ITO Opdracht 1: De verwerving van verkleinwoorden in het Nederlands

Transcriptie

1 Femke Nouwens / Rob Zwitserlood ITO Opdracht 1: De verwerving van verkleinwoorden in het Nederlands 1. Inleiding 1.1 Het Nederlandse diminutiefsuffix Verkleinwoordvorming is een van de productiefste manieren om nieuwe woorden te maken in het Nederlands. Het verkleinwoord wordt niet alleen gebruikt om klein van formaat uit te drukken, maar heeft ook affectieve betekenissen (liefje, etentje). Het verkleinwoord verschijnt al vroeg in de differentiatiefase. Dit is niet alleen het geval in het Nederlands, maar in alle talen. Begrippen van ruimte en kwantiteit komen vroeger aan bod in de taalontwikkeling dan tijdsaspecten (S. Gillis & A. Schaerlaekens, 2000). Verkleinwoorden zitten veel in de invoer en worden eerst geïmiteerd door het kind. Gaandeweg leert het kind de morfologische regels. 1.2 De derivatieregels voor het verkleinwoord in het Nederlands Het Nederlands kent een aantal allomorfen voor het verkleinsuffix. De default-vorm (ongemarkeerde vorm) van het diminutiefsuffix is /tjə/ (Kooij & Van Oostendorp, 2003) Deze defaultvorm wordt aangehecht bij alle woorden die eindigen op een klinker en de klanken /j/ en /w/. De overige vormen zijn de allomorfen /jə/, /pjə/, /kjə/ en /ətjə/. Deze allomorfen zijn de verschillende oppervlaktevormen van de onderliggende vorm /tjə/ waarvan de verschijningsvorm wordt bepaald door de medeklinker waar de stam op eindigt. Na een obstruent ([-sonorant]) valt de /t/ van /tjə/ weg en na een [+sonorante] medeklinker vinden we naast /tjə/ook /pjə/ en /kjə/. Dit fonologisch proces wordt plaatsassimilatie of plaatsharmonie genoemd. Verder spelen ook de voetstructuur en de syllabestructuur (zwaarte) van het rijm een belangrijke rol. In schema: (1) default-vorm /tjə/ vocaal, /j/, /w/] stam consonant] stam /tjə/ kraaitje slaatje spietje [-son] [+son] koetje (obstruent) feetje /jə/ boekje liefje VVC- rijm (superzwaar) VC- rijm hartje flesje boogje *Voet ** Voet s w σ] stam σ] stam [lab] [cor] [dor] [dor] [cons] /pjə/ /tjə/ Ø /kjə/ /ətjə/ boompje laantje leuninkje bommetje lampje boertje palinkje vlaggetje paaltje belletje Figuur 1: Schema derivatieregels diminutief suffix 1

2 *Als de laatste syllabe het zwakke deel van een voet is: /pjə/ (bezempje) bij [lab]; /tjə/ (enkeltje) bij [cor] en /kjə/ (woninkje) bij [dor]. ** Als de laatste syllabe een voet is of het sterke deel van een voet is: /ətjə/ (wandelingetje). Naast de regelmatige vormen zijn in het Nederlands ook uitzonderingen. Bij sommige woorden verandert de klinker van het stamwoord als het verkleind wordt: pad-paadje en gatgaatje. Andere woorden kunnen op twee manieren verkleind worden, bijvoorbeeld: pop - popje/poppetje en bloem - bloempje/bloemetje. Over het algemeen is er geen betekenisonderscheid bij deze verschillende vormen, maar bijvoorbeeld bij bloempje (een kleine bloem) en een bloemetje (een kleine bloem of een boeket) is dit wel het geval. 1.3 De verwerving van het verkleinwoord Volgens Pinker (1995) leren de kinderen het eerst wat het meest in de input voorkomt. Dit zijn de vormen tje en -je (Daelemans et al., 1997). Op basis daarvan stelt het kind regels op en past deze toe op nog onbekende vormen. Daarbij treedt overgeneralisatie op. Uitzonderingen op de regels worden opgeslagen als een lijst in het mentale lexicon. Pas als deze lijst voldoende verankerd is door voldoende input en tijdens het spreken snel toegankelijk is voor het kind, dan kunnen de woorden uit deze lijst de overgeneralisaties blokkeren en doven de overgeneralisaties uit. We kunnen spreken van beheersing van het verkleinwoord als dit ook wordt voorafgegaan door het correcte lidwoord het. 1.4 Onze hypothese voor de verwerving van het verkleinwoord (2) De verwerving van het verkleinwoord verloopt analoog aan de frequentie van de verkleinwoorden in de input. Het kind leert eerst de defaultvorm -tje en de fonologisch eenvoudige vorm -je. Later worden de moeilijkere vormen -etje, -pje en -kje geleerd. 2. Onderzoeksvragen a) Is er een volgorde vast te stellen waarin de uitgangen worden verworven? b) Maakt Sarah fouten met de morfologie van de verkleinwoorden? c) Zit daar een systematiek in? d) Maak een ruwe schatting van het percentage fouten 3. Methode We onderzoeken de CHILDES files van Sarah (Van Kampen, 1994) met het programma CLAN om een antwoord op de onderzoeksvragen te krijgen. De kalenderleeftijd van Sarah in de files loopt van 1;6.16 jaar tot 5;2.13 jaar. 3.1 De taal van de moeder In de CHILDES Sarah files (Van Kampen, 1994) hebben we gekeken naar de input van Sarah s moeder door in het CLAN programma het commando freq *.* +t*jac +u@ te gebruiken. We hebben eerst de TTR over alle files van Sarah s moeder bepaald. Ze gebruikt 4110 verschillende woorden (types) op een totaal van woorden (tokens). De TypeTokenRatio (TTR) is 0,039. Daarna zijn we gaan kijken welke verkleinwoorden gebruikt worden, ditmaal door in CLAN het commando freq *.* +t*jac +s*je* te gebruiken. We hebben woorden als je en beetje uit de resultaten verwijderd. Uit de CLAN output blijkt dat in de interactie veel verkleinwoorden worden gebruikt. Na opschoning vinden we 558 types en 3250 tokens. De gemiddelde type/ token ratio (TTR) voor deze verkleinwoorden is 0,171. 2

