waarbij kunstmatig veld behulp aoapte.en een langdurig dat aan fysieke belangrijke adaptatie aan verstorendelffecten van groei. aangeeft van groei

Transcriptie

1 Samenvattinq De puberteit wordt gekenmerkt door een perio sterk versnel fysieke groei, zogenaam "puberteitsgroeispurt". Met name bij jongens worn tijns ze perio motorische problemen gesignaleerd. De "onhandige puber" beweegt zich slungelachtig, soms een beetje lomp en lijkt zich vaak niet thuis te voelen in zijn eigen lichaam. Er is tot dusverre weinig onrzoek verricht naar motorische ontwikkeling tijns puberteit. Dit onrzoek heeft bovendien niet overtuigend kunnen aantonen groeispurt motorische controle negatief beïnvloedt. Een belangrijk probleem is er meestal is gekeken naar leefti.jdsgerelateer ontwikkeling en er onvoldoen rekening is gehoun met grote spreiding in leeftijd waarop groeispurt inzet. Ook het complex aan factoren ten grondslag ligt aan motorische ontwikkeling tijns puberteit draagt bij aan onduilijkheid over mogelijke effecten groei. Een factoren die een rol lijken te spelen is participatie in motorische activiteiten, zoals sport. Er is echter zeeí weinig bekend over het specifieke effect hier op motorische competentie. Een anre belangrijke factor is spierkracht. Tijns groeispurt neemt spierkracht bij jongens sterk toe. Daar staat tegenover ook massa groter wordt. De toename in spierkracht leidt rhalve niet automatisch tot een verbeter motoriek, om het meer kracht kost om bewegingen lichaamslen met een grotere massa te versnellen of vertragen. Een r factor die belang is voor motorische ontwikkeling is snelheid waarmee veranringen in lengte, gewicht en relatieve proporties romp en lematen worn verdisconteerd in sensomotorische coórdinatie. Een goed gecoórdineer motoriek is alleen mogelijk wanneer veranringen in het bewegingsapparaatrldig worn onrgen. In dit proefschrift ligt nadruk op ze laatste factor. Het theoretische uitgangspunt is door groei verstoor calibratie, of afstemming, sensomotoriek leidt tot problemen in bewegingscoórdinatie. Er wordt uitgegaan assumptie het risico op verstoringen in coórdinatie groter wordt naarmate groeisnelheid toeneemt. Theoretisch kar Aanpassingen aan groei-gerelateer verstoringen in bewegingscoórdinatie vinn plaats op het niveau neurale representaties en hebben onr meer betrekking op waarneming het lichaam in relatie tot omgeving. Zo is een goe represenlatie lengte armen en romp belang om in te kunnen schatten of een voorwerp binnen handbereik ligt, of het nodig is het lichaam naar het voorwerp toe te buigen, of zelfs een stap in richting het voorwerp te doen. Ook in aansturing spieren zijn aanpassingen vereist tijns fysieke groei. Alleen wanneer toename in lengte, massa en spierkracht wordt verdisconteerd in neurale impulsen die naar spieren worn gezonn kan een goe coórdinatie worn gervaarborgd. Tenslotte zullen er ook adaptaties moeten plaatsvinn in koppeling tussen visuele en proprioceptieve waarneming, evenals in koppeling tussen waarneming en spieractivatie. Er is zeer weinig bekend over snelheid waarmee het zenuwstelsel zich aanpast 169

