verwerk tijdens de In verwerki 'weinig' < (1)'wei klein (2) veel u tnent

Transcriptie

1 Samenvatting De centrale vraagstelling van ze studie is hoe informatieverwerking veranrt als men our wordt. Hoewel het accent van experimenten bij taalverwerking ligt, worn ook geheugen en aandachtsprocessen onrzocht, om een algemeen beeld te krijgen van factoren die een rol spelen tijns het our worn. Naast gegevens betreffen reactietijd wordt tijns experimenten ook elektrische respons van hersenen gemeten 'event met behulp van zogenaam related potentials' (ERP's) methodiek. ERP's bestaan uit een aantal positieve en negatieve componenten. Het tijdstip, gerekend vanaf stimulusaanbieding, waarop een bepaal component maximaal is, heet zijn latentie tijd, grootte op dat moment zijn amplitu. Een aantal van ze componenten gaan samen met cognitieve verwerking van een stimulus. Hierdoor kan men met ze benaring een betere uitspraak doen over het tijdsverloop van elementaire informatieverwerkingsprocessen en onrlinge organisatie van ze processen. Het eerste hoofdstuk geeft het theoretische kar waaraan diverse experimenten gerelateerd kunnen worn. Eerst wordt ingegaan op factoren die een rol lijken te spelen bij verouring, zoals bijvoorbeeld snelheid van verwerking en leeftijdsgerelateer veranringen van het geheugen. Daarna wordt 'analytische' benaring, die in ze studie gebruikt wordt, verr uitgewerkt. Er wordt van uitgegaan dat het verwerken van informatie (stimuli) gepaard gaat met het gebruik van verschillen cognitieve processen en stadia van verwerking. Al ze processen (vb. geheugen, werkgeheugen) en stadia kunnen in principe beïnvloed worn door verouring. Na beschrijving wordt ERP-methodiek behanld in samenhang met een aantal specifieke ERP-componenten (o.a. N400) en hun bijbehoren cognitieve stadia. Daarna volgt een beschrijving van vier experimenten en hun vraagstelling, waarna algemeen gevolg metho in ze experimenten beschreven wordt. Aangezien in experimenten niet gebruik word gemaakt van een longitudinale opzet worn steeds twee groepen proefpersonen met elkaar vergeleken om leeftijdsverschillen te onrzoeken. De jongere proefpersonen waren universitaire stunten; oure proefpersonen waren acamici van midlbare leeftijd werkzaam aan Rijksuniversiteit Groningen. Aan het eind van het hoofdstuk wordt ingegaan op overkoepelen vraagstelling die twee recente verouringstheorieën met elkaar gerelateert. 225

2 Sanrenvatting Het twee hoofdsf.rk bespreekt een experiment waarin leeftijdsverschillen tijns het lezen van eenvoudige zinnen worn onrzocht. De zinnen eindign op een congruent of een incongruent woord (vb: 'Zij atpatat met...' mayonaise/hond). De belang_ rijkste vraa-q betreít verouringseffecten op N400-component die opgeroepen wordt door incongruente zinseinn en waarschijnlijk lexicale integratieprocessen reílecteert. Dit eerste experiment dient als een soort calibratiestudie te worn gezien. De etïecten van verouring op N400 in een zinscontext waren bij opzet van dit experiment nog niet bekend. Daarnaast was er nog geen ERp-experiment bekend waarin gebruik gemaakt werd van nerlandse taal om N400 te onrzoeken. Het eerste expenment vorm zodoen basis voor rest van experimenten. De resultaten lieten zren dat incongruente zinseinn inrdaad een N400-component oproepen en dat ze kleiner is en later (* 90 ms) in tijd verschijnt voor oure proefpersonen. De verklein en vertraag N400-component zou er op kunnen duin dat bij oure personen door woorn opgeroepen semantische netwerken groter en uitgebreir zijn. De (verwachte) congruente zinseinn lieten echter geen verouringsverschil zien, hetgeen er op wr.yst dat acamici van midlbare leeftijd dit verwachte zinsein op zelf manier activeern als stunten. De oure proefpersonen leken daarentegen een diepere en uitgebreire semantischencoring uit te voeren dan jongeren. In het r hoofdstuk wordt het effect van verouring op N400 onrzocht tijns uitvoering van een 'priming' taak. Dit is eenvoudigste manier om een (oppervlakkige) contexr op te bouwen. In een 'priming' taak krijgt proefpersoon woordparen (vb: hond - kat) aangebon. Het eerste woord, 'prime', vormt context voor het twee woord, 'target'. Als 'target'ongerelateerdigeassocieerd is met 'prime' (vb: hond - glas) wordt er in ERp van target een N400 opgeroepen. In het experiment van hoofdstuk drie moeten proefpersonen woordparen lezen waarna hen gevraagd wordt zich zo veel mogelijk woorn te herinneren. Net als in het eerste experiment was N400 voor niet geassocieer woorn (d.w.z.,targets') kleiner in amplitu en later in tijd. De geassocieer woorn ('targets') lieten echter, evenals in experiment 1, geen leeftijdsverschil zien. De N400 op,primes' liet ook geen vertraging in latentietijd zien. Er kan dus niet gesïeld, worn dat N400 altíjd vertraagd is in oure personen! Alleen bij een semantische schending is dit het geval. De ERp's op 'primes' gaven daarnaast ook nog ren om te concluren dat oure groep proefpersonen context op een anre, wellicht betere manier gebruiken in vergelijking met jongere personen. Een heranalyse van data op basis van kwaliteit van herinering van een persoon geeft aan dat er indivicluele verschillen bestaan in het 226 verwerk tijns In verwerki 'weinig' < (1)'wei klein (2) veel u tnent Bei so geheuge tests. Vo experime algemeen proefpers congruen moeilij zelfs in hr wordt er c incorrecte van ge hoge werl met een l relatief snr lengte) ge (storage) e (l) met hr moeilijke : van bei zinnen. Gr geheugen aanwezigh bepaal p

