Een recht om euthanasie te vragen voor minderjarigen tussen één en twaalf jaar oud?

Transcriptie

1 Een recht om euthanasie te vragen voor minderjarigen tussen één en twaalf jaar oud? Een (rechtsvergelijkend) onderzoek naar de mogelijkheid om minderjarigen tussen één en twaalf jaar oud een recht te geven om een rechtsgeldig verzoek tot euthanasie te kunnen indienen. Masterthesis Rechtsgeleerdheid Sectie Privaatrecht / Familie- en Jeugdrecht door M. (Mara) van der Velden

2 Een recht om euthanasie te vragen voor minderjarigen tussen één en twaalf jaar oud? Een (rechtsvergelijkend) onderzoek naar de mogelijkheid om minderjarigen tussen één en twaalf jaar oud een recht te geven om een rechtsgeldig verzoek tot euthanasie te kunnen indienen. Naam: Mara van der Velden Tilburg University Law School Studentnummer ANR Scriptiebegeleider: de heer prof. mr. P. Vlaardingerbroek Coördinator: mevrouw mr. dr. V.M. Smits Datum en plaats: Tilburg, 11 oktober

3 Voorwoord Voor u ligt mijn thesis die tot stand is gekomen na maanden onderzoek. Het schrijven van deze scriptie vormt het slotstuk van mijn masteropleiding Rechtsgeleerdheid aan Tilburg University. De periode waarin ik mijn scriptie heb geschreven heb ik als zeer interessant, plezierig en vooral leerzaam ervaren, met name omdat het onderwerp mij erg aanspreekt. Tijdens het schrijven van deze thesis heb ik van verschillende personen steun ontvangen. In de eerste plaats bedank ik de heer prof. mr. Vlaardingerbroek voor zijn uitgebreide kundige feedback en de tijd die hij heeft genomen om mijn scriptie te lezen en te beoordelen, alsmede voor zijn kritische blik. Daarnaast bedank ik mevrouw mr. dr. Smits voor de tijd die zij heeft genomen om de eerste hoofdstukken van mijn thesis te beoordelen en te voorzien van feedback. Tot slot bedankt ik ook mijn vriend, mijn ouders, mijn vrienden, en mijn collega s van Notariaat Thielen voor hun support tijdens het schrijven van deze thesis, alsmede voor de steun die zij mij hebben gegeven tijdens mijn gehele studieloopbaan. Tilburg, oktober 2016 Mara van der Velden 3

4 Lijst van afkortingen AZG BW e.a. e.v. EVRM EHRM HR IVRK KNMG MvT NVK NVVE RTE OM SW (W)GBO WLB WvSr WOD WMO WPR WTL Academisch Ziekenhuis Groningen, tegenwoordig UMCG: Universitair Medisch Centrum Groningen. Burgerlijk Wetboek en anderen en verder Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens Europees Hof voor de Rechten van de Mens Hoge Raad der Nederlanden Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst Memorie van Toelichting Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde Regionale Toetsingscommissie Euthanasie Openbaar Ministerie Strafwetboek (België) (Wet op de) Geneeskundige Behandelovereenkomst Wet op de Lijkbezorging Wetboek van Strafrecht (Nederland) Wet op de Orgaandonatie Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen Wet Betreffende de rechten van de patiënt (België) Wet Toetsing Levensbeëindiging (ook wel: euthanasiewet) 4

5 Inhoudsopgave Voorwoord Lijst van afkortingen Inleiding 1.1 Probleemanalyse en onderzoeksdoel 1.2 Centrale onderzoeksvraag 1.3 Het theoretisch en wetenschappelijk kader, en de maatschappelijke relevantie Theoretisch kader Wetenschappelijk kader Maatschappelijke relevantie 1.4 De methodologie 1.5 Leeswijzer Het nationaal en internationaal juridisch kader 2.1. Samengevat: voorgeschiedenis 2.2 Definitie euthanasie 2.3 Strafrechtelijk kader 2.4 Europees kader 2.5 WTL Grondslagen Zorgvuldigheidseisen Leeftijdsgrenzen Evaluatie WTL 2.6 Het Gronings Protocol Deelconclusie Rechtspositie minderjarigen en knelpunten 3.1 Rechtspositie minderjarigen in het algemeen 3.2 De gezondheidsrechtelijke positie van minderjarigen in het kader van de geneeskundige behandelovereenkomst

6 3.3 Rechtspositie minderjarigen WTL Minderjarigen van zestien en zeventien jaar oud Minderjarigen van twaalf tot en met vijftien jaar oud Minderjarigen jonger dan twaalf jaar 3.4 Toestemming wettelijk vertegenwoordigers 3.5 Knelpunten Leeftijdsgrenzen en wilsbekwaamheid Deelconclusie Rechtsvergelijking: euthanasie bij minderjarigen in België 4.1 Samengevat: (totstandkoming) euthanasiewet in België 4.2 De rechtspositie van de minderjarige in België Wet betreffende de rechten van de patiënt De Belgische euthanasiewet: voor de wetswijziging De Belgische euthanasiewet: na de wetswijziging 4.3 Euthanasie in Canada Wetgeving in Canada Deelconclusie Conclusie en aanbevelingen 5.1 Conclusie 5.2 Aanbevelingen Bibliografie Lijst van gebruikte jurisprudentie 45 6

7 1. Inleiding 1.1 Probleemanalyse en onderzoeksdoel Eu tha na sie (de; v): het op hun eigen verzoek bespoedigen van de dood of ter dood brengen van hevig lijdende, ongeneeselijk zieken. Zo omschrijft de Dikke van Dale het begrip euthanasie. 1 Euthanasie vindt enkel plaats op verzoek van de patiënt zelf en het behelst zowel hulp bij zelfdoding als het op verzoek beëindigen van een leven van de patiënt. Huidige wetgeving Het op verzoek beëindigen van een leven van een patiënt is in Nederland in beginsel strafbaar gesteld in artikel 293 en artikel 294 van het Wetboek van Strafrecht (hierna: WvSr). Het tweede lid van artikel 293 WvSr, dat ook van toepassing is op artikel 294 WvSr, meldt een uitzondering; indien wordt voldaan aan de voorwaarden zoals beschreven in de Wet Toetsing Levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (hierna: WTL), is het beëindigen van een leven op verzoek van de patiënt niet strafbaar. De arts is gebonden aan strikte zorgvuldigheidseisen, neergelegd in artikel 2 WTL. Middels de WTL, die op 1 april 2002 in werking is getreden, is euthanasie in Nederland wettelijk geregeld. 2 De WTL wordt ook wel de Euthanasiewet genoemd. Met deze wet werd Nederland wereldwijd het eerste land met een wettelijke regeling voor euthanasie. De WTL is uitsluitend van toepassing op personen van twaalf jaar of ouder; zij kunnen een verzoek tot euthanasie indienen. Minderjarigen in de leeftijd van twaalf tot en met zeventien jaar oud kunnen dus ook een verzoek indienen. Het verzoek van kinderen in die leeftijdscategorie wordt enkel gehonoreerd als er aan de strikte voorwaarden, die in de WTL zijn geregeld, wordt voldaan. Voor alle verzoeken geldt ook een verplichte meldings- en toetsingsprocedure. 3 Bij minderjarigen tussen de twaalf en zestien jaar oud is de instemming van de ouders of voogd vereist (art. 2 lid 4 WTL). Bij kinderen van zestien en zeventien jaar oud dienen de ouders of voogd bij de besluitvorming te worden betrokken en is er derhalve geen toestemming vereist (art. 2 lid 2 WTL). 1 geraadpleegd 1 maart Wet van 12 april 2001 betreffende de toetsing van levensbeëindiging op verzoek en hulp bij 2 Wet van 12 april 2001 betreffende de toetsing van levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Staatsblad Artikelen 9 tot en met 19 WTL. 7