2 170 Samenvatting aan veranringen die het gevolg zijn groei. Experimenten sensomotoriek waarbij kunstmatig wordt u.tróo.à, bijvoorbeeld door verschuiven het visuele met veld behulp te prisma's, laten zián het voliedig verstoringen aoapte.en een langdurig aan proces is en slechts tot stand komt bewegingen bij een groot onr aantal nieuwe condities. Dergelijke bevindingen suggereren aanpassing aan fysieke ook groei tijd vergt.n ïur'rotorische factor activiteit is in een belangrijke adaptatie aan verstorenlffecten groei. Doelstellingen Dit onrzoek beperkt zich tot jongens, aangezien literatuur negatieve effecten aangeeft groei met namè bij jongens optren. Er ses getoetst, worn vijf waar hypothe- drie betrekking hebben óp reraties tussen activiteit groei, en sensomotorische motorische vaardighen bij d, doo.rnee jongens' populatie Er wordt adolescente gehypothetiseerd groeisnerheio trloàns spurt negatief puberteitsgroei- is gerelateerd aan het niveau lrun,.nromotorische mate vaardighen, motorische activiteit positief is gerelateerd aan het torische niveau vaardighen sensomo- en een combinatiè uun sneile groei en motorische een geringe activiteit mate een extra risicofactor vormt voor men het in ontstaan bewegingscoórdinatie. proble- De vier hypothese heeft betrekking op effecten groei bij jongens mer sensomotorische problemen. Het is zeei waarschijnlijk aard relatie tussen groeisnelheid en sensomotoriek afhangt specifieke kenmerken het betreffen kind en een die kenmerkei is motorische competentie op het moment groeispurt begint. Natuurlijk zijn niet alle kinren nature motorisch tutn. g9:9 onrlegd. Een aantal Ëind.r.n vertoont een duilijke bewegingsstoornis tijns kiirjaren, waar geen fysieke te wijzen' oorzaken Deze voor stoornis, zijn aan waar men vermoedt ze gerelateerd is aan hersendysfuncties, wordt aangeduid met _term "o.*topr"ntut (DCD)' coordination om Disorr,, kinren met DCD reeds coóriinatieproblemen moment treuuen ze puberteit op het ingaan, is het interessant hun perio ontwikkeling te volgen' tijns Aangezien ze kinren met DCD duilijk problemen aanleren vertonen alledaagse in her motoriscie vaardighen, is het goed eveneens mogelijk moeite zullen ze hebben zich tan t. párrrn aa1 gaan veranringen met een versnel die gepaard fysieke groei. ln oit proefschrift tijns toets ik groeispurt d; hypothese tóntotoioriek ;o'g.n, *et DCD dan jongens meer wordt verstoord met een goe bewegingsroïtrá.. De vijf hypothese, tenslotte, treert.ietrekking op relatie en effecten tussen groeieffecten kunstmatige verstoring.n uun"d. sensomotoriek. proefschrift Er uitgegaan wordt in dit aanname d{ adaptatie aan kunstmatige motoriek verstoringen een indicatie geeft.va1 lret u.rràt.n tot aanpassing aan natuurlijke verstoringen, zoals groei. Ik tóets rhalve ffithese jongens aanpassing aan die kunstmatige een trage verstoringen laten'^zien relatief onrvinn veel hinr groeispurt. zullen 0nrzoeksopzet om onrzoeksvragen te kunnen beantwoorn zijn gegevens verzameld over groei, dt jongens, d,e ze grc die zijn geb tussen groei ken. Fysieke gr Om een bee hun motoris maand waari veertien jaar maanlijks gegevens we men, waarna ven. Verr lichaamsprop Halfjaarlijk 11 jaar e tingen werd t tests en expe stellen. Als gestandaardi motorische sc balans. Verr wer visuele repres tatie le lengte te laten geplaatst. De r vastgestel doc zijn vingertop gebruikt als m het vaststelle we Kinaes proefoerso De koppeli een test waarb aanwijzen die r die doelen gestuurd op ba wijzen doel uit anre hand), o De nauwkeu periment waar behulp een

3 Samenvatting t7l groei, motorische activiteit en sensomotoriek verschillen groepen jongens, die twee jaar en zes maann zijn gevolgd. Ik zal nu eerst samenstelling ze groepen bespreken en een beschrijving geven tests en experimenten die zijn gebruikt. Daarna bespreek ik procedures die zijn gebruikt om relatie tussen groeisnelheid, motorische activiteit en sensomotorische controle te onrzoeken. Fysíeke groei en ontwikkeling sensomotoríek bij gemidwe a"dolescent Om een beeld te krijgen totale populatie adolescente jongens, ongeacht hun motorische competentie, werd een groep rtig jongens gevolgd af maand waarin ze elf jaar en zes maann wern tot en met maand waarin ze veertien jaar wern. Geduren ze perio voern ours jongens maanlijks metingen uit lengte en het gewicht. Aan hand ze gegevens wern groeicurven bepaald door het "fitten" r machts polynomen, waarna groeisnelheid werd berekend door differentiatie "gefitte" curven. Verr werd Quetelet inx berekend, welke een indicatie geeft lichaamsproporties. Halfjaarlijks bezochten jongens ons laboratorium, beginnend af leeftijd 11 jaar en zes maann. Ter controle betrouwbaarheid thuismetingen werd tijns ze sessies lichaamslengte gemeten. Verr werd een aantal tests en experimenten afgenomen om kwaliteit sensomotoriek vast te stellen. Als test voor algemene motorische vaardigheid gebruikten we een gestandaardiseern genormeer test, Movement ABC. Naast een algemene motorische score geeft test scores voor oog-hand coórdinatie, balvaardigheid en balans. Verr wern twee tests gebruikt voor het vaststellen nauwkeurigheid visuele representaties lichaamskenmerken. De nauwkeurigheid representatie lengte het eigen lichaam werd vastgesteld door proefpersoon ze lengte te laten schatten, aan hand een meetlat die op drie meter afstand werd geplaatst. De nauwkeurigheid representatie lengte armen werd vastgesteld door proefpersoon maximale afstand te laten schatten welke hij met zijn vingertoppen zou kunnen bereiken. In bei gevallen werd schattingsfout gebruikt als maat voor nauwkeurigheid visuele representatie. Als test voor het vaststellen nauwkeurigheid proprioceptieve representaties gebruikten we Kinaesthetische Sensitiviteits Test. Met ze test wordt vastgesteld hoe goed proefpersoon positie zijn onrarmen kan "voelen". De koppeling tussen visuele en proprioceptieve waarneming werd gemeten met een test waarbij proefpersoon aan onrzij een tafelblad doelen moest aanwijzen die waren aíingegeven op bovenzij het tafelblad. Om hand die doelen aanwees onzichtbaar bleef, wern bewegingen hoofdzakelijk gestuurd op basis propriocepsis. In verschillen condities werd het aan te wijzen doel uitsluitend visueel, uitsluitend proprioceptief (met wijsvinger anre hand), of visueel én proprioceptief waargenomen. De nauwkeurigheid neuromusculaire controle werd onrzocht met een experiment waarin isometrische spiercontracties biceps wern gemeten met behulp een "force transducer". In verschillen condities werd proefpersoon