3 Samenvatting Samenvaïtrng :hillen tijns ) een congnr- ). De belangroepen wordt :flecteefi. Dit etïecten van ment nog niet rruik gemaakt iment vorm ien dat inconkleiner is en verklein en onen door e (verwachte) n er op wijst zelf manier liepere en uit- 00 onrzocht anler om een proefpersoon rmt context :erd is met roepen. In het n waarna hen in het eerste ts') kleiner in :chter, evenals ieen vertraglng rertraagd is in l ERP's op oure groep in vergelijking valiteit van restaan in het verwerken van woordparen. Dit resultaat wijst op belangrijke rol van het geheugen tijns verwerking van taal. In het vier hoofdstuk wordt daarom relatie tussen geheugenprocessen en taalverwerking verr uitgewerkt. De proefpersonen kregen zinnen te lezen die veel of 'weinig' capaciteit van het werkgeheugen vroegen. (1) 'weinig' werkgeheugen: "Tenuijl een grote meniqte stond toe te kijken, werd kleine nkeling door held gered." (2) veel werkgeheugen: "De kleine nkeling werd door held, tenuijl een grote menigte stond toe te kijken, gered." Bei soorten zinnen eindign weer op een congruent of een incongruent ein. De geheugencapaciteit van proefpersonen werd vastgesteld met behulp van verschilen tests. Vooral werkgeheugentest van Salthouse speelt een dominante rol in dit experiment. Uit ze test blljkt dat proefpersonen van midlbare leeftijd over het algemeen over een kleinere werkgeheugencapaciteit beschikken dan jongere proefpersonen. De ERP's aan het ein van zin laten een duilijk congruentheidseffect zien voor 'gemakkelijke' zinnen. Het congruentheidseffect voor moeilijke zinnen is bij jongeren echter veel kleiner en in oure proefpersonen zelfs in het geheel niet meer aanwezig. Tijns verwerking van moeilijke zinnen wordt er dus door oure personen geen onrscheid meer gemaakt tussen correcte en incorrecte zinseinn. Deze ERP-effecten hangen echter, net als in experiment 2, sterk af van geheugencapaciteit van proefpersoon. Personen (zowel jong als our) met een hoge werkgeheugenscore vertoonn een groot effect van congruentie, terwijl personen met een lagere werkgeheugenscoreen klein tot gcen effect vertoonn. Naast ze relatief snelle effecten worn ook nog langzame ERP-verschijnselen (500 tot 1000ms in lengte) gevonn die waarschijnlijk gerelateerd moeten worn aan geheugen-opslag (storage) en -terughaal (retrieval) processen. Als we ERP op het woordje 'werd' in zin (1) met het woordje 'terwijl' in zin (2) vergelijken vinn we een positiviteit voor moeilijke zinnen die aanwezig blijft voor minstens 1000 ms. Als we laatste woorn van bei zinnen vergelijken vinn we een langzame negativiteit voor moeilijke zimen. Gezien plaats van ze effecten wordt positiviteit gezien als reflectie van geheugenopslag en negativiteit als geheugenophaal processen. De rnate van aanwezigheid van ze componenten hangt af van werkgeheugenscore van een bepaal persoon. Dit experimentoont rhalve grote rol van het werkgeheugen voor 227