8 Naast de WTL bestaat ook het Gronings Protocol; dit is een richtlijn waarmee artsen bij pasgeborenen (jonger dan één jaar oud) levensbeëindiging kunnen uitvoeren als het betreffende kind zeer ernstige (aangeboren) afwijkingen vertoont, ondraaglijk en uitzichtloos lijdt en waarbij verdere behandeling zinloos is. 4 Het Gronings Protocol is door artsen van destijds het Academisch Ziekenhuis in Groningen (hierna; AZG) in samenspraak met het Openbaar Ministerie opgesteld. Het is geen vorm van een euthanasierichtlijn; zoals genoemd geschiedt euthanasie uitsluitend op verzoek van de patiënt zelf. In beginsel is het afbreken van een zwangerschap of het beëindigen van een leven van een pasgeborene strafbaar tenzij aan de zorgvuldigheidseisen uit het Gronings Protocol is voldaan. Positie minderjarigen jonger dan twaalf jaar Minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud kunnen geen rechtsgeldig verzoek tot euthanasie doen. Zij vallen, zoals hierboven beschreven, buiten de WTL en het Gronings Protocol. Voor deze groep minderjarigen is wettelijk gezien niets geregeld. Zij zijn volgens artikel 2 WTL en de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (hierna; GBO), artikel 7:465 lid 2 BW, wilsonbekwaam 5. Als er bij een kind tussen de één en twaalf jaar oud zich een geval van levensbeëindigend handelen voordoet is dit enkel te rechtvaardigen met een beroep op conflict van plichten conform artikel 40 WvSr en het Schoonheim-arrest, en moet dit worden beschouwd als levensbeëindiging zonder verzoek. 6 Men kan het standpunt innemen dat er een gat zit tussen het Gronings Protocol en de WTL voor kinderen in deze leeftijdscategorie aangezien er voor kinderen tussen de één en twaalf jaar oud geen actieve levensbeëindiging mogelijk is. Knelpunten Zowel uit de geschiedenis als uit een recent rapport van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (hierna: NVK) blijkt dat kinderartsen in de praktijk een probleem ervaren met de verplichte voornoemde leeftijdsgrens van twaalf jaar voor levensbeëindiging. 7 Zij 4 Zorgvuldigheidseisen rond actieve levensbeëindiging bij pasgeborenen met een ernstige aandoening, Het Gronings Protocol, Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde, 23 juni 2002, geactualiseerde versie 3 november De Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst is geen aparte wet; het is slechts een onderdeel van Boek 7 van het Burgerlijk Wetboek. Om verwarring te voorkomen wordt in deze thesis de afkorting GBO aangehouden. 6 HR 27 november 1987, ECLI:NL:HR:1984:AC8615 (Schoonheim). 7 Dossier Levenseinde Jonge Kinderen, Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde, 9 juni 2015; P.L.P. Brand, Kinderen hebben recht op een waardig levenseinde, Kinderarts en samenleving 2014/3, p

9 krijgen te maken met kinderen die patiënt zijn en actief willen worden betrokken bij ingrijpende behandelbeslissingen. Voor een kind dat de diagnose kanker heeft gekregen met het bericht uitbehandeld te zijn, komt eens het moment waarop medicatie alsmede eventuele palliatieve sedatie niet meer helpt. Het is dan letterlijk wachten op de dood. Het verzoek van (de ouders van) het kind om levensbeëindiging bij ernstig, uitzichtloos en ondraaglijk lijden kan echter niet gehonoreerd worden. Kinderen kunnen even ondraaglijk en uitzichtloos lijden als ieder ander. Het ondraaglijk en uitzichtloos lijden is immers bij mensen die wel om euthanasie kunnen verzoeken een van de criteria om een verzoek tot euthanasie te honoreren. De kalenderleeftijd van twaalf jaar waarop een kind wilsbekwaam kan zijn volgens de huidige wet wordt tevens ter discussie gesteld door onder andere beroepsgroepen, belangenorganisaties en juristen. De NVK pleit voor een wettelijke wilsbekwaamheid in plaats van een kalenderleeftijd waarbij het besluitvormingsvermogen van het kind centraal moet staan; indien men de wilsbekwaamheid zal invoeren als toetsingscriterium kan men stellen dat dit tot minder onrecht leidt aangezien de minderjarigen tussen de één en twaalf jaar oud niet meer buiten beschouwing worden gelaten. 8 Tot slot kan men stellen dat het euthanasieverbod bij minderjarigen onder de twaalf jaar in strijd is met verschillende grondrechten zoals art. 2 en art. 8 EVRM en de artikelen 3, 12 en 13 IVRK. Bovenstaande knelpunten en argumenten kunnen als overtuigend gezien worden bij de stelling dat wilsbekwame minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud ook om euthanasie moeten kunnen vragen. Indien dit het geval is dient bezien te worden onder welke voorwaarden. Euthanasie in België en andere landen België kent een euthanasiewet die op 28 mei 2002 in werking is getreden. 9 In 2014 heeft een wetswijziging plaatsgevonden waarbij de leeftijdsgrens tot het indienen van een euthanasieverzoek is losgelaten. 10 Hierdoor kunnen artsen in België nu ook een verzoek tot euthanasie van minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud inwilligen indien het aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan. Een van die voorwaarden betreft de wilsbekwaamheid van het 8 I. Hein, Childeren s competence to consent to treatment or research, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2015; Standpunt NVK: Levensbeëindiging moet ook mogelijk zijn voor kinderen 1-12 jaar. Te raadplegen via I. Hein, Jonge kinderen kunnen ook wilsbekwaam zijn, Kinderarts en Samenleving 2014, mei, p Wet betreffende de euthanasie 28 mei 2002, Belgisch Staatsblad, 22 juni Artikel 3 van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie (België). 9

