N C D D. Preserveringsbeleid, bestandsformaten en kwaliteitscontrole

Transcriptie

1 Preserveringsbeleid, bestandsformaten en kwaliteitscontrole Eindrapport van het NCDD- project Richtlijnen ten behoeve van automatische kwaliteitscontrole N C D D Nationale Coalitie Digitale Duurzaamheid Versie 1.0 Den Haag, 14 juli 2015 Vera Hubers - Koninklijke Bibliotheek Nationaal Archief Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid CCDD Data Archiving and Networked Services

2 Voorwoord Het voorliggende rapport beschrijft de resultaten van het project Automatische Kwaliteitscontrole. Dit project is uitgevoerd tussen april 2014 en juni 2015 in opdracht van de Nationale Coalitie Digitale Duurzaamheid (NCDD). Het is een van de samenwerkingsprojecten die zijn geformuleerd in de strategische agenda van de NCDD en het NCDD- programmaplan Het project maakt onderdeel uit van een reeks van projecten die de basis vormt voor de inrichting van een netwerk van landelijke voorzieningen voor duurzame toegang tot digitale informatie in Nederland. Het eindresultaat is tot stand gekomen in een nauwe samenwerking tussen de Koninklijke Bibliotheek, het Nationaal Archief, Data Archiving and Networked Services, het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en EYE Filmmuseum als vertegenwoordiger van de Culturele Coalitie Digitale Duurzaamheid. De projectleiding was in handen van de Koninklijke Bibliotheek. Over de NCDD De Nationale Coalitie Digitale Duurzaamheid is in 2008 opgericht door organisaties uit de publieke sector die de langdurige zorg voor digitale informatie in het publieke domein tot hun kerntaak rekenen. De NCDD fungeert als platform voor het delen van kennis en expertise en coördineert de ontwikkeling van een landelijk netwerk waarin de toegang tot digitale informatie van de publieke sector gegarandeerd is. 2

3 Inhoudsopgave 0 Inleiding De stip op de horizon: preserveringsbeleid in Nederland Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Preserveringsbeleid in aanbouw Kwaliteitseisen Koninklijke Bibliotheek Tot standkoming Preservation Policies in de KB Relatie met praktijk Beschrijving Nationaal Archief Data Archiving and Networked Services (DANS) EYE Filmmuseum Conclusie Bestandsformaten - opslag Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Opslag en toegankelijkheid Analoge materialen Omroepcollecties Externe collecties Koninklijke Bibliotheek Nationaal Archief Data Archiving and Networked Services (DANS) EYE Filmmuseum Conclusie Bestandsformaten: kennis Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Koninklijke Bibliotheek Nationaal Archief Data Archiving and Networked Services (DANS) EYE Filmmuseum Conclusie Tools voor kwaliteitscontrole Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Koninklijke Bibliotheek Nationaal Archief Data Archiving and Networked Services (DANS) EYE Filmmuseum DigiScanner Quicktime Player/VLC OS X DVD- speler Audacity EasyDCP Player

4 4.5.6 Doremiserver EYE- Cinema Digital Betacam Speler djv_view DaVinci Resolve After Effects VideoSpec/ MediaInfo/ imediahud OS X Disk Utility arrsync Conclusie Toekomstplannen Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Beleid op waardestelling Koninklijke Bibliotheek Nationaal Archief Data Archiving and Networked Services (DANS) EYE Filmmuseum Verwante internationale projecten SCAPE (Koninklijke Bibliotheek) APARSEN (Koninklijke Bibliotheek) PREFORMA (Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid) E- ARK (Nationaal Archief) Conclusie en aanbevelingen Bijlage A: Projectdeelnemers

5 0 Inleiding De Nationale Coalitie Digitale Duurzaamheid (NCDD) heeft tussen mei 2014 en april 2015 de eerste fase van het project Permanente digitale toegang door automatische kwaliteitscontrole uitgevoerd in het kader van het meerjarenplan Doel van dit project was het inventariseren van bestaande richtlijnen voor de verwerking van verschillende bestandsformaten bij de aan dit project deelnemende organisaties. Richtlijnen voor verwerking van bestandsformaten zijn afgeleid van het duurzaamheidsbeleid (preservation policy) dat door betreffende instellingen gehanteerd wordt. Daarom werd dit onderwerp breder benaderd in de vorm van een drietal vragen: 1. Wat is het beleid ten aanzien duurzame toegang tot digitale collecties bij de betrokken instellingen? 2. Welke digitale collecties worden er opgenomen door de betrokken instellingen en welke bestandsformaten worden daarbij toegelaten? 3. Welke richtlijnen worden er gehanteerd voor opname en verwerking van de betreffende bestandsformaten? Met betrekking tot deze vraag is er gekeken naar het proces van totstandkoming van zogenaamde preferred formats. Oorspronkelijke doelstelling In het oorspronkelijke projectplan werd een ander doel geschetst voor dit project: Het vaststellen van een generieke set aan kwaliteitscontroles uitgevoerd tijdens het verwerkingsproces van digitale bestanden. Dit zou vervolgens moeten leiden tot de ontwikkeling van een generieke tool voor het uitvoeren van kwaliteitscontroles, een voorziening die door meerdere organisaties ingepast zou kunnen worden in het verwerkingsproces, waarmee de kwaliteit van de te verwerken digitale bestanden gecontroleerd zou kunnen worden. De aanvankelijke aanname was dat dit al min of meer op gestandaardiseerde wijze plaats zou vinden met min of meer gelijke processen en tools. De ontwikkeling van een dergelijke generieke voorziening zou vervolgens kunnen worden uitbesteed aan de markt middels een procurement traject. Een eventueel procurement traject zou worden opgenomen in de projectenportfolio van het programma Inkoop Innovatie Urgent van het Ministerie van Economische Zaken. Hiermee zou er, behalve de ontwikkeling van een kwaliteitscontroletool, ervaring opgedaan kunnen worden met het organiseren van publiek- private samenwerking en met procurement- achtige financieringsinstrumenten. Al snel bleek echter het oorspronkelijk projectdoel niet haalbaar. De in dit project betrokken organisaties hebben te maken met verschillende bestandsformaten en verschillende tools 5