3 Het percentage verkleinwoorden in de types is 13,5%. Dit vinden we een verrassend hoog percentage. Het percentage verkleinwoorden in de tokens is 3%. Als we kijken naar de verschillende verkleinwoorden, door in CLAN te zoeken met de commando s freq *.* +t*jac +s*tje* +u@, freq *.* +t*jac +s*etje* +u@, freq *.* +t*jac +s*pje* +u@ en freq *.* +t*jac +s*kje* +u@ zien we na opschoning van de resultaten dat er overwegend /jə/ en /tjə/ vormen in de input aanwezig zijn: (3) De vorm /jə/ heeft 307 types en 2112 tokens (TTR 0,145) De vorm /tjə/ heeft 184 types en 813 tokens (TTR 0,226) De vorm /ətjə/ heeft 63 types en 317 tokens (TTR 0,198) De vorm /pjə/ heeft 4 types en 8 tokens (TTR 0,5) De vorm /kjə/ komt in de files niet voor in de input van de moeder. 3.2 De taal van het kind We hebben opnieuw met CLAN een aantal zoekfuncties uitgevoerd, nu op de Sarah tiers. Met het commando: freq +t*sar +s*je* hebben we per file de verkleinwoorden gevonden. Vervolgens hebben we de resultaten weer opgeschoond. De gevonden verkleinwoorden hebben we teruggezocht in de files om ze in de context te kunnen zien. We hebben hiervoor geen CLAN opdracht gebruikt, maar in de files met de standaard woordzoekfunctie gezocht. De laagfrequente suffixen hebben we apart opgezocht met de volgende commando s: freq +t*sar +s*kje* +r2@, freq +t*sar +s*etje* +r2@ en freq+t*sar +s*pje* +r2@. Op deze manier konden we ontdekken wanneer deze vormen voor het eerst door Sarah worden gebruikt. Het CLAN programma maakt helaas fouten bij het zoeken. Ook enkele uitingen van de moeder werden geselecteerd als in de tiers van het kind gezocht wordt. Deze woorden ( appelwormpje ) hebben we verwijderd. We hebben ook steekproefsgewijs de TypeTokenRatio bepaald. De TTR geeft informatie over ontwikkeling van de diversiteit van verkleinwoorden. Sarah gaat steeds meer verschillende verkleinwoorden gebruiken naarmate haar leeftijd toeneemt. Dit is geïllustreerd in tabel 1. (4) FILE NUMMER EN LEEFTIJDEN TYPE TOKEN RATIO 1 (1;6.16) TTR: (slechts 2 woorden geuit) 2 (1;7.21) TTR: (1;10.05) TTR: (2;1.10) TTR: (2;4.27) TTR: (2;6.04) TTR: (2;9.02) TTR: (3;1.17) TTR: (3;7.25) TTR: (4;1.11) TTR: (4;7.25) TTR: (5;2.13) TTR: Tabel 1: Type Token Ratio s verkleinwoorden per vijf files van Sarah 4. Resultaten 4.1 Antwoorden op de onderzoeksvragen a) Is er een volgorde vast te stellen waarin de uitgangen worden verworven? Sarah begint met je vanaf file 1 (1;6.16); in file 2 (1;7.21) zien we al de eerste tje vorm verschijnen; in file 4 (1;9.10) staat de eerste etje vorm; in file 19 (2;3.16) verschijnt de eerste pje vorm; de vorm kje komt in de files niet voor. 3