10 kind die moet worden vastgesteld door een psycholoog dan wel psychiater. 11 Naast België is er een aantal andere landen waar euthanasie legaal is of waar heden ten dage de discussie omtrent het legaliseren centraal staat. In Luxemburg en Canada is euthanasie eveneens legaal en net zoals in Nederland en België, voorwaardelijk; dat wil zeggen dat het enkel geoorloofd is als aan de in de wet omschreven eisen wordt voldaan. 12 Aanleiding en doel Sinds de wetswijziging van de Belgische euthanasiewet heeft het onderwerp euthanasie bij kinderen in Nederland (maar ook wereldwijd) op verschillende vlakken tot discussie geleid. Enkele kinderartsen hebben middels de NVK de vraag opgeworpen of kinderen jonger dan twaalf jaar oud die ernstig, uitzichtloos en ondraaglijk lijden in Nederland ook de mogelijkheid moeten krijgen om een rechtsgeldig verzoek tot euthanasie in te dienen. De wetswijziging in België, mijn interesse voor de rechtspositie van het kind in het algemeen, alsmede de discussies omtrent euthanasie bij kinderen zijn voor mij de aanleiding geweest van dit thesisonderwerp. In deze thesis zal onderzocht worden of onze huidige euthanasiewetgeving afdoende is of dat het aan te bevelen is om eveneens een wetswijziging aan te brengen waarbij het doel van deze thesis is het inzichtelijk maken of het in Nederland wenselijk is om euthanasieverzoeken bij kinderen jonger dan twaalf jaar oud mogelijk te maken. Dienen ook kinderen jonger dan twaalf jaar oud een recht te krijgen om een verzoek tot euthanasie in te dienen? Met andere woorden: is het wenselijk dat het gat tussen het Gronings Protocol en de WTL voor de leeftijd één tot twaalf jaar gedicht wordt? En zo ja, hoe? Tevens wordt onderzocht of dit juridisch haalbaar en uitvoerbaar is. De positie van het kind jonger dan twaalf jaar oud staat hierbij steeds centraal. 1.2 Centrale (onderzoeks)vraag In deze thesis zal het privaatrechtelijk aspect van euthanasie bij minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud centraal staan. De centrale onderzoeksvraag is vrij algemeen van karakter. De centrale onderzoeksvraag luidt: Dienen kinderen jonger dan twaalf jaar oud in Nederland, gelet op de rechtspositie van het kind en de huidige wetgeving rondom euthanasie in andere landen, met name België, het recht te krijgen om een verzoek tot euthanasie in te dienen? 11 Artikel 3, paragraaf 3 sub 7 van de wet van 28 mei 2002 betreffende de euthanasie (België). 12 Loi du 16 mars 2009 sur l euthanasie et l assistance au suicide, Journal Officiel du Grand-Duche de Luxembourg, 16 maart 2009; E. Delbeke, Juridische aspecten van zorgverlening aan het levenseinde, Antwerpen: Intersentia, 2012, p

11 Soms wordt gesuggereerd dat iedereen recht heeft op euthanasie. Deze opvatting deel ik niet: men heeft geen recht op euthanasie, aangezien euthanasie aan voorwaarden casu quo zorgvuldigheidseisen is gebonden, die later in deze thesis aan de orde zullen komen, en een arts kan echter niet gedwongen worden tot het overgaan tot euthanasie bij een patiënt. Vanwege dit gegeven is gekozen voor de centrale onderzoeksvraag zoals hierboven beschreven waarbij het recht krijgen om een verzoek tot euthanasie in te dienen centraal staat. 1.3 Het theoretische en wetenschappelijk kader, en de maatschappelijke relevantie Theoretisch kader Hoewel het onderwerp van deze thesis vanuit verschillende rechtsgebieden kan worden bezien zal uitsluitend het privaatrechtelijk aspect centraal staan, meer specifiek het jeugdrecht en gezondheidsrecht waarbij steeds het minderjarige kind jonger dan twaalf jaar oud als uitgangspunt geldt. De uitvoering van het onderzoek geschiedt met verschillende juridische bronnen (zie hierna onder 1.4 methodologie). Het juridisch kader zal worden gevormd met de huidige wetgeving en de geschiedenis. Door op een systematische manier de benodigde informatie te analyseren krijgt het onderzoek meer diepgang en zal uiteindelijk een gedegen antwoord op de centrale vraag kunnen worden gegeven. Nadat het probleem is blootgelegd staat een rechtsvergelijking met voornamelijk België centraal Wetenschappelijk kader Deze thesis zal een bijdrage leveren aan de wetenschappelijke discussie doordat geanalyseerd wordt of de huidige Nederlandse wetgeving ter zake van euthanasie bij minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud afdoende is. Hierbij staat het beginsel van subsidiariteit en proportionaliteit centraal. Door onder andere rechtsvergelijkend onderzoek zal inzichtelijk worden gemaakt of een aanpassing van de huidige wet- en regelgeving gewenst dan wel noodzakelijk is. Vanuit verschillende platformen, denk hierbij aan vakgroepen, organisaties en verenigingen, is kritiek geuit op het feit dat minderjarigen jonger dan twaalf jaar in Nederland geen verzoek kunnen doen tot euthanasie. Middels deze thesis zal bezien worden of deze kritiek terecht is, waarna aanbevelingen volgen. 11

12 1.3.3 Maatschappelijk relevantie De problematiek waarop de centrale vraag is gebaseerd komt in het dagelijks leven van verschillende actoren aan de orde, denk hierbij aan het zieke lijdende kind, de behandelend kinderarts en de ouders. Indien een kind jonger dan twaalf jaar oud in Nederland uitzichtloos en ondraaglijk lijdt is er voor dat kind geen mogelijkheid om een verzoek tot euthanasie in te dienen. Als gevolg daarvan blijft het kind ernstig lijden waarbij het zowel lichamelijk als ook psychisch een vreselijke tijd doormaakt. De ouders/voogd bevinden zich eveneens in een emotioneel heftige situatie. De arts bevindt zich in het spanningsveld tussen de wet en de realiteit; het ondraaglijk en uitzichtloos lijden van het kind. Dit maakt dat het maatschappelijk belang van het vinden van een oplossing voor de problematiek voor minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud relevant is. 1.4 De methodologie Voor een gedegen beantwoording van de probleemstelling zal gebruik worden gemaakt van verschillende onderzoeksmethoden. Hoofdzakelijk zal gebruik worden gemaakt van literatuur- en jurisprudentieonderzoek. Een rechtsvergelijking tussen Nederland en België zal centraal staan vanwege het feit dat minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud in België wel een verzoek tot euthanasie in kunnen dienen. Ook zal kort de euthanasiewet in Canada aan de orde komen. Euthanasie is sinds korte tijd gelegaliseerd in Canada en bezien kan worden hoe het proces van de totstandkoming van de wet heeft plaatsgevonden. Een rechtsvergelijkend component is in casu noodzakelijk om een gedegen antwoord te kunnen geven op de voornoemde hoofdvraag. Door de (totstandkoming van de) wetgeving inzake euthanasie van andere landen met een vergelijkbare cultuur en levenswijze als Nederland te bezien en te analyseren kan uiteindelijk een vergelijking van de euthanasiewetgeving elders met het Nederlandse recht worden gemaakt. Andere juridische bronnen zullen zijn; kamerstukken, rapporten en wetenschappelijke artikelen. Het onderwerp euthanasie wordt in dit onderzoek hoofdzakelijk vanuit juridisch oogpunt bezien, maar om een gedegen antwoord te kunnen geven op de probleemstelling zullen ook bronnen uit de medische wereld aan de orde komen, zoals bijvoorbeeld vakbladen. 1.5 Leeswijzer In het volgende hoofdstuk, hoofdstuk 2, zal eerst het juridische kader worden geschetst waarbij de huidige nationale en internationale wetgeving met betrekking tot euthanasie, voor 12