6 voor kwaliteitscontrole. Het is dan ook nog te vroeg gebleken voor het harmoniseren van de controleprocessen. Zo worden de kwaliteitscontroles die de Koninklijke Bibliotheek uitvoert op de tekstuele bestanden in PDF uitgevoerd met geheel andere soort controlesoftware dan de controles die het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid uitvoert op de te verwerken audiovisuele bestanden. Controletools daarvoor komen uit een geheel ander segment van de markt. Daarnaast worden ook lang niet altijd controles uitgevoerd op dezelfde plaats in het proces. Veelal worden controles uitgevoerd tijdens het verwerkingsproces (ingest), maar in sommige gevallen worden deze pas uitgevoerd nadat de bestanden zijn opgeslagen. Dit heeft te maken met een aantal pragmatische keuzes die per betrokken instelling anders zijn. Op te leveren producten Na vaststelling van de onhaalbaarheid van de initiële doelstelling is deze aangepast en heeft de projectgroep besloten zich te richten op richtlijnen voor controle van bestandsformaten in het verwerkingsproces. De resultaten die dit project zal opleveren zijn: 1. Een overzicht van preservation policies bij de deelnemende organisaties (hoofdstuk 1) 2. Een overzicht van bestandsformaten die de organisaties opnemen (hoofdstuk 2) 3. Een overzicht van bestandsformaten waarin de organisaties kennis investeren (hoofdstuk 3) 4. Een overzicht van tools die de organisaties voor kwaliteitscontrole gebruiken (hoofdstuk 4) 5. Een overzicht van de toekomstplannen van de betrokken organisaties (hoofdstuk 5) Dit project is uitgevoerd onder leiding van de Koninklijke Bibliotheek in opdracht van de NCDD. Het project maakt onderdeel uit van een reeks van projecten die de basis vormen voor de inrichting van een netwerk van landelijke voorzieningen voor duurzame toegang tot digitale informatie in Nederland. Naast de Koninklijke Bibliotheek namen de volgende instellingen aan het project deel: Nationaal Archief, Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Data Archiving and Networked Services (DANS) en de CCDD vertegenwoordigd door EYE Filmmuseum. Een overzicht van de projectdeelnemers is te vinden in Bijlage A: Projectdeelnemers. 6

7 1 De stip op de horizon: preserveringsbeleid in Nederland Context van het project De snel groeiende digitale informatie op een efficiënte wijze toegankelijk houden voor toekomstige generaties is een van de grote uitdagingen waar collectie beherende instellingen voor staan. Digitale informatie is kwetsbaar en tegelijkertijd zijn we er sterk afhankelijk van geworden. De razendsnelle digitalisering van de samenleving heeft ervoor gezorgd dat de manier waarop mensen met elkaar communiceren, wetenschap bedrijven en informatie verzamelen, veranderd is. Er zijn vergelijkbare maar ook geheel nieuwe objecten in digitale vorm ontstaan. Met computers worden documenten, foto's, films, muziek, kunst, databases, games, websites, multimediale toepassingen, etc. gemaakt. Dit betekent ook dat deze digitale bronnen verzameld en bewaard moeten worden, enerzijds door authentieke bronnen op grote schaal te digitaliseren, anderzijds door de grote aanwas van born digital objecten duurzaam op te slaan en toegankelijk te houden. Grenzen die in het fysieke domein betrekkelijk helder zijn, zijn dat in de digitale wereld niet meer. Digitale informatie (publicaties, archiefstukken, websites, onderzoeksdata of audiovisuele data) wordt opgeslagen in digitale archieven. Om de toegang op lange termijn te kunnen garanderen moet er voldaan worden aan een aantal belangrijke randvoorwaarden. Een van die voorwaarden is dat duidelijk is wát er wordt opgeslagen, en dat de vorm en consistentie van de opgeslagen objecten gecontroleerd wordt (karakteriseren en valideren). Zo moet duidelijk zijn om welke bestandsformaten het gaat, of alle bits en bytes van het bestand kloppen, of er geen beveiligingen op een bestand staan, hoe bestanden met elkaar gekoppeld zijn, etc. Gelet op de enorme hoeveelheid objecten die collectie beherende instellingen dagelijks verwerken, is het onmogelijk dit handmatig te doen, zoals dat in de fysieke wereld veelal gebeurt. Kwaliteitscontroles op digitale bestanden vormen in bijna alle gevallen een geautomatiseerd proces. Dit is lastig omdat het om veel en divers materiaal gaat, omdat technologische ontwikkelingen snel gaan (formaten veranderen en bestaande tools voor automatische kwaliteitscontrole moeten dus in hoog tempo mee veranderen) en omdat het proces ingewikkeld is. Daar komt bij dat kwaliteitscontrole, kort samengevat als informatie over een digitaal object, wezenlijk is voor alle stappen van digitale duurzaamheid. 7

8 SCAPE drielagen policy model Tijdens het Europese project SCAPE ( ) is onderzoek gedaan naar Preservation Policies als onderdeel van Preservation Planning en Preservation Watch. Achterliggende gedachte is dat Preservation Policies op verschillende niveaus in de organisatie van digitale duurzaamheid invloed hebben en activiteiten sturen. Het SCAPE Policy Model bestaat uit drie niveaus en gaat van globaal naar gedetailleerd. Op het hoogste niveau, de Guidance policies, worden de lange termijn doelen van de duurzame collecties beschreven. Bijvoorbeeld de komende 100 jaar zullen de digitale collecties toegankelijk blijven. Hoe dit dan gerealiseerd gaat worden, wordt beschreven in de Preservation Procedure policies. Hierin staan acties als bijvoorbeeld bit preservation, maar ook het opleiden van personeel en het veilig stellen van voldoende middelen. Veelal hebben de Preservation Procedure policies betrekking op grote delen van de collectie. Een nadere uitwerking, waarbij rekening gehouden wordt met de eigenschappen van (deel)collecties, vindt plaats in de Control policies. De twee bovenste niveaus van policies zijn altijd in mensentaal opgesteld, ze dienen immers als middel om interne activiteiten te stroomlijnen. De Control policies zullen in eerste instantie ook in mensentaal opgeschreven worden om hun correctheid te kunnen bediscussiëren, maar zullen vervolgens in computertaal worden omgezet, zodat er automatische preservation acties kunnen plaatsvinden met de Control policies als input. Een nadere uitwerking van dit model is te vinden in de SCAPE Catalogue of Preservation Policy Elements 1. Wil men zelf een policy opstellen, dan kan men inspiratie opdoen bij een verzameling policies van andere instellingen