4 Samenvattrng een efficiënte verwerking van complexe ziínen. Men kan niet stellen dat oure proefpersonen in het algemeen ze complexe zinnen minr goed verwerken, aangezien individuele geheugencapaciteit een dominante rol speelt tijns dit soort verwerking. Jongere proefpersonen met een lage werkgeheugenscore verwerken complexe structuren minr efficiënt en vertonen gelijkenis met gegevens van oure proeípersonen. Dus, in dit geval is het niet leeftijd maar geheugencapaciteit die cruciale rol speelt. Het vijí hoofdstuk exploreert het gebruik van selectieve aandacht tijns het leesproces. In een leessituatie is spatieel selectieve aandacht onr anre nodig om irrelevante informatie die onr en boven het te lezen woord staat te onrdrukken. Vandaar dat experimenten gebruik maken van vertikale dimensie als selectie criterium ('cue'). In het taal-gerelateerxperiment mocht proefpersoon alleen bovenste woorn lezen: She one ate the fish hair and may pans chips De aandacht was dus vertikaal gericht. De vraag was in hoe verre het onrste woord ('chips') toch nog zijn invloed had op het te attenren woord ('parts') en of oure personen ook meer last hadn van ze irrelevante 'flanker' woorn. Het probleem was dat alle tot dan toe beken ERP-aandachtstudies gebruik gemaakt hadn van horizontale dimensie als selectie-cue. Om een wat algemener beeld te krijgen van te verwachten ERP-effecten met een vertikale selectie cue werd er ook nog een vereenvoudigd experimení uitgevoerd waarbij gebruik gemaakt werd van letters. Bei experimenten geven aanleiding tot conclusie dat selectieve aandacht bij onze proefpersonen van midlbare leeftijd niet verschilt van die van jongere proefpersonen. In het taalexperiment bijvoorbeeld was invloed van flanker woorn zeer duilijk aanwezig in ERP's maar lever geen significant verschil op tussen bei leeftijdsgroepen. Het laatste hoofdstuk integreert in ze studie uitgevoer experimenten. Aangezien het meeste van onrzochte onrwerpen ook voor jongere proefpersonen nog niet geëxploreerd waren, gaat het eerste geelte van dit hoofdstuk speciíiek in op gegevens van 'jongeren'. Met name wordt veel aandacht gegeven aan langzame ERP-potentialen die waarschijnlijk gerelateerd zijn aan geheugen-opslag en -ophaal processen en het feit dat structuur van een zin zich reflecteert in ERP's. Bei onrwerpe Het I verschillend firen bijvoo expenmente tijd. De vro geen veroud en reactietij gebruiken on (1990). Deze vertraagd zijr gehele corte reactietijd-g ERP-lat proeípersoo erd wor laten ze ge van het ene snelheidr general slow voor info De ar van Zachs e ouren een verrwerkt informatiev ERP-compo latere, meer ze amplit pefsonen vaí tijns werk attentionele1 228

5 tng Samenvattillg líe ien 10 )xe het om.en. ctie rord re was een 'ei onze nen. elijk rci rten. lnen p rame rhaal lei onrwerpen zijn belangrijk voor toekomstig onrzoek. Het twee geelte van hoofdstuk 6 gaat dieper in op integratie van verschillen waargenomen verouringsverschijnselen diverse experimenten. Indien men bijvoorbeeld latentietijn van diverse ERP-componenten over alle experimenten vergelijkt, valt op dat Nl- en P2-component niet vertraagd zijn in tijd. De vroegste visuele processen, die optren in occipitale cortex, vertonen dus geen verouringseffecten. Daarnaast zijn N400 voor incongruente woorn, P3b en reactietijd duilijk langzamer bij oure personen. Deze latentietijn kunnen we gebruiken om assumpties te onrzoeken van general slowing hypothese van Cerella (1990). Deze theorie gaat er van uit dat alle stadia van informatieverwerking bij ouren vertraagd zijn, onr anre omdat er random uitval van neuronen zou plaatsvind in gehele cortex. Men moet zich realiseren dat ze theorie opgesteld is met behulp van reactietijd-gegevens die in het eindstadium van verwerking gegenereerd worn. Met ERP-latentietijn kan men echter tijd voor eigenlijke reactie van proefpersoon direct onrzoeken. Op basis van ze fysiologische data moest geconcluerd worn dat assumptie van random uitval van neuronen niet klopt. Daarnaast laten ze gegevens ook zien dat er sprake is van een overdracht (transfer) van vertraging van het ene stadium van informatieverwerking op het daarop volgen en dat met name snelheid van het motorsysteem vertraagd is. Men zou dan ook kunnen stellen dat general slowing hypothese van Cerella vooral een mol is van motorprocessen en nlet voor informatieverwerking in het algemeen. De amplitumaten van ERP's worn gebruikt om central inhibition theorie van Zachs en Hasher (1994) verr te exploreren. Deze theorie gaat er van uit dat ouren een verminr inhibitie hebben waardoor allerlei irrelevante informatie verrwerkt wordt, hetgeen leidt tot een verminr efficiëntie van informatieverwerking. In tegenstelling tot wat theorie verwacht, hadn vroege ERP-componenten Nl en P2 van oure proefpersonen geen vergroot amplitu. De latere, meer cognitief gerelateer componenten, daarentegen vaak wel. Op basis van ze amplitu-gegevens wordt dan ook geconcluerd dat verminr inhibitie bij personen van micllbare leeftijd alleen geldt voor hogere or processen, zoals gebruikt tijns werkgeheugen-operaties en in veel minre mate voor invoer (input) en spatiële attentionele processen. 229