13 zover van toepassing bij minderjarigen, aan de orde zal komen. In hoofdstuk 3 staat de rechtspositie van de minderjarige ten aanzien van euthanasie en ten aanzien van het gezondheidsrecht in het algemeen centraal. Het tweede deel van hoofdstuk 3 zal gewijd zijn aan de huidige knelpunten met betrekking tot euthanasie bij minderjarigen. In hoofdstuk 4 volgt een rechtsvergelijking met de Belgische wetgeving ten aanzien van euthanasie. Ook zal in dit hoofdstuk beknopt de (totstandkoming van de ) euthanasiewet van Canada aan de orde komen. Deze thesis wordt afgesloten met een conclusie en het antwoord op de centrale vraag, gevolgd door enkele aanbevelingen. 13

14 2. Het nationaal en internationaal juridisch kader Om een gedegen antwoord te kunnen geven op de voornoemde centrale vraag wordt in dit hoofdstuk (de totstandkoming van de) de huidige wetgeving en grondslagen van euthanasie in Nederland en in internationaal perspectief besproken. 2.1 Samengevat: voorgeschiedenis van euthanasie Euthanasie is een onderwerp dat maatschappelijk veel besproken blijft. Al sinds de oudheid waren er verschillende standpunten over euthanasie; sterven was een vrije keuze, of het was niet aan de mens om zelf te bepalen wanneer het leven eindigde. Zelfdoding werd niet geaccepteerd, want God was de enige in het christendom die beschikte over het leven en over de dood. Na verschillende vernieuwende ontwikkelingen in de geneeskunde kwamen steeds meer mensen minder snel te overlijden, maar bleven zij hierdoor wel langer lijden waardoor de doodswens sterker werd. 13 Euthanasie wordt in 1886 in het Wetboek van Strafrecht strafbaar gesteld, maar de betreffende artikelen kwamen in de praktijk nauwelijks of niet aan de orde. Euthanasie werd voorzichtig voor het eerst aan het einde van de achttiende en begin van de negentiende eeuw een discussiepunt. In de jaren 60 van de twintigste eeuw barstte de discussie echt los. Na onder andere de legalisering van abortus ging de Nederlandse burger ervan uit dat er naar hen geluisterd werd; naast euthanasie waren ook abortus en democratisering een discussiepunt. 14 Zo liet men zich uit over de vraag of er een verschil is tussen het nalaten van een daad die het leven verlengt en het verrichten van een daad die het leven bekort. 15 Vanaf de jaren 70 van de twintigste eeuw zijn de eisen die gesteld (zouden) moeten worden aan euthanasie een discussiepunt, en politieke partijen zijn zich over het onderwerp gaan uitspreken. 16 In 1984 werd door de Hoge Raad een belangrijk arrest gewezen. De Hoge Raad rechtvaardigde een beroep op overmacht in de zin van noodtoestand conform artikel 40 WvSr, waarbij de aanleiding was een conflict van plichten van de arts, namelijk het leven beschermen, of aan de zorgplicht voldoen te weten het lijden verlichten. 17 Uit de praktijk 13 H.A.M.J. ten Have e.a., Leerboek medische Ethiek, Bohn Stafleur van Loghum 2013, p H. Weyers, Euthanasie, het proces van rechtsverandering, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2004, p H. Weyers, Euthanasie, het proces van rechtsverandering, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2004, p H. Weyers, Euthanasie, het proces van rechtsverandering, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2004, p HR 27 november 1984, ECLI:NL:HR:1984:AC

15 bleek dat het beroep op overmacht niet werkte; de rechtvaardiging op grond van dit artikel werd steeds vaker ingeroepen, terwijl het uitdrukkelijk was bedoeld voor enkel uitzonderlijke noodsituaties. 18 In 2002 werd in Nederland de WTL ingevoerd die euthanasie onder bepaalde voorwaarden toestaat. Deze voorwaarden, de zorgvuldigheidseisen, dragen onder andere bij aan de rechtszekerheid en bieden houvast. 19 Een geval van euthanasie of hulp bij zelfdoding is onderhavig aan toetsing; de WTL meldt immers dat alle gevallen die gemeld zijn inzake euthanasie en hulp bij zelfdoding getoetst moeten worden door de regionale toetsingscommissie euthanasie (hierna: RTE, artikel 3 WTL e.v.). De huidige WTL en voorwaarden zullen later in dit hoofdstuk nader worden besproken. 2.2 Definitie euthanasie Zoals in de inleiding al aan de orde is gekomen behelst het begrip euthanasie zowel actieve levensbeëindiging op verzoek, als hulp bij zelfdoding. Van hulp bij zelfdoding is sprake indien een arts het dodelijk middel voor de patiënt verstrekt, maar de patiënt dit zelf inneemt. Bij actieve levensbeëindiging dient de arts het dodelijke middel zelf toe. Bij beide vormen is de arts gebonden aan verschillende zorgvuldigheidseisen, die later in dit hoofdstuk nader worden besproken. Leenen stelt dat er voor de juridische omschrijving van euthanasie drie punten van belang zijn: (i) er moet gehandeld worden met de dood tot gevolg, een levensverkorting, (ii) een ander dan de betrokkene moet handelen, (iii) het handelen van de ander dan de betrokkene moet wel op verzoek van de betrokkene zijn. Door een samenvatting van deze punten te maken beschrijft Leenen de definitie van euthanasie als volgt: euthanasie is een opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene op diens verzoek Strafrechtelijk kader Zoals in hoofdstuk 1 aan de orde is gekomen is levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding strafbaar, conform artikel 293, respectievelijk artikel 294 WvSr. In het eerste lid van beide artikelen zijn alle vormen van euthanasie en hulp bij zelfdoding strafbaar gesteld. Deze strafbaarheid komt te vervallen indien aan de na te noemen zorgvuldigheidseisen uit de 18 H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p Kamerstukken II 1998/99, 26691, 3, (memorie van toelichting). 20 H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p