9 In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de policies (preserveringsbeleid) zoals die door de in dit project deelnemende organisaties worden gehanteerd. Per organisatie wordt er geschetst in welk stadium het peserveringsbeleid zich bevindt (de mate van volwassenheid), hoe het tot stand gekomen is en welke stappen er nog gezet dienen te worden. Policies vormen een essentieel uitgangspunt voor digitale duurzaamheid. Op basis van informatie over een digitaal object kunnen preservation actions worden voorgesteld (wat moeten we voor deze collectie doen?). Deze preservation actions maken onderdeel uit van de preservation planning (wanneer moeten we wat voor welke collectie doen?) en de preservation planning is weer een afgeleide van de preservation policy: het collectiebehoudsplan voor digitale collecties (op welk duurzaamheidsniveau houden wij onze verschillende collectieonderdelen duurzaam toegankelijk?) 3. Een goed werkende kwaliteitscontrole is dus ook van strategisch belang voor iedere collectie beherende instelling. 1.1 Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Preserveringsbeleid in aanbouw Beeld en Geluid is een instelling met een publieke taak die zich bezighoudt met het bewaren van het nationale audiovisuele erfgoed. Het maakt keuzes met betrekking tot selectie, standaarden, diensten en prioriteiten die gebaseerd zijn op het collectiebeleid 4. Voor het duurzaam bewaren en aanbieden van digitale bestandsformaten is alleen het inrichten van een fysieke digitale opslagvoorziening dan ook niet voldoende. In het Meerjarenplan is duurzaam behoud van digitale objecten vastgelegd als een strategische prioriteit. Om digitale audiovisuele collecties daadwerkelijk voor de toekomst te behouden en beschikbaar te blijven stellen is overzicht, samenhang, richting en standaardisering nodig op het niveau van alle verplaatsingen, conversies en mutaties van de digitale bestandsformaten. Deze samenhang wordt bereikt door de implementatie van een digitaal preserveringsbeleid. Dit beleid ligt ten grondslag aan de inrichting van een rationele, kosteneffectieve beheersomgeving voor de duurzame instandhouding van de digitale collecties. Van eind 2012 tot begin 2014 liep bij Beeld en Geluid het project Trusted Digital Repository (TDR). Opdracht van dit project was het in kaart brengen van alle requirements voor een OAIS- compliant digitaal archief als voorbereiding op de formele status als Trustworthy Digital Repository. Uit dit project zijn beleidsstukken voortgekomen met kwaliteitsrichtlijnen voor 3 Deze samenhang is beschreven in het functioneel model ontwikkeld in het Planets project < 4 Collectiebeleid Beeld en Geluid < 9

10 het digitaal archief, submission en order agreements, object lifecycle management en preserveringsmetadata. In 2015 wordt er gewerkt aan het opstellen van officieel preserveringsbeleid. Dit moet resulteren in een overzichtelijke set aan documenten met op het hoogste niveau het strategische preserveringsbeleid. Deze documenten moeten de hoofdlijnen weergeven van de zaken zoals deze vastgelegd moeten worden door Beeld en Geluid om te komen tot een aanvraag van de DSA. Daarbinnen wordt ook weer verwezen naar andere beleidsstukken die in het kader hiervan ook geformaliseerd moeten worden op het gebied van security, back- up en recovery, preserveringsniveaus, standaard workflows, standaard diensten, contracten, kwaliteitscontroles, storagebeleid en leveringsvoorwaarden Kwaliteitseisen Beeld en Geluid houdt zijn digitale collecties technisch bijdetijds door delen regelmatig over te zetten naar actuele digitale formaten, naar vernieuwde hard- en softwareomgevingen voor opslag en beheer en naar eigentijdse versies van opslagmedia, zoals datatapes en taperobots. De migratiecycli variëren en zijn afhankelijk van de mate waarin de betreffende formaten en hun technologische omgeving in onbruik geraakt zijn. Een digitaal archief moet in de eerste plaats voldoen aan de eis van persistentie. Dat houdt in dat het materiaal er op het gedetailleerde niveau van de bitconfiguratie precies zo uit moet komen als het erin gegaan is: compleet en in de juiste datastructuur. Deze data- integriteit wordt door Beeld en Geluid vastgesteld door middel van checksums - het vergelijken van het bestandsformaat met de originele bitconfiguratie zoals die is vastgelegd bij de instroom van het materiaal. Naast de data- integriteit moet de authenticiteit van een digitaal object door het archief zijn gewaarborgd. Authenticiteit wordt hier opgevat in zijn archivale betekenis, namelijk dat een object werkelijk is wat het voorgeeft te zijn. Door Beeld en Geluid wordt dit zeker gesteld door het vastleggen van alle relevante gegevens over het betreffende object in de context waarbinnen het is gecreëerd en gebruikt. Alle relevante procedures, handelingen en gegevens daarover worden hiertoe nauwkeurig vastgelegd binnen een gecontroleerd geheel van processen, systemen en mensen. Deze vormen samen de basis voor het geformaliseerde administratieve beheer van het digitaal archief. Alle migraties, conversies, verplaatsingen en bewerkingen moeten volgens welomschreven regels worden gedocumenteerd. Het strak beheren van de levenscyclus van de materialen is nodig voor de beheersing van het digitale archief en om te allen tijde de herkomst en bewerkingen van alle ingestroomde bestanden, metadata en datacontainers te kunnen traceren. De vastlegging van dit type gegevens vormt immers de basis voor het kunnen garanderen van de authenticiteit van de collectie. Beeld en Geluid ontwikkelt daartoe een 10

