Monument: Hilversum, Begraafplaats Zuiderhof

Transcriptie

1 Monument: Hilversum, Begraafplaats Zuiderhof REGISTER Monumentnummer Identificatienummer Basisregistratie Provincie Noord-Holland Gemeente Hilversum Plaats Hilversum Straat/huisnummer Kolhornseweg 13 Postcode 1213 RS Kadastrale aanduiding Hilversum, L 3547 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer] Begraafplaats Zuiderhof. Toegangsweg met entree tussen 4 gemetselde pijlers, laanbeplanting, aula, voorhof met galerij en bassin, columbarium, kantoor, dienstwoning, dienstgebouwen, tuinaanleg, graf-, urnen- en strooivelden omgeven door beplanting van hagen, heesters en bomen in een vastgesteld schema. Om de aanleg bospercelen.

2 KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsmat ige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of In Nederland ontstaat in de jaren 1920 naast katholieke en protestantse begraafplaatsen, een traditie van gemeentelijke of algemene begraafplaatsen. Die kenmerken zich door hun bijzondere ruimtelijke kwaliteit en landschappelijke aanleg. Op deze begraafplaatsen waren ook strooivelden en ruimtes voor de opstelling van asurnen op de grond of in columbaria. Deze traditie wordt na de Tweede Wereldoorlog voortgezet, waarbij de architectuur en het landschap steeds meer in elkaar opgaan. De Zuiderhof sluit aan op de zuidelijke stadsuitbreiding van Hilversum uit dezelfde periode. De begraafplaats vormt de schakel tussen de stedelijke bebouwing en het natuurgebied. Typologisch toont de Zuiderhof met zijn grote voorhof en driezijdige galerij een nieuwe vormentaal. De grens tussen exterieur en interieur is vervaagd: via het enorme voorplein dat door openingen in de wand van de galerij al een doorkijk toont naar de tuinaanleg daarachter en langs een bassin betreden de nabestaanden de intieme aula, waarvan de glazen wand een uitzicht biedt op een enorme groene zicht-as, zonder dat nog iets van de grafvelden is te zien. De Zuiderhof bewaart een herinnering aan de periode van de Koude Oorlog. De lange, brede zichtas was namelijk ook bedoeld als ruimte om er een massagraf te kunnen delven voor slachtoffers als gevolg van een atoomoorlog. De aula, voorhof en galerij, alsmede de overige gebouwen zijn van architectuurhistorisch belang vanwege de kwaliteit van de sobere en strakke begraafplaatsarchitectuur in combinatie met een groenaanleg die zo is ontworpen dat de graven in de eerste instantie niet zichtbaar zijn. Na de Noorderbegraafplaats, die Dudok in zijn functie als gemeente-architect in 1929 had ontworpen, is de Zuiderhof zijn tweede

3 kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch- gemeentelijke begraafplaats in Hilversum, gebouwd en aangelegd na zijn pensioen. In had Dudok al een columbarium gebouwd op de begraafplaats Westerveld, gevolgd door nog een columbarium, met aula, in In , ongeveer gelijktijdig met de Zuiderhof, bouwde hij op de begraafplaats Duinhof een auditorium. De Zuiderhof behoort tot de laatste werken uit het oeuvre van de architect. De Zuiderhof is een van Dudoks werken waarin zijn sobere, strakke architectuur een hoogtepunt bereikt. De ronde vormen die hij in de Noorderbegraafplaats (1929) toepaste, zijn hier geheel achterwege gebleven. De bezoeker ondergaat sterke maar rustgevende wisselingen van binnen- en buitenruimtes. Bij aankomst ziet hij alleen een buitenruimte: een hof met aan drie zijden een galerij. Langs een vijver betreedt hij de aula die hij van buiten nog niet heeft gezien. Van daaruit ziet hij achter een glazen wand een enorme, langzaam omhooglopende zichtas, zonder nog aan een begraafplaats herinnerd te worden. Door deuren in de glazen wand verlaat hij de aula om naar een graf- of urnenveld te gaan. Door het in elkaar overgaan van ex- en interieur vervaagt de scheiding tussen binnen en buiten. De begraafplaats heeft ensemblewaarde en een stedenbouwkundige/landschappelijke waarde als een bijzondere overgang van de bebouwing aan de zuidelijke stadsrand naar het bos- en heidegebied. De Zuiderhof sluit aan op de gelijktijdige, groene, zuidelijke stadsuitbreiding van Hilversum en vormt als openbaar toegankelijke aanleg met rood en groen de schakel tussen het woon- en natuurgebied.