16 WTL is voldaan en kan daarmee ook een strafuitsluitingsgrond worden genoemd. De wetgever heeft er destijds expliciet voor gekozen om de legalisering van euthanasie niet binnen het WvSr weg te leggen; de wetgever stelt dat het WvSr enkel annex strafuitsluitingsgronden bevat en de aanvullingen omtrent euthanasie meer gericht zijn op gezondheidsrechtelijke en beslissingsbevoegde onderwerpen Europees kader Artikel 2 EVRM Bij de totstandkoming van de WTL ontstond eveneens de discussie of euthanasie niet in strijd was met artikel 2 van het EVRM; een recht op leven. 22 Eerbied aan het leven ligt aan artikel 2 EVRM ten grondslag en houdt in dat men niet tegen iemands wil zijn of haar leven mag benemen. In dat kader stelt de wetgever bij het opstellen van de euthanasiewet dat artikel 2 EVRM zich niet verzet tegen een door een betrokkenen zelf uitdrukkelijk gewenste levensbeëindiging, mits aan voorwaarden is voldaan. 23 In de zaak Pretty versus het Verenigd Koninkrijk die bij het EHRM in behandeling was, is het hiervoor genoemde discussiepunt betreffende artikel 2 EVRM nader aan de orde gekomen. De situatie van een vrouw die het recht wilde om te sterven door hulp van haar echtgenoot stond in onderhavige zaak centraal. 24 Het EHRM heeft zich in onderhavige zaak niet uitgelaten over een eventuele inbreuk op dit recht indien er euthanasiewetgeving is. Wel heeft het EHRM benadrukt dat het aan de lidstaten zelf is (gelet op de margin of appreciation ) om voldoende waarborgen bij wet te creëren die euthanasie onder strikt genormeerde voorwaarden mogelijk maakt. Volgens het EHRM omvat artikel 2 EVRM dus geen recht om te sterven. Artikel 8 EVRM In een zaak die bij het gerechtshof in Zwitserland speelde kwam artikel 8 EVRM, recht op eerbiediging van het privéleven, aan de orde. Bepaald was dat in artikel 8 EVRM gelezen moet worden dat dit artikel ook het recht omvat om zelf te beslissen over het moment van levensbeëindiging, waarna het EHRM deze opvatting overnam met de toevoeging dat de 21 Kamerstukken II 1998/99, 26691, 3 (memorie van toelichting). 22 G.A. den Hartogh, Euthanasie en het recht op leven, Den Exter, 2006, p H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p EHRM 29 april 2002, 2346/02. 16

17 betrokkene wel tot een redelijke waardering van zijn belangen in staat is geweest. 25 Zoals ook in de zaak Pretty versus het Verenigd Koninkrijk aan de orde was oordeelde het Hof dat het aan de lidstaten zelf is om eventuele wetgeving zelf op te stellen en laat het EHRM het aan de lidstaten zelf over om te oordelen op welke wijzen zij het recht op zelfdoding vormgeven. Gelet op het vorenstaande kan gesteld worden dat het recht om vrijwillig en weloverwogen over het eigen levenseinde te beslissen valt onder artikel 8 EVRM. 26 Het IVRK In het kader van minderjarigen is ten aanzien van het recht op euthanasie naar mijn mening artikel 3 IVRK (belang van het kind) van belang in combinatie met de artikelen 12 (participatie) en 13 IVRK (vrijheid van meningsuiting). De belangen van het kind moeten de eerste overweging vormen. Wel dient opgemerkt te worden dat dit niet betekent dat daarbij andere belangen geen rol meer spelen. Gesteld kan worden dat verscheidene artikelen uit het IVRK een basis kunnen vormen om kinderen jonger dan twaalf jaar een recht te geven om een verzoek te doen tot euthanasie. Het IVRK onderscheidt in haar verdrag drie groepen rechten; recht op bescherming (protection), recht op toegang tot voorzieningen (provision), en recht op participatie (participation). In het kader van euthanasie bij minderjarigen kan gesteld worden dat voor wat betreft de groep protection het individu van het kind moet worden beschermd, waarbij de artikelen 6 en 37 IVRK belangrijk zijn. Voor wat betreft de groep provisions impliceren de artikelen 24 en 26 IVRK wellicht dat het kind toegang tot gezondheidsvoorzieningen dient te hebben waarbij naar mijn mening ook hoort de palliatieve zorg casu quo hulp. Tot slot vallen onder de groep participation met name de artikelen 12 en 13 IVRK; er moet een passend belang worden gehecht aan de mening van minderjarigen en er worden aan hen inspraak-, informatie- en beslissingsrechten toegekend. De reikwijdte van deze rechten zijn afhankelijk van de leeftijd. Liefaard stelt dat het IVRK niet in de weg staat aan het openstellen van euthanasie voor kinderen jonger dan twaalf jaar waarbij hij refereert aan artikel 5 IVRK (ontwikkelende vermogens van het kind) vanwege het feit dat een categorische uitsluiting van kinderen 25 EHRM 20 januari 2011, (Haas/Zwitserland). 26 H Snijders en C. Samkalden, Nieuwe euthanasiewetgeving getoetst aan het EVRM, AA 2001, p

18 onder de 12 jaar haaks staat op het idee dat kinderen in toenemende mate in staat moeten worden geacht hun rechten zelfstandig uit te oefenen De WTL Grondslagen Als hoofdzaak voor de totstandkoming van de euthanasiewet wordt genoemd het vergroten van de rechtszekerheid. 28 De wetgever heeft als nadere grondslagen voor het opstellen van de euthanasiewet voor ogen genomen de bescherming van het menselijk leven en het respecteren van de wens van iemand die ernstig lijdt om op (een voor hem/haar) waardige manier te kunnen sterven. De rechtszekerheid en het vergroten daarvan wordt als hoofdoverweging gevonden voor het invoeren van de wet. 29 Leenen stelt dat het zelfbeschikkingsrecht een belangrijke grondslag is van het gezondheidsrecht; een patiënt verzoekt om het leven te beëindigen vanwege de uitzichtloze noodsituatie waarin hij is komen te verkeren. 30 Zelfbeschikking is niet de enige grondslag en daarmee ook niet het enige uitgangspunt voor euthanasie. De arts is de persoon die het leven van de patiënt zal beëindigen, maar daarbij zal zelfbeschikking van de patiënt niet het enige en doorslaggevende argument zijn. Een arts kan eigen argumenten hebben om een verzoek tot euthanasie in te willigen, denk hierbij aan het verlichten van ernstig lijden en barmhartigheid. Volgens Pans ligt de grondslag bij de wens tot het verlichten van ondraaglijk en uitzichtloos lijden, aangezien het opheffen van het lijden steeds als doel genoemd wordt voor het ontwikkelen van de mogelijkheid tot euthanasie Zorgvuldigheidseisen Zoals gemeld is euthanasie en hulp bij zelfdoding in beginsel strafbaar. Deze strafbaarheid komt te vervallen indien de arts aan alle zorgvuldigheidseisen casu quo voorwaarden van 27 T. Liefaard, Levensbeëindiging kinderen 1-12 jaar, Tijdschrift voor Familie- en Jeugdrecht, 2015/47 Afl. 10, oktober 2015, p Kamerstukken II 1999/2000, , nr 6, p C. van Swaal, Het recht op de dood een juridische beschouwing over mensen die lijden aan het leven en (ontbrekende) recht op hulp bij zelfdoding onder de huidige Euthanasiewet, Tilburg: Celsus Juridische uitgeverij 2008; Kamerstukken II 2000/2001, p H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p E. Pans, De normatieve grondslagen van het Nederlandse euthanasierecht (diss. Vrije Universiteit Amsterdam), Nijmegen: Wolfs Legal Publishers 2006, p