11 geheel nieuw instrumentarium voor de organisatie en beheersing van zijn digitale processen. 1.2 Koninklijke Bibliotheek Om zowel intern als extern duidelijkheid te verschaffen over de taak van de Koninklijke Bibliotheek, namelijk het duurzaam toegankelijk houden van het Nederlandse (digitale) erfgoed, meer specifiek publicaties, is een begin gemaakt met het beschrijven van policies onder de titel Beleidsuitgangspunten Digitale Duurzaamheid , waarin op hoofdlijnen beschreven is wat het kader voor digitale duurzaamheid is Totstandkoming Preservation Policies in de Koninklijke Bibliotheek Het maken van een preservation policy is geen eenvoudige zaak. De Koninklijke Bibliotheek heeft verschillende fasen doorlopen, voordat ze tot het huidige resultaat kwam. Het beginpunt lag bij de afdeling Onderzoek. Daar werd al in 2009 begonnen met een inventarisatie van policies. Op basis van vakliteratuur over digitale duurzaamheid en de bijbehorende standaarden en de impliciet aanwezige uitgangspunten in de Koninklijke Bibliotheek is in 2011 een overzicht samengesteld van (gewenste) beleidsuitgangspunten ten aanzien van duurzame bewaring. Omdat deze beleidsuitgangspunten niet altijd expliciet waren, werden de punten als vraag geformuleerd. Dus bijvoorbeeld welke collecties wil de Koninklijke Bibliotheek duurzaam bewaren? Aanvullende werkzaamheden in SCAPE leidden tot nog beter inzicht en een heldere verdeling van verschillende niveaus van policies, waarbij de Koninklijke Bibliotheek zich in eerste instantie op het hoogste niveau richtte. In overleg met de afdeling Collectiebehoud is er een plan van aanpak voorgesteld aan de directie, die expliciet een discussiestuk verwachtte waarin het beleid werd toegelicht, maar waar ook knelpunten en oplossingen onderdeel van uitmaakten. Omdat digitale duurzaamheid vele raakvlakken in de organisatie heeft en niet iets is van één afdeling, is de werkgroep Preservation Policies samengesteld, waarin vertegenwoordigers van alle relevante afdelingen binnen de Koninklijke Bibliotheek zaten, onder leiding van de afdeling Productie & Beheer, waar Collectiebehoud een onderdeel van is. De werkgroep heeft input geleverd op grond waarvan het huidige Beleidsuitgangspunten Digitale Duurzaamheid is samengesteld. Daarin zijn de belangrijkste (maar niet alle) vragen van een uitgangspunt voorzien en op hoofdlijnen is duidelijk wat het streven van de Koninklijke Bibliotheek is met digitale duurzaamheid. Nadere invulling van het beleid wordt beschreven in bijvoorbeeld richtlijnen voor file formaten en richtlijnen voor metadata. Het streven is de overige vragen ook te beantwoorden en tot een integrale policy te komen. 11

12 1.2.2 Relatie met praktijk Het document is officieel door de directie goedgekeurd en staat op intranet. In het document staan een aantal strategische doelen om bepaalde beleidsuitgangspunten binnen de genoemde beleidsperiode ( ) uit te werken. Deze zijn grotendeels in het KB Beleidsplan terecht gekomen, zoals certificering. Daarnaast heeft de Koninklijke Bibliotheek een regulier intern overleg waarin de opname van nieuwe materialen door alle betrokken afdelingen wordt besproken. De beleidsuitgangspunten zijn daarbij een belangrijke leidraad Beschrijving De Koninklijke Bibliotheek heeft nog geen preservation strategy, in die zin dat de nadruk nu ligt op het mogelijk maken diverse digitale materialen binnen te halen (ingest) en op bit level preservation niveau te bewaren, inclusief het voldoen aan de eisen die vanuit de beleidsuitgangspunten en (specifieke) richtlijnen worden gesteld. 1.3 Nationaal Archief Het Nationaal Archief werkte met een Preservation Policy die niet officieel vastgesteld was. Inzicht is in de tijd veranderd en het laatste kwartaal van 2014 is een nieuwe start gemaakt met het opzetten van een policy (op hoog niveau). Na input van de stakeholders (zowel intern als extern) is een versie 2.0 opgeleverd. Deze is nu klaar om het vaststellingstraject te doorlopen. De verwachting is dat het Nationaal Archief eind tweede kwartaal een vastgestelde policy heeft. De policy is een beleidsplan dat aangeeft op welke wijze het Nationaal Archief de digitale informatie die zij beheert authentiek en bruikbaar houdt. Daarnaast bepaalt de policy mede de voorwaarden voor producenten van informatie en de voorwaarden voor koppelingen naar consumenten. Door het ontwikkelen van een policy kan het Nationaal Archief processen en procedures met betrekking tot duurzame toegankelijkheid vormgeven. De policy is kaderstellend en ondersteunt informatiewet- en regelgeving zoals de Archiefwet, de wet Openbaarheid van Bestuur en de Wet Bescherming Persoonsgegevens. Het Nationaal Archief kan verantwoording afleggen op het gebied van preservation aan interne en externe stakeholders (bestuurders, medewerkers, klanten, burgers, partners, certificeringsinstanties) en verantwoordelijkheden in de organisatie duiden. Daarmee wordt tevens draagvlak gecreëerd voor preservation binnen en buiten het Nationaal Archief. 5 KB-beleidsplan < 12

13 1.4 Data Archiving and Networked Services (DANS) De missie en strategie van DANS zijn geformuleerd in een Preservation Policy 6 en de Strategienota 7. Het eerste document beschrijft vanuit de missie van DANS in hoofdlijnen de uitgangspunten met betrekking tot het beheer, behoud en toegang tot de data die bij DANS is gedeponeerd. De Strategienota is een stuk dat om de vijf jaar wordt geschreven op basis van actuele ontwikkelingen en inzichten en beschrijft waar het beleid zich de komende vijf jaar op gaat richten, vertaald naar meetbare doelstellingen. De Preservation Policy van DANS is geschreven op basis van de missie van DANS en de Strategienota, waarin de strategische prioriteiten en doelen voor vijf jaar worden vastgesteld. Het Policy document beschrijft de uitgangspunten van het preserveringsbeleid om aan te tonen dat het archief voldoet aan de eisen die internationaal gesteld worden aan een 'trusted digital repository'. Het bevat o.a. informatie over het wettelijk kader waarbinnen het archief opereert, waarom er gekozen is voor preferred formats en beschrijft hoe de verschillende functies vanuit het OAIS model bij DANS worden ingevuld. Dit beleidsstuk is redelijk abstract en bevat geen praktische aanwijzingen zoals welke keuzes een archivaris kan en mag maken als het gaat om bijv. het veranderen van de metadata, het omzetten van het bestandsformaat, etc. Daar bestaan wel richtlijnen voor, maar die zijn niet in een beleidsstuk gevat. Omdat de stap tussen algemeen preserveringsbeleid en actieplannen groot is, is een stuk geschreven waarin de huidige praktijk in zijn algemeenheid wordt beschreven zoals een karakterisering van de collectie (aantal, formaat, community), de significant properties per community (bijv. waaruit bestaat een oral history dataset en welke kenmerken moeten bewaard worden), uitgangspunten zoals bijv. de keuze voor migratie, het metadataschema, risk assessment, etc. Dit stuk is nog in bewerking en zal in de loop van 2015 beschikbaar komen. Op basis van een prioriteitenlijst (opgesteld door de coördinator Datadiensten) zullen de concrete actieplannen worden geschreven. 1.5 EYE Filmmuseum De policy van EYE Filmmuseum is geformuleerd in het Collectiebeleidsplan (hoofdstuk 7 Collectie en Digitale Duurzaamheid) 8. EYE Filmmuseum ontwikkelt een efficiënte workflow voor digitale bestanden (van acquisitie tot projectie en duurzame conservering). Centraal hierin staat de ontwikkeling van protocollen in samenspraak met externe partners en collega- instellingen, laboratoria en het Nederlands Filmfonds. In 2012 hebben EYE Filmmuseum en het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid een overeenkomst gesloten om de digitale collectie van EYE Filmmuseum duurzaam bij Beeld en Geluid op te slaan, die geproduceerd is tijdens Beelden voor de Toekomst. Onderdeel van 6 Preservation Policy < 7 DANS strategienota < 8 Collectieplan < 13

