorraad van veenweidegrasland bestaat hoofdzakelijk uit één- en meerjarige grassen ( en Lolium perenne), enkele langlevende kruiden zoals Kruipende boterbloem (Ranunculus repens) en Madeliefje (Bellis perennis). Verder is het voorkomen van eenjarige ruderale kruiden opvallend hoog, zoals Vogelmuur (Stellaria media), Varkensgras (Polygonum aviculare), Waterpeper (Persicaria hydropiper) en Reukloze kamille (Matricaria inodora). Er zijn nauwelijks doelsoorten aangetroffen van Dotterbloemhooilanden of schraallanden. Wel zijn op 1-2 cm diepte nog enkele kiemkrachtige zaden van een Zegge (Carex acuta?) gevonden. Waarschijnlijk zijn deze zaden decennia geleden in de bodem terecht gekomen toen dit nog een drassig hooiland was. Idem geldt voor het voorkomen van enkele Russen, zoals Knolrus (Juncus bulbosus) en Egelsboterbloem (Ranunculus flammula). Geconcludeerd kan worden dat de aanwezige vegetatie in hoge mate de samenstelling van de zaadvoorraad bepaalt en dat zaden van doelsoorten die aanwezig waren vóór de intensivering niet meer kiemkrachtig zijn. In alle drie de graslanden neemt het aatal soorten af met toenemende diepte. In diepere lagen zijn vooral zaden van planten uit de families van Russen (Juncaceae) en Zeggen (Cyperaceae) aanwezig. Uitgaande van deze resultaten lijkt voor herstel en ontwikkeling van natte en vochtige hooi- en schraallanden op voormalige veenweidegraslanden de (her)introductie van doelsoorten noodzakelijk. Verdere planning De analyse van zaadvoorraden loopt nog steeds. Wekelijks worden nog nieuwe kiemplanten geteld en verspeend. De resultaten en conclusies die hierboven zijn besproken zijn dus slechts voorlopig, omdat een complete analyse van de samenstelling van de zaadvoorraden nog niet is voltooid. Om het onderzoek robuuster te maken is besloten om komende herfst opnieuw te starten met een analyse van zaadvoorraden. Dit keer zullen graslanden in de Polder Zegveld en Nieuwkoop worden onderzocht (tevens Pilotgebied voor de peilscenarios). In de Polder Zegveld zijn de Schraallanden van de Meije van Staatsbosbeheer gelegen, een complex van blauwgraslanden met een unieke vegetatie. Langs de Meije en in Nieuwkoop zijn twee Dotterbloemhooilanden in beheer bij Natuurmonumenten. Overige graslanden zijn veenweiden. Echter, deze graslanden waren tot de jaren zeventig nog redelijk vochtig en sommige percelen waren nog bloemrijk. Op basis van een CABO-vegetatiekartering (191) zullen een aantal veenweidepercelen worden geselecteerd waar 4 jaar geleden nog graslandvegetaties met Dotterbloemen aanwezig waren. 2

26 . Overige activiteiten Naast het opzetten en uitvoeren van experimenten en veldonderzoek zijn ook andere activiteiten ondernomen voor het project: 1. Het onderzoek naar de effecten van inundatie van plaggen en de samenstelling van zaadvoorraden in veenweidebodems wordt ten dele uigevoerd door masterstudenten van de Universiteit Utrecht. Deze studenten worden momenteel nog begeleid in het opzetten en uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek, analyseren van gegevens en uiteindelijk de vastlegging in de vorm van een masterverslag. 2. In april 2 is literatuuronderzoek afgerond naar de mogelijkheden tot ontwikkeling van veenvormende vegetaties in vernatte veenweiden in het westelijk veenweidegebied. Onderzoek en verslaglegging zijn uitgevoerd door een masterstudent van de Universiteit Utrecht als onderdeel van een scriptie. 3. In juni 2 is de definitieve versie van de Quick Scan Natuur in de Westelijke Veenweiden afgerond en online beschikbaar gekomen via de website van Waarheen met het veen ( 4. In juni 2 is bijgedragen aan een Landschappelijke Visie op de Polder Zegveld. Hierin wordt een overzicht gegeven van de uitdagingen en mogelijkheden die vernatting biedt om de ecologische waarden in het gebied te behouden en conflicten tussen Natura-2-gebieden (Nieuwkoop en De Haeck) en activiteiten in aangrenzend land te voorkomen.. In augustus 2 zullen de in dit rapport genoemde onderzoeksresultaten worden gepresenteerd op een internationaal congres te Greifswald, Duitsland (th European Conference on Ecological Restoration). 2

27 27