Monument: Groningen, Crematorium

Transcriptie

1 Monument: Groningen, Crematorium REGISTER Monumentnummer Identificatienummer (crematorium) Basisregistratie (columbarium) Provincie Groningen Gemeente Groningen Plaats Groningen Straat/huisnummer Crematoriumlaan 6 Postcode 9747AM Kadastrale aanduiding Groningen D 4624 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte Crematorium met columbarium en tuinaanleg. omschrijving Complexonderdeel van n.v.t. complex [naam of complexnummer]

2 KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/ beleidsmatige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, Het crematorium is het eerste dat na invoering van de Wet op Lijkbezorging (1955) werd gebouwd. Het was tevens het eerste in Noord Nederland. Het stond aan de wieg van een groot aantal crematoria dat nadien in ons land gebouwd is. Momenteel zijn er in Nederland ca. 70 crematoria en worden er mensen gecremeerd dan begraven. Het Groninger crematorium is het derde in Nederland en van belang als voorbeeld van de vroege ontwikkeling van dit soort gebouwen, waarbij gezocht wordt naar een vorm die voldoet uit een oogpunt van architectuur, functionaliteit (intensief gebruik; scheiding van groepen met zo weinig mogelijk personeel) en ethiek (een waardige omgeving om afscheid te nemen van dierbaren). Het besef dat de beleving van de bezoeker een belangrijke factor moest zijn in het ontwerp nam geleidelijk aan toe. In het Groninger crematorium werd voor het eerst de kist via de zijkant van het gebouw binnen gebracht, zodat zij buiten de tegenwoordigheid van de familie op het podium kon worden geplaatst. Ook werd gekozen voor een horizontale afvoer van de kist, in plaats van een verticale, met als de doel associaties met het graf te minimaliseren. Het complex is van belang omdat het behoort tot de drie eerste crematoria in Nederland (na Driehuis in 1913 en Dieren in 1954). Het is een gebouwtype waar nog weinig ervaring mee is opgedaan en waarbij gezocht wordt naar een nieuwe vormentaal die hoge eisen stelt aan functionaliteit en tegelijk een passende, rustige omgeving moet bieden voor nabestaanden en belangstellende. Wegerif lange tijd secretaris van de Vereniging voor Facultatieve Lijkverbranding - had eerder de

3 architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de Haagse begraafplaats en urnentuin Nieuw Eykenduinen ontworpen. Het totaalontwerp voor het Groninger crematorium was een logische vervolgopdracht. Voor de architect was de bouw van een crematorium een opdracht waarin ethiek en esthetiek samengingen. Vandaar de grote zorg die is besteed aan vormgeving, maar ook aan functionaliteit en logistiek. In het ontwerp wordt de ruimtelijke ervaring van de bezoeker als uitgangspunt genomen door de nadruk te leggen op architectonische elementen die rust geven en door confronterende elementen, zoals de schoorsteen en de ovenruimte, op de achtergrond te plaatsen. Een bijzonder architectonisch element is de molenwiekindeling van de witte vierkante puien in de galerij. Het ontstane, sterk horizontale ritme is bepalend voor het aanzicht van het crematorium en ontrekt de aandacht van de verticale schoorsteen op de achtergrond. De monumentale kunst beperkt zich tot enkele kunstwerken buiten en monumentale kunst binnen het gebouw. Belangrijk is ook de consequente toepassing van antracietgrijze leisteen voor de vloerafwerking, ook in het columbarium. Interieur en exterieur vertonen een nauwe samenhang. De verschillende functies ingang, gang aan de vijverzijde, aula, ovengebouw en uitgang zijn functioneel gegroepeerde, duidelijk herkenbare bouwdelen. Het gebouw zelf is van grote beeldbepalende betekenis voor de landschappelijke omgeving voor zover die het crematoriumterrein betreft. De beeldbepalende betekenis van het complex voor zijn ruimere omgeving - de begraafplaats ten noorden en oosten van het terrein en de directe stedelijke omgeving - is gering. De relatie van het gebouw, met name de brede, lage horizontale voorgevel, met de groenaanleg en vijverpartij is van hoge kwaliteit. De relatie van het gebouw met de rest van het terrein is van minder belang. De strooi- en urnenvelden zijn in de loop der jaren in gebruik genomen en gewijzigd.