14 deze samenwerking is het afstemmen van elkaars workflows waarin kwaliteitscontrole een belangrijke rol speelt. EYE en Beeld en Geluid hebben het voornemen om in 2016 de storage en de workflows te laten certificeren (Data Seal of Approval). In het kader hiervan is EYE bezig zijn digitaliseringsworkflow (digitaliseringen van analoog materiaal en opslag daarvan) en zijn born digital workflow opnieuw vorm te geven. Nu de filmwereld geheel digitaal is geworden is het opzetten van een gecertificeerde workflow voor het born digital materiaal voor EYE een belangrijke schakel in de uitvoering van zijn preservation policy. 1.6 Conclusie Alle vijf de deelnemende instellingen beschikken over een geschreven preserveringsbeleid. Deze beschrijft de uitgangspunten ten aanzien van het duurzaam beheer, behoud en toegang van hun digitale collecties. Preserveringsbeleid is gekoppeld aan de missie en de strategische prioriteiten van de betreffende organisatie. Een preservation policy geeft het kader voor de uitvoering van digitale duurzaamheid in een organisatie. Wat we zien is dat de ontwikkeling van een preserveringsbeleid stap- voor- stap plaatsvindt. In veel gevallen wordt deze opgeschreven vanuit een praktische noodzaak. De organisatie verwerkt al digitale content en beschikt al over een e- depot, alleen is het beleid daar nog niet op ingericht. In dit geval volgt beleid de praktijk. Daarmee wordt digitale duurzaamheid ingebed in het algehele beleid van de organisatie en is er een koppeling met de visie, missie en strategie van de organisatie. Voor de meeste organisaties geldt dat het geschreven preserveringsbeleid een intern document is. Alleen DANS en Beeld en Geluid hebben hun preservation policy op de website gepubliceerd. Dit komt omdat de meeste policies nog in ontwikkeling zijn. Maar ook omdat er nog geen vertaling van beleid op hoog niveau naar de praktijk is beschreven. Het SCAPE drielagen policy model beschrijft de drie lagen van een preserveringsbeleid, van beleid op hoog niveau naar de operationele uitvoering daarvan. De preservation policy is een richtlijn voor het preserveringsbeleid. Daaruit volgt een beschrijving van de wijze waarop dit gerealiseerd wordt, de processen en procedures, en ten slotte de uitvoering zelf, deels geautomatiseerd. Op dit moment is het hoogste niveau beschreven, de policy, maar de twee niveaus daaronder in veel gevallen niet. Dit is een risico voor de feitelijke uitwerking van duurzaamheid. Alleen DANS beschikt over een beschrijving van het tweede niveau. Dat betekent niet dat deze twee niveaus er niet zijn. Uiteraard zijn er processen, procedures en activiteiten die uitgevoerd worden om digitale content te verwerken, op te slaan en duurzaam te beheren. Deze zijn alleen nog niet beschreven. 14

15 2 Bestandsformaten - opslag In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de verschillende bestandsformaten die door de deelnemende instellingen verwerkt en opgenomen worden in hun digitale archieven. Om welke bestandsformaten gaat het? Welke van deze formaten zijn voorkeursformaten en hoe wordt dat bepaald? 2.1 Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Opslag en toegankelijkheid In het digitale domein zijn opslag en toegankelijkheid niet te scheiden. Een achterhaald opslagformaat is niet reproduceerbaar en dus niet te benaderen door gebruikers. De instandhouding van digitale collecties wordt afgemeten aan de directe bruikbaarheid ervan. Deze moet dan ook voldoen aan de eis van courante formaten, wat inhoudt dat opgeslagen items daadwerkelijk zijn af te spelen door de gebruikers van het archief. Uitgerangeerde formaten kunnen in dat verband niet meer bestaan. Voldoet een archief blijvend aan de eis van courantheid, dan is er sprake van duurzame opslag. Digitale duurzaamheid van archieven en collecties wordt daarom ook wel gelijkgesteld aan duurzame toegankelijkheid. In het mediadomein is deze toegankelijkheid in grote mate afhankelijk van door de industrie in omgang zijnde producten niet enkel afspeelsoftware dus, maar ook editing consoles en de bijbehorende workflows die bij de omroepen en postproductiehuizen in gebruik zijn Analoge materialen Instandhouding van audiovisuele werken op analoge materialen vindt bij Beeld en Geluid in principe via digitalisering plaats. De laatste jaren heeft het instituut hierin een belangrijke slag weten te maken. Het omvangrijke project Beelden voor de Toekomst ( ) betekende een belangrijke impuls voor de grootschalige digitalisering en daarmee het duurzame behoud van de audiovisuele werken voor de lange termijn 9. Daarmee is dit hoofdstuk echter nog niet afgesloten. Tot nu toe is ongeveer 50% van de audiovisuele collectie (exclusief muziek) in digitale vorm beschikbaar. Digitalisering vanuit het analoge bronmateriaal blijft daarmee nog vele jaren een alledaagse werkelijkheid. De keuze voor het gewenste digitale bestandsformaat vindt plaats met inachtneming van de informatiedichtheid van de brondrager, ofwel met het formaat van de oorspronkelijke, analoge drager. Vervanging en afstoting van analoge materialen wordt zo mede 9 Eindpublicatie Beelden van het verleden: 7 jaar beelden voor de toekomst < 15