4 112 Samenvatting gevraagd maximale kracht. duur, of totale irnpuls (integraal kracht over trjd) contractie constant te houn, op een niveau op een beeldscherm iverd weergegeven. Na iere contractie werd het door proefpersoon bereikte niveau op het beeldscherm getoond, in relatie tot het streefniveau. De mate variabiliteit in contracties werd als maat genomen voor nauwkeurigheid neuromusculaire controle. Om een indicatie te krijgen mate waarin jongens participeern in rnotorische activiteiten werd hen een vragenlijst voorgelegd, waarop ze konn aaltgeven hoeveel uren ze per week aan sport besteedn (binnen clf buiten clubverband). en hoeveel uren aan gymnastiek op school. Het totale aantal uren gold ais indicatie mate "physical exercise" tryns het onrzoek. Verr konn jongens aangeven hoeveel uren ze besteedn aan bezighen die een Lreroep doen op fijne rnotoriek. zoals knutselen en molbouw. Het totale aantal uren gold als indic-atie mate "fine motor activities". Het verband tussen groei. sensomotoriek en motorische activiteit werd onrzocht door liet analyseren ontwikkelingscurven, gebaseerd op halfjaarlijkse a. Hoe dit is gedaan zal onr "smtistische procedures" lvorn besproken. Om meer duilijkheid te krijgen over het proces ten grondslag ligt aan een eventueel groeief-fect voern we een eenrnalig experiment uit waarbij sensomotoriek kunstmatig werd verstoord. trn dit experiment werd proefpersoon gevraagd doelgerichte bewegingen te maken, terwijl prisma's het visuele veld naar rechts verplaatsten. Adaptatie aan verstoringen uit zich in een verschuiving waargenomen proprioceptieve ruimte ten opzichte visuele ruimte. Deze verschuiving wordt gemeten door proefpersoon eerst een serie bewegingen te laten maken onr verstoorcle condities en daarna onr normale condities. Veranringen in het systeenr uiten zich in afwijkingen in bewegingen onr normale condities. in richting tegenovergesteld aan het verstoringseft'ect. Degelijke eff-ecten worn "aftereff-ects" genoernd. De verwachting was negatieve effecten een hoge groeisnelheid groter zijn btj proefpersonen die traag adapteren aan kunstmatige verstoring hun sensomotoriek. Fysieke groei en onhuikkeling sensomotoriek bij jongens met DCD Om een beeld te krijgen invloed groei op motoriek bij jongens met DCD. in vergelijking met jongens met een goe bewegingscontrole, wern aan het begin studie twee groepen gevormd. Hiervoor gebruikten we scores op Movement ABC op leeftijd 11 jaar en zes maann. Om betrouwbaarheid diagnose DCD te vergroten lieten we ook het oorel leerkracht meewegen. Iere leerkracht vul "Groninger Motoriek Observatielijst" in. welke een beoorling geeft motoriek in schoolsituatie. Als selectiecriterium voor het stellen diagnose DCD gold een Movement ABC score benen het tien percentiel en een GMO score benen het rtigste percentiel. De controlegroep bestond uit jongens die op Movement ABC boven het 15e percentiel scoorn. Ontwíkkeling sensomotoriek aan het ein groeispurt Binnen het leeftijdsbereik 1t en een half tot veertien jaar zie je bu meeste jongens een gt groeispurtpiek worn gevoig groeispurt. Na jaren komt mag verwachte een beeld te kr werd gevolgd ' enigszins binne te meten, name en in maand een beeld ( maar door het gerelateerd aan Statistische pr( Om ler teer a wei sensomotor jaar, zullen op bereiken, zo dit probleem op spurt inzet. Ve niseerd op dit r verschoven optreedt. De gesynch regressieanaly voor het analys teit binnen en r enten, die het ir eren, schat het r ze wijze word predictoren. Als we het verloop i mate motor adaptatie aan ku prisma experim opgenomen in Resultaten en di De gesynchr optreedt bij jonl stabiele groei is piek. Bij gro sterke afname \