19 artikel 2 WTL heeft voldaan. Daarnaast moet de arts, zoals eerder in dit hoofdstuk gemeld, voldoen aan de meldingsplicht conform artikelen 3 e.v. WTL juncto artikel 7 van de Wet op de Lijkbezorging (hierna: WLB). De zorgvuldigheidseisen zijn ontleend aan vaste jurisprudentie en houden in dat de arts: 1, de overtuiging heeft gekregen dat er sprake is van een vrijwillig en weloverwogen verzoek van de patiënt, 2, de overtuiging heeft gekregen dat er sprake is van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt, 3, de patiënt heeft voorgelicht over de medische situatie waarin deze zich bevindt en over diens vooruitzichten, 4, met de patiënt tot de overtuiging is gekomen dat er voor de situatie waarin deze zich bevindt geen redelijke andere oplossing was, 5, ten minste één andere, onafhankelijke arts heeft geraadpleegd, die de patiënt heeft gezien en schriftelijk zijn oordeel heeft gegeven over de zorgvuldigheidseisen, bedoeld in de onderdelen a tot en met d, en 6, de levensbeëindiging of hulp bij zelfdoding medisch zorgvuldig heeft uitgevoerd. 32 Deze zorgvuldigheidseisen zijn cumulatief en aan alle voorwaarden dient dus te worden voldaan. Het verzoek dient concreet te zijn en geldt niet indien uitspraken als ik wil geen kasplantje zijn door de verzoeker zijn gedaan. Het verzoek van de patiënt is vormvrij en hoeft niet schriftelijk te worden gedaan; het kan wel in de vorm van een wilsverklaring. 33 Denk hierbij aan een algemene volmacht (bijvoorbeeld in een levenstestament); een notariële akte waaraan men, net als een behandelverbod en een niet-reanimeerverklaring, aan de minuutakte ook een euthanasieverklaring kan hechten en bij de notaris in bewaring kan geven. Kort en bondig zullen hieronder de zorgvuldigheidseisen worden toegelicht. 34 Deze zorgvuldigheidseisen zijn (elders) in de wet niet nader uitgewerkt, maar ze zijn door de beroepsgroep (KNMG) en de rechtspraak nader ingevuld Kamerstukken II 1998/99, 26691, (memorie van toelichting). 33 H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p Zie voor een nadere toelichting van de totstandkoming van de zorgvuldigheidseisen Kamerstukken II 1998/1999, 26691, 3 (memorie van toelichting). 35 Legemaate geeft in zijn boek Medisch Handelen rond het Levenseinde onder andere weer hoe de zorgvuldigheidseisen in de praktijk dienen te worden opgevat en uitgewerkt. 19

20 ad 1. Vrijwillig en weloverwogen verzoek Cruciaal aan deze eis zijn de begrippen vrijwillig en weloverwogen. De patiënt dient uitdrukkelijk zelf te kiezen voor levensbeëindiging en mag niet onder druk staan van een of meer anderen. Daarnaast dient de patiënt, gelet op het woord weloverwogen, volgens Leenen (i) geïnformeerd te zijn over alle aspecten van zijn gezondheidstoestand, (ii) mogelijke alternatieven en (iii) de mogelijkheid tot het verlichten van het lijden. 36 ad 2. Uitzichtloos en ondraaglijk lijden Deze eis houdt in dat het lijden van de patiënt niet op andere wijzen kan worden weggenomen of verlicht. 37 Gelet op het Schoonheim arrest houdt lijden niet enkel het hebben van pijn in, maar ook algehele zwakte, verlies van waardigheid, moeheid, angst en immobiliteit. 38 Ook psychisch lijden valt onder het criterium ondraaglijk lijden. 39 Bij psychisch lijden is een grote behoedzaamheid van de arts vereist aangezien men er van overtuigd dient te zijn dat er geen sprake is van wilsonbekwaamheid of een ziekte waaruit het lijden voortvloeit. 40 Bepalend is het uitzichtloos en ondraaglijk lijden, niet de oorsprong. 41 Het lijden hoeft echter niet continue aanwezig te zijn. Voor wat betreft de ondraaglijkheid moet hier gekeken worden naar de subjectieve ervaring van de patiënt alsmede de invoelbaarheid van de arts van het lijden. ad 3. Geen andere oplossing Deze zorgvuldigheidseis valt naar mijn mening min of meer samen met de vorige zorgvuldigheidseis. De toegevoegde waarde van deze eis is dat zowel de arts als patiënt moeten overwegen of er nog andere oplossingen zijn die het lijden kunnen stoppen casu quo verlichten. Er dient rekening gehouden te worden met het subsidiariteits- en proportionaliteitsbeginsel; is het handelen noodzakelijk en staat het in verhouding tot het beoogde doel? Het advies en de deskundigheid van de arts is hierbij doorslaggevend H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p HR 27 november 1987, ECLI:NL:HR:1984:AC8615 (Schoonheim). 39 N. Rozemond, De voortdurende invloed van de Hoge Raad op het euthanasierecht, AA 2015, p H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p HR 21 juni 1994, ECLI:NL:HR:1994:AD2122 (Chabot). 42 J. Legemaate, Medisch handelen rond het levenseinde, Bohn Stafleu van Loghum, juni 2006, p

21 ad 4. Onafhankelijke arts Naast de behandeld arts dient, gelet op deze zorgvuldigheidseis, ook een (onafhankelijke) collega arts het verzoek te toetsen. Dit is binnen de beroepsgroep overigens gebruikelijk bij complexe situaties. De onafhankelijk arts dient inzage te hebben in het medisch dossier en dient zijn bevindingen op schrift te stellen. De behandelaar is echter niet verplicht het advies casu quo oordeel op te volgen. 43 ad 5. Medisch zorgvuldige uitvoering Nadat de arts het verzoek heeft ingewilligd is deze verplicht zorgvuldig te handelen. Dit houdt in dat de juiste medicatie en dosering gekozen moeten worden alsmede de juiste toediening. De arts dient aanwezig te zijn tot het moment dat de dood is geconstateerd. 44 ad 6. Voorwaarde van melding Zoals gemeld dient de arts het geval van euthanasie te melden bij de RTE op grond van artikelen 3 e.v. van de WTL alsmede de WLB Leeftijdgrenzen Naast de genoemde zorgvuldigheidseisen zijn ook de leeftijdsgrenzen een belangrijk punt binnen de euthanasiewetgeving conform artikel 2 van de WTL. Minderjarigen van zestien of zeventien jaar oud hebben geen toestemming van de wettelijk vertegenwoordigers nodig bij het verzoeken om euthanasie. Bij patiënten van twaalf tot en met vijftien jaar oud is deze toestemming wel nodig. Minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud kunnen geen verzoek tot euthanasie doen. De rechtspositie van de minderjarige in concreto zal in hoofdstuk 3 uitgebreid aan de orde komen Evaluatie WTL Uit onderzoek is gebleken dat niet alle artsen op de hoogte zijn van de inhoud van de WTL en dat een steun- en adviespunt voor vragen rondom levensbeëindigend handelen bij minderjarigen gewenst is. Wel wordt geconcludeerd dat de WLT in grote lijnen bijdraagt aan 43 J. Legemaate, Medisch handelen rond het levenseinde, Bohn Stafleu van Loghum, juni 2006, p H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p