16 georganiseerd per type drager: in onbruik geraakte dragers en dragers met niet- professionele bronkwaliteit worden na digitalisering niet in het archief bewaard. Het digitale bestand wordt in dat geval de archiefmaster Omroepcollecties Voor video is het archiefformaat MXF, een open standaard onderhouden door SMPTE. Documenten zijn alleen verkrijgbaar via SMPTE. Dit formaat is voor professioneel gebruik en wordt ondersteund door veel verschillende soorten transcoders en editing software. SD- Materiaal moet geëncodeerd zijn als MXF OP1a, D10-30 of D10-50 (de standaard van de Digitale Voorziening 10 ), op basis van de SMPTE- richtlijnen. HD- materiaal moet geëncodeerd zijn als XDCAM HD422. Voor additionele ondertitelbestanden bij MXF wordt.890 en.stl in EBU formaat 11 gebruikt binnen het archief. Het archiefformaat voor audio is BWF. Dit formaat bestaat uit het lossless WAV- formaat, aangevuld met extra metadatavelden 12. Verder worden bij programma's ook tekstbestanden als PDF opgeslagen en worden foto's en papieren gescand als TIFF Externe collecties Beeld en Geluid voorziet in dataopslag voor externe partijen, waaronder bijvoorbeeld de digitale collecties van EYE en andere audiovisuele collecties. Hierin bevindt zich een veelheid aan bestandsformaten. Collecties die via de catalogus van het instituut beschikbaar worden gesteld, worden getranscodeerd naar de MXF standaard zoals die gebruikt wordt voor de omroepcollectie. 2.2 Koninklijke Bibliotheek De Koninklijke Bibliotheek accepteert in principe alle formaten die uitgevers leveren, maar behoudt zich het recht voor af te wegen hoeveel inspanning gerechtvaardigd is om het materiaal voor de lange termijn aan de collectie toe te voegen. Daarnaast heeft de Koninklijke Bibliotheek richtlijnen voor enkele veel voorkomende (born digital) bestandsformaten in haar collectie. Deze richtlijnen zijn ondersteunend in het proces en wijzen op de risico s van het formaat, zodat een weloverwogen beslissing genomen kan

17 worden, mochten aanleveringen afwijken van de richtlijnen. Er zijn thans richtlijnen voor PDF en epub. Daarnaast zijn er richtlijnen voor digitalisering naar JPEG2000 formaat. 2.3 Nationaal Archief De Rijksoverheid stimuleert het gebruik van open data, open standaarden en opensourcesoftware. De Nederlandse overheid hanteert daarbij het principe pas toe of leg uit. De Archiefregeling 2009 stelt dat digitale informatie uiterlijk op het tijdstip van overbrenging, [is] opgeslagen in een valideerbaar en volledig gedocumenteerd bestandsformaat dat voldoet aan een open standaard. Indien vlak voor overbrenging informatie moet worden omgezet naar een open standaard/formaat is het raadzaam om hierover vooraf advies te vragen aan het Nationaal Archief aangezien er bij deze omzetting ongewenst informatieverlies kan optreden. Indien de archiefvormer voor de keuze staat om een procesapplicatie aan te schaffen en in te richten is het raadzaam om een risicoanalyse uit te voeren: welk proces ondersteunt deze toepassing, welke informatie wordt daarbij gevormd, ontvangen en (her)gebruikt, welke functionaliteit moet behouden blijven in de toekomst (doel van informatie), welk maatschappelijk belang dient deze informatie en welke mate van duurzame toegankelijkheid past daarbij? Op basis van deze risicoanalyse kan dan een keuze voor een open of gesloten formaat worden gemaakt. Bestandsformaten en essentiële kenmerken Het Nationaal Archief werkt aan een lijst van voorkeursformaten die preservation en daarmee duurzame toegankelijkheid van informatie makkelijker maakt. Op dit moment legt het Nationaal Archief geen beperking op met betrekking tot het aantal of type bestandsformaten dat opgenomen wordt. De ervaring leert dat op dit moment het grootste risico voor informatieverlies ligt bij slechte conversies, zoals die van een gesloten naar een open formaat. Als iets niet te lezen is, komt het vaak door een fout in het "menselijk handelen". Informatie wordt dan verkeerd geconverteerd of opgeslagen (zoals vergeten het lettertype in te sluiten). Bij grote bulkmigraties wordt de kwaliteitscontrole soms slecht of onvolledig uitgevoerd. Ook speelt mee dat een migratiebeslissing niet alleen gemaakt kan worden op basis van bestandsformaat of extensie. Veel belangrijker zijn de keuzen met betrekking tot wat je wilt bewaren qua gedrag, inhoud, vorm en structuur van het informatie object, met andere woorden de essentiële kenmerken. Het Nationaal Archief maakt een lijst met criteria om te gebruiken bij het vaststellen van deze essentiële kenmerken. 17