4 We hebben ook gekeken wanneer Sarah het juiste lidwoord bij het verkleinwoord gaat gebruiken. Dit hebben we gedaan door in CLAN de opdracht combo +t*sar +shet^*je op alle files uit te voeren. In file 22 (2;8.06) vinden we het eerste correcte lidwoord, al is het nog niet correct gearticuleerd: waar (i)s te [: het] flesje [/], waar (i)s (he)t flesje?. In file 25 (2;9.02) vinden we het eerste correct gearticuleerde lidwoord: is het konijntje Flo. Vanaf file 28 (2;11.27) komt het lidwoord in combinatie met het verkleinwoord frequenter voor in de files. b) Maakt Sarah fouten met de morfologie van de verkleinwoorden? Sarah maakt geregeld fonologische fouten. In het begin laat ze vaker de sjwa van het suffix weg (hondj; eendj, muisj). Dit is de minst gemarkeerde klinker en wordt vaak weggelaten door kinderen in de vroege taalontwikkeling. Wat later in de ontwikkeling zien we deletie van een consonant uit de consonantcluster aan het eind van de stam voor het suffix. Het suffix -je wordt al goed gebruikt ( eetje voor eendje; paatje voor paardje). Dit geldt ook voor het suffix -tje ( beetje voor beertje). De uitgang (t)je blijft in ieder geval intact. In de files zien we dat Sarah ook steeds langere woorden gaat gebruiken. Zodra de woorden langer worden, zien we aanvankelijk meer deletie van klanken, vooral uit de stam van het woord. Ook nu laat ze het suffix meestal intact. Al vrij snel worden ook langere woorden goed gearticuleerd (file 29: rietstengeltjes ; file 30: zeemeerminpaardje ). Morfologische fouten vinden we eigenlijk weinig: peltje voor spelletje (file 4); boetje/ boemtje voor bloemetje (file 9) puzzelje voor puzzeltje (file 14). In de vroege files laat Sarah het verkleinsuffix soms nog weg, terwijl ze dit volgens de transcriptie wel bedoelt te zeggen. Een enkele keer laat ze in het suffix de meervoudsuitgang -s weg ( vogetje voor vogeltjes). Blijkbaar kan ze nog geen twee morfologische operaties tegelijk uitvoeren en valt het meervoudsuffix weg. Dit fenomeen komt alleen maar voor in de vroege files. c) Zit daar een systematiek in? Naarmate haar fonologisch en prosodisch systeem rijpt, maakt Sarah steeds minder fouten. Ze laat aanvankelijk de sjwa van het suffix weg, omdat dit een ongemarkeerde en onbeklemtoonde klinker is. De morfologische fouten gaan vooral over -etje. We denken dat Sarah aanvankelijk de trochee graag intact wil laten: pel-tje voor spelletje (file 4); boe-tje/ boem-tje voor bloemetje (file 9). Pas als de correcte vorm goed is vastgelegd in het lexicon of de derivatieregel voor -etje is verworven, kan -tje hier uitdoven. Bij de fout puzzelje voor puzzeltje (file 14) kiest ze voor -je in plaats van -tje. Articulatorisch zou puzzeltje eigenlijk gemakkelijker zijn. De moeilijke regel over de voetstructuur, hierboven beschreven in paragraaf 1.2, beheerst Sarah op dat moment nog niet. We zien ook dat Sarah binnen eenzelfde opnamesessie vaak oefent met de suffixen: (5) Uit file 9 (2;0.17): Uit file 11 (2;2.18): Uit file 22 (2;8.06): 1 b(l)oe(me)tje 2 wielletje 1 vo(g)eltje 1 kringe(tje) 1 b(l)oem(e)tje 8 wieltje 1 voge(l)tje(s) 1 kringetj(e) 1 b(l)oemetje 1 wieltjes 1 vogelt(je) 1 kringetje 4 vogeltje Uit het laatste voorbeeld blijkt dat Sarah dit oefenen met het verkleinwoord lang volhoudt. Vanaf file 25 (2;9.02) maakt ze nauwelijks nog fouten. In deze files zijn er bijna geen haakjes (niet gerealiseerde klanken) meer te zien. d) Maak een ruwe schatting van het percentage fouten Om een globaal foutenpercentage te berekenen, hebben we gekeken naar het totaal aantal fouten die Sarah maakt in de suffixen. We hebben alleen de fouten geteld in de suffixen, niet die in het stamwoord. De percentages zijn berekend als de verhouding tussen het totaal aantal fouten in de suffixen op het totaal aantal gebruikte verkleinwoorden. Deze percentages zijn in 4