4 ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouw- en/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. Het hele complex toont een hoge mate van architectonische gaafheid, zowel wat de architectuur als de aanleg betreft. Er hebben noch in het interieur van de aula, noch aan het exterieur van de gebouwonderdelen ingrijpende materiële aanpassingen plaats gevonden. Materiaal is alleen waar nodig vernieuwd, met bijzondere aandacht voor een gelijkenis met het oorspronkelijke materiaal. De herkenbaarheid van de oorspronkelijke functie is volledig bewaard gebleven. De begraafplaats is van belang vanwege de herkenbaarheid en de hoge mate van gaafheid van zowel de aanleg als de gebouwen. Alleen de kinderbegraafplaats heeft een andere indeling gekregen. Verder is er nauwelijks ingegrepen in de oorspronkelijke, goed bewaarde architectuur en groenaanleg. De Zuiderhof heeft een historisch-ruimtelijke relatie met de zuidelijke stadsuitbreiding van Hilversum. Deze relatie is afgezien van een paar recente blokken nieuwbouwwoningen aan de westzijde - intact. V Zeldzaamheid 1. belang van het In typologisch opzicht is de Zuiderhof zeldzaam

5 object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. Onderdelen zonder monumentale waarde: Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Overige vanwege de grote voorhof met aan drie zijden galerijen en vanwege de monumentale groene zichtas. Functioneel ligt het bijzondere belang in de wijze waarop de architectuur en aanleg zorgvuldig zijn afgestemd op het verloop van de rouwplechtigheid. Dienstgebouwen in de noordwesthoek van het terrein. KENNIS: FEITEN Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal) Uitvaartcentra en begraafplaatsen; begraafplaats en onderdeel; algemene begraafplaats. Begraafplaats (2012) Naam object Begraafplaats Zuiderhof Stijl/stroming Nieuwe Zakelijkheid Bouwtijd (ook de planfase) Ontwerp 1957; bouw Architect(en)/ontwerper(s) Uitvoerder (aannemer e.d.) Opdrachtgever Exterieur Gebouw, constructietechniek Interieur (indeling) Interieur techniek en materialen W.M. (Willem) Dudok Gemeente Hilversum Hof aan drie zijden omsloten door een hoge, naar de hof geopende zuilengalerij. Links achter de hof de aula, die uitkijkt op de brede zichtas achter de hof en aan weerszijden waarvan de grafvelden liggen. Grotendeels wit geschilderde baksteen, betonnen kolommen en betonnen cassettedak van de galerij, plaveisel van het voorplein met afwisselend gladde en grindtegels. Aula met nevenruimten en orgelbalkon. In de aula wanden van schoonmetselwerk (zwarte baksteen) in de benedenzone, stucwerk in de bovenzone. Vloer van linoleum, treden van wit marmer. Plafond van gerasterde, vierkante