18 Het Nationaal Archief onderstreept hierbij dat een keuze voor niet- open standaarden mogelijke gevolgen heeft voor: de bijbehorende preservation strategy, dat wil zeggen de mogelijke actieve en passieve preservation. de vorm van beschikbaarstelling van de informatie, in verband met de noodzakelijke viewers of vrij te verkrijgen software. 2.4 Data Archiving and Networked Services (DANS) DANS hanteert een lijst met voorkeursformaten 13. Per informatie type (tekst, stilstaand beeld, bewegend beeld, geluid, spreadsheet, etc.) wordt steeds gekozen voor 1 of 2 veelvoorkomende, bij voorkeur open formaten. Sinds anderhalf jaar is er een interne werkgroep voor preferred formats, waarin ieder lid verantwoordelijk is voor een bepaald type data. Eén keer per jaar wordt er gekeken of de lijst moet worden aangepast. Deze aanpassing gebeurt na consultatie met vertegenwoordigers van het betreffende vakgebied. 2.5 EYE Filmmuseum De standaarden binnen de interne digitaliseringsworkflow worden door EYE Filmmuseum bepaald. Afhankelijk van de technische ontwikkelingen kunnen aanpassingen aan de workflow plaatsvinden. Voor digitaal materiaal dat verworven wordt van externe partijen streeft EYE Filmmuseum ernaar het materiaal zoveel mogelijk gestandaardiseerd binnen te krijgen. Een belangrijk deel van de Nederlandse filmproductie wordt gesubsidieerd door het Nederlands Filmfonds. In het Financieel & Productioneel Protocol van het Nederlands Filmfonds wordt in hoofdstuk 6 (Voorwaarden oplevering Filmkopie ten behoeve van opslag en conservering door EYE Filmmuseum) de aanleverspecificaties voor digitale filmproducties nader uitgewerkt. 14 Een speciale categorie is het digitaal filmmateriaal dat binnenkomt in het kader van expanded cinema (digitale kunst). Binnen deze workflow komen veel verschillende formaten voor. EYE Filmmuseum accepteert alle formaten. 2.6 Conclusie Uit bovenstaande overzichten blijkt dat er een groot aantal verschillende bestandsformaten verwerkt wordt door de betrokken instellingen. De typen formaten die binnenkomen zijn uiteraard afhankelijk van de typen collecties die verzameld worden. Toch kan er niet worden geconcludeerd dat de KB alleen tekstformaten verwerkt en Beeld en Geluid alleen AV- formaten. Als voorbeeld nemen we de wetenschappelijke tijdschriftartikelen die

19 opgenomen worden in het internationaal e- depot van de KB. Deze artikelen zijn al lang niet meer eenvoudige en eenduidige PDF bestanden, maar bestaan uit verschillende delen en verschillende bestandsformaten zoals data- formaten en audiovisuele formaten. Ook niet de primaire focus voor de KB. En ook EYE en Beeld en Geluid geven een wetenschappelijke e- journal uit waarin, uiteraard, AV- materiaal integraal onderdeel uitmaakt van de artikelen. Hieruit blijkt dat digitale collecties een steeds meer hybride karakter hebben waarbij een publicatie nauw verbonden is aan een dataset en aan de context van de publicatie. Hoe om te gaan met dergelijke zogenaamde verrijkte publicatie is onderzocht in het NCDD project verrijkte publicatie. Hierin zijn digitale objecten in hun digitale context onderzocht 15. De bovenstaande overzichten bieden een eerste begin van een meer integraal en landelijk overzicht van welke instellingen welke soort van informatie en welke bestandsformaten opslaan en beheren. Welke garantie kunnen we bieden op welke bestandsformaten op dit moment? Een volgende stap kan vervolgens gezet worden door het verzamelen van richtlijnen (nationaal en internationaal) voor de verwerking van verschillende typen bestandsformaten en deze richtlijnen met elkaar te delen. Op deze manier kan kennis over bestandsformaten beter en breder gedeeld worden en hoeft niet iedereen zelf het wiel uit te vinden. Voor veel, met name, kleinere instellingen blijkt taal ook een barrière te zijn voor het vergaren en delen van kennis. Een overzicht van richtlijnen en andere hulpmiddelen in het Nederlands is dan ook gewenst. Belangrijk is ook om op een generieke wijze gebruik te kunnen maken van een format registry waaruit informatie over bestandsformaten gehaald kan worden. Er bestaan verschillende format registries, maar tot nu toe is er geen waarin op dit moment voldoende informatie is opgenomen en waaraan we gezamenlijk deelnemen 16. Daarnaast is het van belang om te kunnen vertrouwen op een format registry, het onderliggende business model en het duurzaam voortbestaan van de registry zelf. 15 Sierman, et al, Digitale objecten in digitale context. Eindrapport NCDD project. Juni Gary Mcgarth, The Format Registry Problem. Code{4}lib journal. Issue 19, < 19

20 3 Bestandsformaten: kennis Het vorige hoofdstuk gaf een overzicht van bestandsformaten verzameld door de verschillende instellingen betrokken in dit project. In dit hoofdstuk zullen nader ingaan op de ontwikkeling en mogelijkheid voor uitwisseling van kennis over de betreffende bestandsformaten. Welke instelling investeert in kennis over welke bestandsformaten? We zagen in het vorige hoofdstuk al dat sommige instellingen, ondanks dat ze bepaalde voorkeuren hanteren, toch (vrijwel) alle formaten accepteren. Het is onmogelijk voor één instelling om van alle bestandsformaten evenveel expertise te hebben. Veel instellingen krijgen op kleine schaal materiaal binnen waar anderen meer verstand van hebben. Een organisatie met kennis over formaat X zou andere organisaties hierover kunnen adviseren, zodat zij niet opnieuw het wiel hoeven uit te vinden. In dit hoofdstuk beschrijven we per instelling van welke bestandsformaten zij de meeste kennis in huis hebben. 3.1 Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid De focus ligt voor digitale dragers bij Beeld en Geluid op het MXF formaat, dat in huis in ruime mate wordt ingezet en waarrond nauwe samenwerking bestaat met leveranciers zoals Ericsson en de omroepen op het Mediapark. Een kwaliteitscontroleteam kwam regelmatig bijeen tot circa Daarnaast genereert het instituut DPX en XDCAM HD files bij het scannen van filmmateriaal. Naast het beheren van formaten in- huis houdt het instituut de vinger aan de pols voor de audiovisuele sector in Nederland: door het verzamelen van kennis voor AVAnet en het up- to- date houden van PrestoCentre en het instellen van Technology Watch en gebruikersonderzoek volgens OAIS- richtlijnen, bouwt het kennis op van formaten voor consumenten en professionals en evoluties op het vlak van open source formaten voor opslag en uitlevering. 3.2 Koninklijke Bibliotheek De kennis die bij de afdeling Onderzoek van de Koninklijke Bibliotheek wordt vergaard, wordt zo veel mogelijk gedeeld via het web. Met name is dit te vinden op: KB Research Blog: Open preservation foundation Met name de volgende topics zijn onderwerp van (gepubliceerd) onderzoek: 20