4 onderlinge historischruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; Het crematorium is onderdeel van een groter geheel dat oorspronkelijk een hoofdgebouw, een columbarium, een dienstgebouw, een strooiakker en twee dienstwoningen omvatte. Het architectonische karakter van het gebouw is tot op heden gehandhaafd gebleven, maar heeft als gevolg van het groeiende aantal crematies en de modernisering op het gebied van afscheidsbeleving aan de achterzijde enkele uitbreidingen ondergaan. Het crematorium is in 1968 aan de noordoostzijde door Oom & Kuipers (Groningen) met een condoleantievertrek, een wachtruimte voor belangstellenden, een tweede aula en nieuwe achteren zijingangen uitgebreid. In 1972 werd door Oom & Kuipers een derde oven bijgeplaatst en werd de schoorsteen met een extra rookkanaal verbreed. Ten noorden van de schoorstenen werd een aanbouw met werkruimte en cv-installatie gebouwd, waarbij de bouwmaterialen van de verplaatste achtergevel werden hergebruikt. De condoleanceruimte is in 1983 vergroot door J.J. Brederode. De laatste uitbreiding heeft plaatsgevonden in 1995 toen de Architecten Cie. uit Ede de publieksruimten heeft vergroot. De meeste uitbreidingen zijn gerealiseerd in de stijl van het bestaande gebouw. De oude schoorsteen is niet meer in gebruik en er zijn twee nieuwe ovens en twee lagere schoorstenen geplaatst die voldoen aan de huidige verbrandingseisen. In het buitengebied zijn een gedenkmuur en een urnentuin aan de ruimtelijke structuur toegevoegd. Het columbarium is met de uitbreidingen van het gebouw ook steeds vergroot: in 1968 door Oom & Kuipers en in 1971 door Wijn & Dekker door middel van betonnen nis-elementen. Geen van deze latere uitbreidingen heeft geleid tot een verminderde gaafheid van het oorspronkelijke complex. 2. wegens de materiële, In constructief en materieel opzicht hebben geen

5 technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. ingrijpende wijzigingen plaatsgevonden. De huidige functie is de oorspronkelijke en die is, ook met de latere uitbreidingen, nog uitstekend herkenbaar. Van belang zijn tenminste de entreehekken met hekpijlers, het crematoriumgebouw en de groenaanleg met vijverpartij daarvoor en het oudste deel van het columbarium. Het crematorium is ontstaan op een van de begraafplaats Selwerderhof afgescheiden terrein. Er is sprake van een historisch-functionele, maar niet van een bewuste beoogde visuele relatie tussen beide terreinen. Het Groninger crematorium is het derde in Nederland en van belang als voorbeeld van de vroege ontwikkeling van dit soort gebouwen, waarbij gezocht wordt naar een vorm die voldoet uit een oogpunt van architectuur, functionaliteit (intensief gebruik/scheiding van groepen met zo weinig mogelijk personeel) en ethiek (een waardige omgeving om afscheid te nemen van dierbaren). Onderdelen zonder monumentale waarde: - Exterieur De uitbreidingen uit 1968, 1971, 1972, 1983 en 1995 (zie IV,1) - Interieur

6 Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Overige KENNIS: FEITEN Oorspronkelijke functie(s Typologie Huidige functie (met jaartal) Uitvaartcentra en begraafplaatsen, crematorium. Crematorium in landschappelijke aanleg met waterpartij. Crematorium ( 2012) Naam object Yarden Crematorium Groningen Stijl/stroming Nieuwe Zakelijkheid Bouwtijd (ook de planfase) Architect(en)/ontwerper(s) A.H. (Henk) Wegerif Uitvoerder (aannemer e.d.) Opdrachtgever Crematoriumvereniging Nederland Exterieur Brede gevel met 19 beglaasde traveeën van één bouwlaag aan waterpartij. In het midden rijst de aula aan de achterzijde gelegen boven deze gevel uit. Gebouw, Baksteen, beton constructietechniek Interieur (indeling) De plattegrond is symmetrisch van opzet; de galerij, tegelijk foyer, verbindt de verschillende ruimten met elkaar. Centraal achter de galerij is de aula geplaatst en daarachter de ovenruimte. Op het oostelijk uiteinde van de galerij sluiten kantoorruimtes aan, op het westelijk condoleanceruimtes. Ter weerszijden van de aula en de ovenruimte zijn later uitbreidingen gerealiseerd (een tweede aula en condoleance- en publieksruimtes). Interieur, techniek en materialen Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument Het gebruik van bijzondere natuursteensoorten (bv. wit marmeren platen op de wanden en antracietgrijze leistenen vloerplaten) dragen bij aan de rustige sfeer die het interieur uitstraalt. Zwart marmeren bekleding van de sprekerstoel en het podium in de aula. nr. 1 Bronzen plastiek Centraal op het dak, aan de vijverzijde.