5 onderstaande grafiek uitgezet tegen de leeftijd van Sarah. De grafiek loopt tot 3;3 jaar, omdat Sarah vanaf die leeftijd (vanaf file 32) geen fouten meer maakt in de suffixen. In de grafiek is duidelijk te zien dat het percentage grillig is. Een gemiddeld foutenpercentage is lastig te bepalen. We menen dat deze grafiek informatiever is dan een grove schatting. In de grafiek is wel goed te zien dat er vanaf 2;9 jaar een definitieve afname van de fouten optreedt. Dit is ook het moment waarop Sarah vaker het correcte lidwoord bij de verkleinwoorden begint te gebruiken. We hebben ook gekeken naar patronen in de fouten. Wat opviel was dat Sarah soms in een file één woord consequent fout doet, wat resulteert in een hoog foutenpercentage in dat file. Over het algemeen variëren de fouten per file. (6) fouten in % ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ;06.16 leeftijd Figuur 2: Foutenpercentages in suffixen gerelateerd aan leeftijden van Sarah 4.2 Conclusies We herhalen hier onze hypothese: (7) De verwerving van het verkleinwoord verloopt analoog aan de frequentie van de verkleinwoorden in de input. Het kind leert eerst de defaultvorm tje en de fonologisch eenvoudige vorm -je. Later worden de moeilijkere vormen -etje, -pje en -kje geleerd. De resultaten, die we hebben besproken in de vorige paragraaf, ondersteunen onze hypothese: Sarah blijkt vooral de vormen -tje, -je en -ətje te gebruiken. De vormen -tje en -je verschijnen vrijwel direct en de vorm -etje volgt daarna snel. De vorm -pje komt daarna, maar komt slechts enkele malen in de files voor. De vorm -kje komt niet voor in de files. Er is een duidelijke overeenkomst tussen de frequentie van de verkleinwoorden in de input en de output te zien. De ontwikkeling van het verkleinwoord verloopt van ongemarkeerd naar gemarkeerd. Ondergespecificeerde vormen raken gaandeweg geblokkeerd door de meer gespecificeerde vormen. We zien dat Sarah langere tijd oefent met de verschillende vormen van het suffix. Sarah maakt relatief weinig fouten in het verkleinsuffix. 5

6 De fouten nemen af naarmate haar fonologische en prosodische systeem en haar grammaticale regelsysteem rijpt. De afname van het aantal fouten valt samen met de toename van het correcte lidwoordgebruik. 5. WUG Test De verwerving van het verkleinwoord is niet alleen te onderzoeken in de spontane spraak, maar ook door het uitvoeren van een experiment. We stellen voor om een plaatjestest af te nemen waarbij het kind de aangeboden zinnen moet aanvullen. Deze zinnen moeten met een oplopende intonatie worden uitgesproken, zodat het duidelijk is dat het kind de zin moet afmaken. Ter controle worden in de test niet alleen maar nonsens items opgenomen, maar ook bestaande woorden. De bestaande woorden met een dimunitiefvorm die we zouden willen testen zijn: boek boekje, papa papaatje, boom boompje, leuning leuninkje, man mannetje. Hieronder volgen de nonsens items: (7) je tje Dit is een hele grote ploek Dit is een hele grote kla pje Dit is een hele grote toom kje Dit is een hele grote daning etje Dit is ee n hele grote pom Figuur 3: WUG Test voor suffigering van verkleinwoorden 6. Literatuur: Daelemans, W. & Berck, P. & Gillis, G Data Mining as a Method for Linguistic Analysis:Dutch Diminutives, Folia Linguistica XXXI/1-2, Gillis, S.& Schaerlaekens, A Kindertaalverwerving. Een handboek voor het Nederlands. Groningen: Martinus Nijhoff Kooij, J. & van Oostendorp, M Fonologie, uitnodiging tot de klankleer van het Nederlands. Amsterdam: University Press Pinker, S Why the Child Holded the Baby Rabbits: A Case Study in Language Acquisition, in L.R> Gleitman & M. Liberman Language, Vol. 1. Cambridge MA: The MIT Press, Van Kampen, N. J The learnability of the left branch condition, Linguistics in the Netherlands. 6