22 het vergroten van de zorgvuldigheid en transparantie van levensbeëindigend handelen door artsen en dat de WTL tot op heden in beginsel goed functioneert. 45 Tijdens de wetsevaluatie van de WTL is kinderartsen gevraagd naar hun mening over euthanasie bij minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud. 46 Levensbeëindiging bij minderjarigen komt weinig voor, en wanneer het voorkomt is het op verzoek van de ouders. Kinderartsen vinden levensbeëindiging op verzoek bij minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud denkbaar en aanvaardbaar Het Gronings Protocol Naar aanleiding van gemelde discussie enkele jaren geleden omtrent euthanasie, werd in 2005 door het AZG het Gronings Protocol opgesteld, in samenspraak met het Openbaar Ministerie. Dit protocol heeft de insteek om actieve levensbeëindiging bij jonge, pasgeboren kinderen die ondraaglijk lijden aan een onbehandelbare aandoening mogelijk te maken. Het Gronings Protocol is zoals gezegd geen vorm van euthanasie, omdat de levensbeëindiging niet op verzoek van de betrokkene wordt uitgevoerd. De meldingsprocedure is wel op het Gronings Protocol van toepassing. 48 Het protocol onderscheidt drie groepen van kinderen, te weten (i) de pasgeborenen zonder enige kans van overleven, (ii) de pasgeborenen die een zeer slecht toekomstperspectief hebben en afhankelijk zijn van intensieve zorg en (iii) de pasgeborenen die niet afhankelijk zijn van intensieve zorg, maar die wel een zeer slecht toekomstperspectief hebben zonder enige kans op verbetering. Het feit dat het een protocol betreft en geen wet maakt het mogelijk dat van het protocol kan worden afgeweken indien er voldoende documentatie dan wel argumentatie is. In het betreffende protocol zijn zorgvuldigheidseisen neergelegd die ten grondslag moeten liggen aan het besluit van de arts om tot een zorgvuldige en uitvoering van de procedure tot levensbeëindiging van de pasgeborene te komen: het kind moet uitzichtloos en ondraaglijk lijden; het lijden van het kind kan niet op een medische wijze worden verlicht; de betreffende diagnose moet ten minste door één onafhankelijke arts kunnen worden bevestigd; 45 A. van der Heide e.a., Tweede evaluatie Wet toetsing levensbeeindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Den Haag: ZonMw 2012 p. 130 (geraadpleegd via 46 Zie hiervoor hoofdstuk (knelpunten leeftijdsgrenzen en wilsbekwaamheid). 47 A.van der Heide e.a., Tweede evaluatie Wet toetsing levensbeeindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding, Den Haag: ZonMw 2012 p. 131 (geraadpleegd via 48 H.J.J. Leenen e.a., Handboek gezondheidsrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2014, p

23 de ouders van het kind moeten volledig op de hoogte zijn van het proces en moeten instemmen met de levensbeëindiging. de uitvoering moet zorgvuldig gebeuren. Deze criteria stroken met criteria die de NVK in het rapport genaamd Doen of laten, dat is opgesteld in 1992, naar voren komen. Het betrof een rapport over levensbeëindiging bij neonaten. Dit rapport kan worden gezien als de basis van het Gronings Protocol. In het rapport zijn door de NVK zorgvuldigheidseisen geformuleerd ter zake van het niet beginnen of staken van een behandeling voor de behandelend arts, te weten: er moet een duidelijke diagnose zijn waar alle behandelend artsen en verpleegkundigen instemmen; er dient een verantwoordelijk arts te zijn; een besluit tot het niet beginnen of staken van de behandeling dient voor akkoord bevonden te worden door het gehele behandelteam; er moet een beoordeling tot zinloosheid gemaakt worden waarbij verschillende aspecten van het huidige en toekomstige beeld van het kind in beeld moeten worden gebracht; ouders moeten volledig worden voorgelicht en instemmen met de besluitvorming en de uitvoering daarvan; het gehele proces dient volledig gedocumenteerd te worden. Uit het bovenstaande kan ik afleiden dat er voor de ouders van het betreffende kind een grote rol is weggelegd en dat zij veel inspraak hebben in het gehele proces. De mening van de ouders is onmiskenbaar van belang, evenals de taak van de arts voor wat betreft het voorlichten van de ouders van het betreffende kind. De beslissing omtrent de behandeling wordt echter vooral bepaald door de medische situatie van het betreffende kind. Deelconclusie Euthanasie houdt in een opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene op diens verzoek. Nederland heeft sinds 2002 een euthanasiewetgeving: de WTL. De WTL heeft voor de behandelend arts casu quo een geldig euthanasieverzoek zorgvuldigheidseisen gecodificeerd die cumulatief zijn. De WTL is een uitzondering op hetgeen strafbaar is gesteld in de artikelen 293 en 294 WvSr. Uit onderzoek blijkt dat de WTL goed functioneert. De leeftijd van de patiënt die een verzoek tot euthanasie doet is al dan niet 23

24 bepalend voor de procedure dan wel het toestemmingsvereiste. De rechtspositie van de minderjarige in het gezondheidsrecht, meer specifiek ten aanzien van euthanasiewetgeving, komt in het hoofdstuk hierna uitgebreid aan de orde. Het Gronings Protocol ziet toe op actieve levensbeëindiging bij jonge, pasgeboren kinderen die ondraaglijk lijden. Het betreft geen vorm van euthanasie. Ouders hebben veel inspraak in het proces van levensbeëindiging van de pasgeborene jonger dan één jaar. Gelet op de besproken WTL en het Gronings protocol kan geconcludeerd worden dat kinderen in de leeftijd van een tot twaalf jaar geen rechtsgeldig verzoek tot euthanasie kunnen doen. 24