21 PDF identification- pdf- preservation- risks- apache- preflight- first- impression identification- pdf- preservation- risks- sequel pdf- preservation- risks- analysis- govdocs- selected- corpus/ epub rnaldistribution.pdf JPEG assessment- jp2- against- technical- profile/ Tools voor identificatie, karakterisering en controle cant- we- have- digital- preservation- tools- just- work/ Apache Preflight Epubcheck tool Apache Tika Unix File JPYLYZER Nationaal Archief Duurzaam toegankelijke overheidsinformatie wil zeggen dat overheidsinformatie toegankelijk en bruikbaar is voor iedereen die daar recht op heeft, vanaf het moment van ontstaan en voor zolang als noodzakelijk is, zodat burgers, ambtenaren, journalisten en bijvoorbeeld onderzoekers de informatie die ze nodig hebben kunnen vinden, raadplegen en interpreteren. Dit is essentieel voor de dagelijkse bedrijfsvoering van de overheid en de verantwoording daarover. Daarnaast vormt overheidsinformatie een belangrijke bron voor wetenschappelijk onderzoek en voor economische en maatschappelijke ontwikkelingen. Overheidsorganisaties moeten tijdig maatregelen nemen om digitale informatie toegankelijk te maken en te houden. Dat geldt voor alle vormen van digitale informatie die ontstaan bij 21

22 het uitvoeren van overheidstaken, zoals tekstdocumenten, filmpjes, e- mails, websites, databasegegevens en tweets. Dit betekent dat het Nationaal Archief alles kan binnenkrijgen en een grote diversiteit aan bestandsformaten kan ontvangen. Ons e- Depot is hierop ingericht. Een breed scala aan tools voor identificatie, validatie, property extraction, object extraction etc. wordt aangeroepen tijdens de ingest van de digitale informatie. In een Technical Registry wordt uit verschillende bronnen (bijv. de PRONOM database) technische informatie verzameld over bestandsformaten, software, encoderingen, algoritme e.d. Vele soorten tekstdocumenten, presentaties, afbeeldingen en e- mails zijn op dit moment de grote bulk. Er is een groeiende vraag binnen de rijksoverheid naar oplossingen voor websites, CMSen, databases, basisregistraties, audiovisueel materiaal, etc. Met de inrichting van de afdeling Kennis en Advies is een start gemaakt met inrichting van een kennisfunctie. In de archiefvisie (2011) is beschreven dat het kabinet de rol van het Nationaal Archief als kennis- en expertise centrum voor de gehele archieffunctie wil versterken. Daarnaast is voor het Nationaal Archief een centrale rol weggelegd bij het, samen met de archiefsector, opstellen en uitvoeren van de innovatieagenda. Samenwerking met andere instellingen en sectoren is randvoorwaarde voor het succes van de kennisfunctie van het Nationaal Archief. Het Nationaal Archief streeft naar deskundigheidbevordering om (digitale) overheidsinformatie duurzaam te kunnen bewaren, zodat deze betrouwbaar en toegankelijk is en blijft. Belangrijke thema s daarbij zijn de digitalisering van de informatiehuishouding, de daarmee samenhangende duurzaamheidsvraagstukken, nieuwe visies op openbaarheid en (her)gebruik van digitale data en het introduceren van nieuwe methoden, waardering, selectie en toegankelijkheid en het formuleren van een visie op collectievorming. 3.4 Data Archiving and Networked Services (DANS) Door de grote verscheidenheid aan dataformaten wordt bij DANS veel gebruik gemaakt van de kennis van de depositors (designated community). Hergebruik binnen een specifieke 'community' is daarbij leidend. Daarnaast zijn er binnen DANS een aantal vakspecialisten die de contacten met specifieke wetenschapsgebieden onderhouden. 3.5 EYE Filmmuseum Tijdens het omvangrijke conserverings- en digitaliseringsproject Beelden voor de Toekomst heeft EYE Filmmuseum samen met het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en het Nationaal Archief veel kennis vergaard op het gebied van digitale formaten. Ten aanzien van digitale film en fotografie zijn op basis van onderzoek binnen de archiefwereld 22

23 archiefstandaarden opgesteld voor duurzame opslag en hergebruik. Daarnaast worden industriestandaarden gebruikt zoals de DCI- standaarden. DCI staat voor Digital Cinema Initiatives, een joint venture van de grote filmstudio s opgericht om te komen tot een gestandaardiseerde architectuur voor digitale cinema. Een andere belangrijke bron van kennis op het gebied van standaarden is de Society of Motion Picture and Television Engineers (SMPTE). Op internationaal vlak is EYE Filmmuseum betrokken bij de Technical Commission van de Fédération internationale des archives du film (FIAF), bij de Future of Film Archiving (FOFA) Expert Group en bij PrestoCentre, een ledenorganisatie die wereldwijd stakeholders binnen de archiefwereld en de industrie samenbrengt om kennis te delen, samen te werken en van elkaar te leren. 3.6 Conclusie Welke instelling investeert in kennis over welke bestandsformaten? Bovenstaande beschrijvingen laten zien dat er een grote diversiteit is in de verwerking en opslag van typen informatie en bestandsformaten. Ieder domein kent zijn eigen standaarden hierin en er is op het eerste gezicht weinig overlap. Deze overlap zien we wél binnen specifieke domeinen zoals het AV domein. EYE en Beeld en Geluid hebben te maken met gelijksoortige formaten. Ook bij gedigitaliseerd materiaal is er een grote overlap tussen gehanteerde formaten. Verder zien we dat instellingen vaak te maken krijgen met vele verschillende bestandsformaten en dat het vaststellen van preferred formats niet altijd leidt tot het daadwerkelijk beperken tot deze voorkeursformaten. Alle aan dit project deelnemende instellingen investeren in onderzoek naar de voor hun meest relevante bestandsformaten. Voor het Nationaal Archief geldt dat dit onderzoek zich niet zozeer op de specifieke bestandsformaten richt, maar veeleer op de processen van creatie en verwerking van overheidsdocumenten in het algemeen. DANS heeft een procedure waarbij preferred formats worden vastgesteld op basis van lopende ontwikkelingen en wensen en eisen vanuit het veld 17. Het is van belang om de bestaande kennis van en ervaring met verwerking en beheer van bestandsformaten zo breed mogelijk te delen. De platformfunctie van de NCDD kan hier vorm aan geven en als doorgeefluik naar de kleinere instellingen dienen