6 gipsplaten. In de nevenruimten van de aula en in het kantoor zijn wanden betegeld met verticale, witte tegels met brede lint- en zeer smalle stootvoegen. Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument nr. 1 Orgel in de aula. Materiaal/techniek Houten kas en zinken pijpwerk Locatie (in/aan het Op de tribune achter in de aula beschermde monument) Kunstenaar Voorstelling Datering Ca Afmetingen HxBxD: ca. 2,5 x 6 x 1,5 meter nr. 2 Verlichtingsarmaturen langs de wanden van de aula. Groen erfgoed De entree wordt gevormd door een bomenlaan aan de westzijde, die leidt naar het voorplein en de aula. Achter de aula, aan de oostzijde, een groene zichtas, met aan weerszijden grafvelden van elkaar gescheiden door rijen treurberken en heesters, die de graven aan het oog onttrekken. Ten noorden hiervan een segmentvormig terrein met een gebogen padenbeloop, dat in 1995 werd aangelegd. Het terrein is omgeven door bospercelen die de verstilde sfeer van de ruimte versterken. Door een ruimtelijk evenwicht tussen de monumentale wandellanen zonder graven en besloten grafvelden kan de begraafplaats worden betreden zonder direct overweldigd te worden door graven en grafstenen. De grafvelden zijn bovenal als plekken van rust en waardigheid gedacht. De belangrijkheid van de lanen komt tot uiting in de breedte en in de soort van de beplanting. Door een afwisseling van open en gesloten ruimten heeft de begraafplaats een contrastrijk aanzien. Dudok hechtte veel waarde aan de positie van de grafbedekkingen. Hij opteerde voor gedeelten met liggende en staande en een gedeelte met alleen liggende gedenktekens. De harmonie van grafmonument en beplanting beoogde het esthetisch effect van de ruimtelijke beleving te vergroten. Door elk grafveld voert een verhard pad, terwijl de paden tussen de graven met gras zijn bedekt. De paden van het urnenveld hebben een verharding van natuursteen. Voor kindergraven is een afzonderlijk veld met een geëigende beplanting ontworpen. De aanleg van dit deel is in de loop der tijd gewijzigd. Essentieel in de structuur van de begraafplaats is

7 dat bij betreding de graven niet direct zichtbaar zijn, doordat de grafvelden achter de begroeiing liggen. Vanuit de aula zien de familie en de belangstellenden wel de enorme zicht-as, maar niet de grafvelden. Die bevinden zich ter weerszijden van deze as en op het latere, segmentvormige terrein. Op de begraafplaats is onder meer een columbarium opgenomen. Een tweede columbarium is later bijgebouwd. Stedenbouwkundige ligging Archeologische relevantie ondergrond Geschiedenis De Zuiderhof is gesitueerd aan de zuidelijke rand van Hilversum, waar de stedelijke bebouwing overgaat in het heidegebied. De symmetrie-assen van het rechthoekige en het segmentvormige terrein lopen ongeveer oost-west. De aula en de hof liggen aan de westzijde van het terrein. Het terrein is geen beschermd archeologisch monument. Daar waar de grond niet geroerd is, is er kans op archeologische vondsten. In de naastgelegen heide zijn veel archeologische waarnemingen gedaan. Na de Noorderbegraafplaats, die Dudok in zijn functie als gemeente-architect in 1929 had ontworpen, is de Zuiderhof zijn tweede gemeentelijke begraafplaats in Hilversum, gebouwd en aangelegd na zijn pensioen. Relevante wijzigingen Uitbreiding (1995) van de begraafplaats met een segmentvormig terrein, waarvan de gebogen paden aansluiten op die van de rechthoekige grafvelden. In de oost- en zuidwand van de galerij zijn later openingen gemaakt met dwarsgeplaatste betonnen schotten. Bezocht A. de Vries, 3 december 2012 Overige KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Nr. 4 Nr. 5 Willem Marinus Dudok: stadsbouwmeester van wereldallure, Baarn 1993 Herman van Bergeijk, Willem Marinus Dudok, Architect-stedebouwkundige , Naarden 1995 Joost Volkers, Begraafplaatsen in Hilversum, Monumenten 26(2005)nr. 3, p Omschrijving van de gemeente Hilversum voor het gemeentelijk monument (tekst gebruikt voor omschrijving rijksmonument).

8 Interviews bewoners, gebruikers