Monument: Amsterdam, Hollandsche Schouwburg

Transcriptie

1 Monument: Amsterdam, Hollandsche Schouwburg REGISTER Monumentnummer 4111 (als restant van de Hollandsche Schouwburg) Identificatienummer Basisregistratie Provincie Noord-Holland Gemeente Amsterdam Plaats Stadsdeel Centrum Straat/huisnummer Plantage Middenlaan 24 Postcode 1018 DE Kadastrale aanduiding Amsterdam O O 3627 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer] Binnen het terrein van de voormalige Hollandsche Schouwburg gelegen monument ter herdenking van de deportatie van de Amsterdamse joden.

2 KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. De Hollandsche Schouwburg is een van de belangrijkste monumenten van de Jodenvervolging in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit gebouw behoort samen met Museum Het Anne Frank Huis, het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en Nationaal Monument Kamp Vught tot de vier belangrijkste Nederlandse lieux de mémoire waar de Sjoa centraal staat. Van die vier plaatsen heeft de Hollandsche Schouwburg voor de joodse gemeenschap de grootste betekenis bij het gedenken van de Holocaust, getuige de gedenkplechtigheden op Jom Hasjoa en op 4 mei. Toch komt de Hollandsche Schouwburg niet voor in het vierde deel van het standaardwerk Plaatsen van herinnering, dat aan de twintigste eeuw gewijd is. Dat is des te vreemder omdat het hier gaat om het grootste nog bewaarde gebouw in zijn soort in Nederland, waar naartoe de meeste in Nederland woonachtige Joden verzameld zijn en vanwaar zij gedeporteerd zijn. Vlakbij het Auschwitz monument, het Verzetsmuseum, het voormalige Meisjesweeshuis, de Portugese Synagoge en het Joods Historisch Museum is het centraal gelegen in de hoofdstad, de stad waar nog steeds de meeste joden wonen en waar nieuw joods leven opnieuw tot bloei is gekomen. II Architectuur- en

3 kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen,

4 wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in

5 architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. Onderdelen zonder monumentale waarde: Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Overige KENNIS: FEITEN Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal) Herdenkingsmonument Herdenkingsmonument (2012) Naam object De Hollandsche Schouwburg Stijl/stroming Bouwtijd (ook de planfase) Architect(en)/ontwerper(s) Johannes Leupen Uitvoerder (aannemer onbekend e.d.) Opdrachtgever Gemeente Amsterdam Exterieur De achter de overeind gebleven voorbouw van de vrm. schouwburg gelegen open ruimte wordt aan beide zijden geflankeerd door een overdekte galerij. Voor het vrm. toneel staan, in twee rijen naast elkaar, drie banken. Van de voormalige toneeltoren resten nog zorgvuldig gecomponeerde ruïneuze muurfragmenten, welke naar het midden van de ruimte schuin aflopen. In het midden van het vrm. toneel staat het monument ter herdenking van de gedeporteerden: een obelisk van basaltlava geplaatst op een liggende davidsster. De ruimte achter de obelisk wordt afgesloten door een hardstenen plaat met, in typografie van Sem Hartz, de tekst: ter herinnering aan hen, die van deze

6 Gebouw, constructietechniek Interieur (indeling) Interieur, techniek en materialen Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument Groen erfgoed Stedenbouwkundige ligging, situering (incl. aanduiding windstreek), omgeving van belang Archeologische relevantie Geschiedenis plaats werden weggevoerd / Baksteen muurwerk van de vrm. toneeltoren, beton voor de beide galerijen. Plaveisel in verschillende steensoorten. In de chapelle ardente aan de zijkant direct achter de voorgevel, stond een monument naar ontwerp van Léon Waterman. Dit heeft in 1993 plaatsgemaakt voor een wand waarin de familienamen van de gedeporteerden oplichten. n.v.t. Obelisk op sokkel in de vorm van een davidsster en hardstenen plaat met herdenkingstekst. n.v.t. Het herdenkingsmonument is vanaf de straat enigszins zichtbaar. De klassicistische gevel van de vrm. schouwburg is een opvallend accent in de gesloten, zuidelijke gevelwand van de Plantage Middenlaan. n.v.t. Na de oorlog was de toekomstige functie van het gebouw jarenlang een bron van controverse. Even leek het alsof de Hollandsche Schouwburg opnieuw in gebruik genomen zou worden. Nog tijdens de oorlog, op 5 juni 1944, werd het voormalige amusementspaleis door de bezetter verkocht aan twee fabrikanten uit Deventer die de zaal voor voorstellingen en concerten te huur aanboden. Toen de eigenaar in 1946 toestemming vroeg het tot dan toe besloten Piccadilly Theater als openbaar theater of bibliotheek te exploiteren, barstten protesten los. Pamfletten en artikelen van onder anderen Jacob Soetendorp ( ), toen redacteur van het Nieuw Israelietisch Weekblad, en de socialist Sam de Wolff ( ) leidden in 1946 tot oprichting van een breed samengesteld Comité Hollandsche Schouwburg, onder erevoorzitterschap van Prins Bernhard. Binnen een jaar was het benodigde geld voor de aankoop bijeen de eigenaar was echter pas twee jaar later bereid het pand af te staan. Het Comité, waarin ook prominente Amsterdammers als dominee Johannes Jacobus Buskes ( ), pastoor Willem Nolet ( ) en opperrabbijn Justus Tal ( ) zitting hadden, droeg het gebouw vervolgens in 1950 over aan de Gemeente Amsterdam, op voorwaarde dat het gebouw gedurende 25 jaar niet voor doeleinden van vermaak te bezigen en er een

7 ruimte in te reserveren tot het inrichten van een chapelle ardente een rouwkapel. Het zou nog enkele jaren en talloze onuitgevoerde plannen duren voordat de Amsterdamse gemeenteraad in november 1958 besloot het gebouw in te richten als algemene herdenkingsplaats. In het kielzog van de sanering van de voormalige jodenbuurt de huizen waren tijdens de Hongerwinter van hout beroofd en tot ruïnes vervallen - was het bouwvallige interieur van de Schouwburg al eerder gesloopt. Op 4 mei jaar na de opening van het theater kon burgemeester Gijs van Hall ( ) de door architect Johannes Leupen ( ) ontworpen herdenkingsplaats plechtig inwijden. Relevante wijzigingen Bezocht Overige Sloop van de chapelle ardente ten behoeve van een wand met oplichtende familienamen van gedeporteerden. A. de Vries; 17 oktober Kontaktpersoon: Annemiek Gringold, Joods Historisch Museum Amsterdam Het JHM bereidt een plan voor om de open ruimte geheel te overkappen. KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Artikel De Hollandsche Schouwburg van Edward van Voolen op Daarin ook verdere literatuur. Interviews bewoners, gebruikers