Monument: IJsselstein, Gerbrandytoren

Transcriptie

1 Monument: IJsselstein, Gerbrandytoren REGISTER Monumentnummer Identificatienummer Basisregistratie Provincie Utrecht Gemeente IJsselstein Plaats IJsselstein Straat/huisnummer Hogebiezendijk 21 Postcode 3401 RS Kadastrale aanduiding IJsselstein H 778 (toren) IJsselstein H 17, H 109 en H 112 (tuiblokken) Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte Televisietoren, getuid met drie tuiblokken omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer]

2 KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). De televisietoren heeft een duidelijk verband met de bestuurlijke/beleidsmatige ontwikkeling van het nationale televisiebeleid. De toren staat symbool de technische ontwikkelingen van de televisie uitzendmogelijkheden uit de wederopbouwperiode en symboliseert ook de doorbraak van en de betekenis van het medium televisie in de Nederlandse maatschappij. Van belang is de geografische ligging centraal in het land en als hart van het netwerk van televisiezendmasten in het land. Bij de bouw van de toren is glijbeton toegepast, wat in die tijd een relatief nieuwe techniek was. Ook was het type, televisiezendmast, geheel nieuw en karakteristiek voor deze periode. De innovatieve waarde van de toren moet worden gezien in samenhang met de overige torens, maar niet individueel. De toren is een herinnering aan het vroege televisietijdperk in ons land. De televisietoren is van belang voor de geschiedenis van de architectuur vanwege de toepassing van glijbeton en als voorbeeld van een innovatief gebouwtype De toren is van belang als onderdeel van het oeuvre van architect Auer in relatie tot de Rijksgebouwendienst Vanwege de grote zichtbaarheid van de toren zijn de esthetische kwaliteiten van het ontwerp een belangrijk aspect geweest in het ontwerpproces.

3 III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; a. De zendmast heeft iconische beeldwaarde en is een belangrijke landmark. De televisietoren is nagenoeg oorspronkelijk De televisietoren is nagenoeg oorspronkelijk

4 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. De televisietoren vervult nog zijn oorspronkelijke functie Hoewel de toren iets minder vrij staat in zijn omgeving ter hoogte van het maaiveld is de visuele gaafheid nog aanwezig. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. Onderdelen zonder monumentale waarde: Alle technische voorzieningen en apparatuur ten behoeve van de zendfuncties, dataopslag enz. Het merendeel hiervan staat los en vormt daarom geen bestanddeel van het gebouw. - Exterieur - Interieur Alle ingebouwde ruimtes ten behoeve van de opstelling van apparatuur Receptiegeschiedenis, Van de zijde van erfgoedorganisaties bestond een

5 prijzen e.d. zekere weerstand tegen dit soort torens als mogelijke aantasting van het open landschap, de historische skyline of de eventuele windhinder voor molens. Overige KENNIS: FEITEN Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal) Naam object Stijl/stroming Bouwtijd (ook de planfase) Boerderij, molen, bedrijf Televisietoren 2012: zendmast voor TV, DVB en FM tevens voor mobiele telefonie en meer recent ook dataopslag Sinds 1965: Prof.mr. P.S.Gerbrandytoren ( De benaming Zendmast Lopik heeft betrekking op de zendmasten die hier voor het radioverkeer staan) Functionalisme Ontwerp: 1957, toen al toegepast voor de torens van Mierlo, Goes, Roermond, Markelo en Smilde ( ) Bouw: Architect(en)/ontwerper(s) Ir. Anton Auer Uitvoerder (aannemer Hollandse Beton Maatschappij (H.B.M.) e.d.) Opdrachtgever Nederlandse Omroep Zendermaatschappij (Nozema) Exterieur Een ronde, betonnen onderbouw van 100m. hoog, met bordessen waarvan twee afgedicht met glaspuien. Hierop op middels een pen-gat verbinding een stalen, getuide mast van 250 m. Daarop een antenne. gebouw, De toren bestaat uit gewapend beton geconstrueerd constructietechniek volgens de zogeheten glijbekistingmethode. ( 19 dagen bouwtijd). De zendmast is van staal Tuidraden verankerd aan tuiblokken Interieur (indeling) De verdiepingsvloeren zijn in principe niet nader ingedeeld. Tegen de buitenmuur een schacht waarin een lift, een kabelschacht en een stalen wenteltrap. De stalen mast heeft een eigen lift en trap Interieur/afwerking Beton Stedenbouwkundige ligging, situering Archeologische relevantie ondergrond IJsselstein/Lopik als midden van het land was een belangrijk centrum van zendmasten en zendapparatuur. De zendmast ligt in de directe nabijheid van het voormalige Nozema zendstation (Biezendijk 3, rijksmonument ) Geen specifieke aandachtspunten