7 Kunstenaar José Pirkner Voorstelling? Datering 1962 HxB: ca. 3 x 1 meter nr. 2 Bronzen plastiek Bij de toegangsweg Kunstenaar Anne Dekking-van Haeften Voorstelling Zielevogel krijgt de vrijheid Datering 1962 HxB: ca. 1,5 x 3 meter Nr. 3 Marmer mozaïek Ovenruimte Kunstenaar Marijcke visser Voorstelling De vuurvogel, (Vogel Phoenix) Datering Ca HxB: ca 120 x 80 cm. Nr. 4 Glas appliqué Twee ramen met glasappliqué bovenin de zijwanden achterin de aula. Kunstenaar? Voorstelling? Datering Ca HxB: ca. 2 x 1 meter Nr. 5 Glas appliqué Grote koffiekamer Kunstenaar? Voorstelling? Datering Ca HxB: ca. 4 x 0,6 meter Nr. 6 Glas appliqué Kantoor Kunstenaar H.d.H. Voorstelling? Datering Ca HxB: ca. 1 x 4 meter Groen erfgoed: aanleg/beplanting De groenaanleg maakt deel uit van het ontwerp van Wegerif. Met name de aanleg van het terrein met de smal toelopende vijver, zichtbaar vanuit de gang/foyer, is van belang voor de ruimtelijke

8 Stedenbouwkundige ligging Archeologische relevantie vormgeving. Het crematorium ligt aan de noordrand van de stad Groningen, ten zuidwesten van begraafplaats 'De Selwerderhof' (stedenbouwkundig uitbreidingplan van 1939). De grond (ca. 2 hectare) was oorspronkelijk bestemd voor de uitbreiding van de begraafplaats maar werd in 1958 ter beschikking gesteld voor de bouw van een crematorium met eigen ingang. Het gehele terrein van de Selwerderhof is in de jaren voor en tijdens WOII opgehoogd. Wat daar zou kunnen liggen is netjes bewaard gebleven. De kans op archeologische resten is in deze zone wel hoog. Zekerheid is er niet. Geschiedenis Het Crematorium Groningen is na Westerveld (1913) en Dieren (1954) het derde in Nederland en het eerste dat sinds de Wet op de Lijkbezorging van 1955 in legaliteit werd gebouwd. In 1913 bouwde de Koninklijke Vereniging voor Facultatieve Crematie het eerste crematorium in Nederland. Deze Vereniging werd in 1874 onder de naam "Vereeniging tot invoering der Lijkenverbranding in Nederland" opgericht om cremeren in Nederland mogelijk te maken. Vóór de wijziging op de Begrafeniswet van 1869 werd 'lijkverbranding' niet toegestaan en als illegaal beschouwd. Sancties ontbraken echter en crematie werd om die reden gedoogd. In 1955 is het cremeren gelegaliseerd. In 2003 werden er voor het eerst meer mensen gecremeerd dan begraven in Nederland. Opdrachtgever van Crematorium Groningen was de 'Crematoriumvereniging Nederland', een nieuwe vereniging die in 1958 was opgericht en 'het oprichten, instandhouden en exploiteren van crematoria in Nederland' ten doel had. Het eerste bestuur van deze vereniging werd samengesteld uit bestuursleden van de twee reeds bestaande crematoriumverenigingen: de 'Vereniging voor Facultatieve Crematie' (Den Haag) en de 'Vereniging voor Crematie A.V.V.L.' (Amsterdam). De bouw van Crematorium Groningen was de eerste opdracht van de nieuwe vereniging. Relevante wijzigingen Bezocht A. de Vries, 29 november 2012 Overige

9 KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Nr. 4 Interviews bewoners, gebruikers A.H. Wegerif, De bouw van crematoria, Bouw 11(1956) p A.H. Wegerif, Ontwerp voor een crematorium te Groningen, Bouw 15(1960) p P. Klein en W. Kliphuis, Van bouwen en wonen: Henk Wegerif, Apeldoorn, Marieke van der Heide, Redengevende omschrijving gemeentelijk monument Crematoriumlaan 6 (dd. 27 juli 2012). Delen hieruit overgenomen. n.v.t.