25 3. Rechtspositie minderjarigen en knelpunten In het eerste deel van dit hoofdstuk zal de rechtspositie van de minderjarige in het gezondheidsrecht aan de orde komen. Meer specifiek zal worden ingegaan op de rechtspositie van het kind in de leeftijd van één tot twaalf jaar oud inzake euthanasiewetgeving. In het tweede deel van dit hoofdstuk zullen knelpunten casu quo discussiepunten aan de orde komen op het terrein van het (mogelijk toestaan van) een recht tot een verzoek doen om euthanasie door minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud. Hierbij zullen ook standpunten van beroepsgroepen en belangenorganisaties aan de orde komen. 3.1 Rechtspositie minderjarigen in het algemeen Alvorens in te gaan op de rechtspositie van de minderjarige, meer specifiek onder de twaalf jaar oud, in de euthanasiewetgeving, is het van belang de rechtspositie van de minderjarige in het algemeen vast te stellen. Het IVRK meldt in de artikelen 3 en 12 dat bij alle handelingen die betrekking hebben op minderjarigen, het belang van de minderjarige centraal dient te staan en dat de minderjarige, indien hij/zij in staat is zijn/haar mening te vormen, hij/zij het recht heeft deze mening te uiten in aangelegenheden die hem/haar betreffen. Deze artikelen in het IVRK zijn onder andere neergelegd in Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek. Artikel 1:233 BW meldt dat men minderjarig is indien de leeftijd van 18 jaar nog niet is bereikt. Artikel 1:234 lid 1 meldt vervolgens dat een minderjarige slechts bekwaam is rechtshandelingen te verrichten indien er wordt gehandeld met toestemming van de wettelijk vertegenwoordiger, voor zover de wet niet anders bepaald. De wet heeft ter zake van het gezondheidsrecht en euthanasiewetgeving inderdaad anders bepaald. 3.2 De gezondheidsrechtelijke positie van minderjarigen in het kader van de geneeskundige behandelovereenkomst De wetgever heeft in de GBO (onderdeel van Boek 7 van het Burgerlijk Wetboek) een uitzondering opgenomen voor wat betreft de handelingsbekwaamheid van een minderjarige. De GBO maakt een onderscheid tussen: Minderjarigen jonger dan twaalf jaar; zij zijn volgens de GBO wilsonbekwaam en worden vertegenwoordigd door hun ouders of voogd (artikel 7:465 lid 1 BW). De toestemming van de ouder(s) of voogd is vereist voor het aangaan van geneeskundige behandelingen. 25

26 Minderjarigen van twaalf tot en met vijftien jaar. Voor het aangaan van een geneeskundige behandelovereenkomst is dubbele toestemming vereist; die van de ouders of voogd en die van het kind (artikel 7:450 lid 2 BW). Het kind kan door de hulpverlener ook niet-wilsbekwaam worden geacht, dan moet hij vertegenwoordigd worden door ouders of voogd (artikel 7:465 lid 2 BW). In twee gevallen mag het kind zonder toestemming van de ouders behandeld worden, te weten (i) indien de behandeling noodzakelijk is om ernstig nadeel voor het kind te voorkomen en (ii) het kind de behandeling na de weigering van de toestemming van de ouders weloverwogen blijft wensen (artikel 7:450 lid 2 BW). In paragraaf 3.4 wordt de toestemming van de wettelijke vertegenwoordiger nader besproken. Minderjarigen van zestien en zeventien jaar; zij kunnen zelfstandig een geneeskundige behandelovereenkomst aangaan zonder dat daar toestemming van een wettelijk vertegenwoordiger voor is vereist. Indien de mening van het kind niet strookt met die van de ouders dan geldt de mening van het kind. Naar mijn mening dienen dan het kind, ouders (en wellicht arts) het gesprek aan te gaan waardoor ouders en kind niet (verder) uit elkaar komen te staan en het betreffende onderwerp goed wordt besproken. 3.3 Rechtspositie minderjarigen WTL Uit de Kamerstukken behorend bij de totstandkoming van de WTL blijkt dat de wetgever van mening was dat naast meerderjarigen ook bij minderjarigen het oordeel des onderscheids aanwezig is, met name bij zestien en zeventien jarigen. 49 Men was echter van mening dat bij een minderjarigen jonger dan twaalf jaar oud het oordeel des onderscheids niet aanwezig is. 50 Levensbeëindigend handelen bij een minderjarige jonger dan twaalf jaar oud moet derhalve volgens de wetgever worden beschouwd als levensbeëindiging zonder verzoek. De wetgever heeft voor wat betreft de leeftijdsgrenzen in de WTL dezelfde systematiek aangehouden als de leeftijdsgrenzen in de (W)GBO Minderjarigen van zestien en zeventien jaar oud Net als in de GBO worden minderjarigen van zestien en zeventienjaar oud in de WTL vrijwel gelijkgesteld aan meerderjarigen. Artikel 2 lid 3 WTL meldt enkel dat aan een verzoek van 49 Kamerstukken II 1998/1999, 26691, 3 (memorie van toelichting). 50 Kamerstukken II 1998/1999, 26691, 3 (memorie van toelichting). 51 Kamerstukken II 1998/1999, 26691, 3 (memorie van toelichting). 26

27 euthanasie door deze minderjarige enkel gehoor gegeven kan worden als ook de ouder of de ouders die het gezag over hem uitoefent of uitoefenen dan wel zijn voogd bij de besluitvorming zijn betrokken. Dit houdt overigens niet in dat de ouders ook expliciet met het verzoek moeten instemmen. Toestemming is dus niet vereist Minderjarigen van twaalf tot en met vijftien jaar oud De minderjarigen in deze leeftijdscategorie kunnen een rechtsgeldig verzoek doen om hulp bij zelfdoding en levensbeëindiging. Het verzoek kan conform artikel 2 lid 3 WTL echter enkel gehonoreerd worden als ook een ouder of de ouders die het gezag over hem uitoefent of uitoefenen dan wel zijn voogd zich met de levensbeëindiging of hulp bij zelfdoding kan of kunnen verenigen. Van belang in deze categorie is dus dat er overeenstemming bereikt wordt tussen de arts, het kind en de wettelijk vertegenwoordiger. Indien een ouder niet instemt met het verzoek kan het verzoek toch worden gehonoreerd, op grond van artikel 7:465 BW. 52 Daarnaast is ook de KNMG van mening dat het verzoek doorgang moet kunnen vinden indien een wettelijke vertegenwoordiger niet instemt met het verzoek; de mening is wel van groot belang maar niet doorslaggevend Minderjarigen onder de twaalf jaar oud Zoals in hoofdstuk 2 aan de orde is gekomen kan bij het kind tot één jaar oud het Gronings Protocol van toepassing zijn. Een kind jonger dan twaalf jaar oud kan conform de WTL geen rechtsgeldig verzoek tot euthanasie doen. De problematiek van euthanasie richt zich dus op de groep van kinderen tussen de één en twaalf jaar oud die zich in een situatie van uitzichtloos en ondraaglijk lijden bevinden; zij vallen buiten het Gronings Protocol en buiten de WTL. Voor wat betreft de groep minderjarigen jonger dan 12 jaar oud wijkt de GBO enigszins af van de WTL. In de GBO beslissen de wettelijk vertegenwoordigers van een kind jonger dan twaalf jaar oud omtrent het aangaan van een geneeskundige behandelovereenkomst. In de WTL is dit niet zo. Leenen is, naar mijn mening deels terecht, van mening dat beslissen over leven en dood van hun kind niet behoort tot het ouderlijk gezag en dat de mogelijkheid tot uitoefening van het zelfbeschikkingsrecht bij de minderjarigen met het groeien der jaren 52 Kamerstukken II 1998/1999, 26691, 3 (memorie van toelichting). 53 H. Weyers, Euthanasie, het proces van rechtsverandering, Amsterdam: Amsterdam University Press, 2004, p