6 Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument Groen erfgoed: aanleg/beplanting Geschiedenis In de eerste helft van de jaren 1950 kreeg het nieuwe medium televisie beleidsmatig vorm onderleiding van minister Jo Cals. Hij is verantwoordelijk voor een tweetal nota s ( 1951, 1955), de Wet op het Kijkgeld (1955) en het Televisiebesluit (1956). Ondermeer is in deze tijd besloten tot de bouw van vijf televisietorens om daarmee het gehele land te dekken. Er zouden torens moeten komen in Appelscha, Markelo, Lopik, Goes en Roermond. Die van Appelscha werd uiteindelijk in Hoogersmilde gebouwd. Lopik als midden van het land had inmiddels al een belangrijke positie binnen eerder ontwikkelde radiozendstations en apparatuur. Kort na de oorlog verplaatst de Wereldomroep zijn zendactiviteit naar hier. De binnenlandse radio ontvangst kende ook een zendmast Lopik. In Lopik werd als eerste een experimentele zendmast gebouwd (afgebroken in 1962). Daardoor is de huidige toren als laatste in de reeks gebouwd. De toren werd op 9 mei 1961 geopend door H.M. Koningin Juliana. Architect A. Auer, destijds in dienst bij de Afdeling Constructie van de Rijksgebouwendienst ontwierp naast de zendmast van IJsselstein nog diverse andere zendmasten. De toren van IJsselstein zou de meest bekende worden en symbool voor de televisie. De toren was lange tijd het hoogste bouwwerk van Europa. Nu nog steeds het hoogste van Nederland. Sinds 1992 wordt ( als dat o.a. technisch en financieel mogelijk is) de toren in kersttijd door middel van verlichting langs de tuidraden verlicht tot grootste kerstboom ter wereld. Dit project kreeg een vermelding in het Guinnesbook of records. Roerende objecten van belang voor het gebouw Relevante wijzigingen Vanaf december 2006 is in Nederland de digitale ethertelevisie in gebruik genomen. Op 2 augustus 2007 is de analoge televisieantenne met behulp van een helikopter verwijderd en vervangen door de huidige iets lagere. Op 15 juli 2011 was er een kleine brand. Na herstel was de zender op 11 april 2012 weer operationeel.

7 Bezocht Overige 17 augustus 2012, Marceline Dolfin. Betonnen toren uitwendig en inwendig voor zover de zenderopstelling het toeliet. Niet in de stalen mast geweest. In het lemna Noodstudio Lopik van Wikipedia wordt vermeld dat zich onder de Gerbrandytoren een bunker bevindt ten behoeve van een noodstudio. Dit is niet juist. Deze bunker staat bij het Nozemagebouw aan de Biezendijk. De drie geschakelde gebouwtjes op het terrein van de toren bevatten onder andere de aggregaten voor de noodstroomvoorziening. Deze gebouwtjes zijn van later datum en zijn niet in de bescherming inbegrepen. KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Nr. 4 Nr. 5 Nr.6 Kuipers, M., (red.) Toonbeelden van de Wederopbouw, Architectuur, stedenbouw en landinrichting van herrijzend Nederland, Zwolle 2002 Kuipers, M., Skyscrapers for the skymasters, Modern landmarks in the Çoncrete Atlantis for Eurovisin in the Netherlands. Ongepubliceerd artikel, beschikbaar gesteld door de auteur. Peeters, K., 1990, Het zenderpark Lopik/IJsselstein, Historische Kring IJsselstein (nr. 52 maart) Stichting Omroep Zender Museum (red) 90 Jaar goed ontvangen. De historie van het uitzenden van omroepsignalen in Nederland, Lopikerkapel 2011 Wijck, C.T.F. van der, 1955 Overwegingen bij de keuze van Lopik als plaats voor een TV-zender, nationale en internationale aspecten. De Ingenieur 64 (8) 24-E.27. Websites: visiemasten.html

8 Interviews bewoners, gebruikers Bezoek 17 augustus 2012 Marceline Dolfin met de heer E. Boerema, General Manager Alticom, (eigenaar) rondleiding en toelichting.