5 Samenvatting t73 jongens een groeispurt optren en je mag verwachten een groot el ook groeispurtpiek zal bereiken. Bovengenoem groepen konn echter niet lang genoeg worn gevolgd om na te gaan hoe ontwikkeling verloopt aan het ein groeispurt. Na groeispurtpiek neemt groeisnelheid drastisch af en na enkele jaren komt groei volledig tot stilstand. Dit is het moment waarop je een herstel mag verwachten eventuele verstoringen ten gevolge snelle groei. Om ook een beeld te krijgen ze perio werd nog een groep jongens geselecteerd, die werd gevolgd af hun veertien jaar. Om omg het gehele onrzoek enigszins binnen perken te houn besloten we sensomotoriek slechts tweemaal te meten, namelijk in maand waarin jongens veertienjarige leeftijd bereikten en in maand waarin ze zestien jaar en zes maann wern. Deze metingen geven een beeld ontwikkeling sensomotoriek aan het eind groeispurt, maar door het geringe aantal metingen kon ze ontwikkeling niet direct worn gerelateerd aan groeisnelheid. Statistische procedures voor het vaststellen groeieffecten Om leeftijd waarop groeispurt inzet nogal varieert geven leeftijdsgerelateer a weinig inzicht in relatie tussen groeispurt en ontwikkeling sensomotoriek. Binnen het beoog leeftijdsbereik, 11 en een half tot veertien jaar, zullen op iere halfjaarlijkse meting wel een paar jongens groeispurt bereiken, zo het effect hier wordt uitgesmeerd over leeftijdsgroepen. Om dit probleem op te lossen is per individu het moment vastgesteld waarop groeispurt inzet. Vervolgens zijn ontwikkelingscurven alle jongens gesynchroniseerd op dit moment. Dit betekent curven zo ten opzichte elkaar zljn verschoven groeispurt bu iereen op hetzelf moment op tijdsas optreedt. De gesynchroniseer gegevens zijn vervolgens geanalyseerd met een multilevel regressieanalyse (geïmplementeerd in MLn). Deze techniek is speciaal ontworpen voor het analyseren hiërarchische a sets en maakt het mogelijk om variabiliteit binnen en tussen proefoersonen te molleren. Naast vaste regressiecoëfficienten, die het intercept en hellingshoek gemidl groepscurve finieren, schat het regressiemol individuele afwijkingen gemidl trends. Op ze wijze wordt rekening gehoun met individuele variabiliteit in effecten predictoren. Als predictoren ontwikkeling sensomotoriek gebruikten we het verloop in tijd, leeftijd waarop groeispurt inzet, fysieke groei en mate motorische activiteit. Om relatie tussen groeieffecten en mate adaptatie aan kunstmatige verstoringen te analyseren wern "aftereffects" in het prisma experiment geïnterakteerd met groeisnelheid en vervolgens als predictor opgenomen in regressiemollen. Resultaten en discussie De gesynchroniseer gegevens geven een goed beeld groeispurt zoals die optreedt bij jongens tussen 11 en een half en veertien jaar. Na een perio stabiele groei is er een duilijke toename in groeisnelheid, uitmonnd in een piek. Bij groep die af veertien jarige leeftijd is gevolgd is er sprake een sterke afname groeisnelheid en in sommige gevallen een volledige

6 n4 Samenvattine stilstand in groei. Er zijn geen duilijke verschillen in groei tussen jongens met DCD en controlegroep. Van sensomotorische maten zijn algemene motoriek, zoals gemeten met Movement ABC, balans en visuele representatie lichaamslengte en armlengte negatief gerelateerd aan lengtetoename, terwijl oog-hand coórdinatie en variabiliteit in neuromusculaire controle negatief zijn gerelateerd aan gewichtstoename. Onverwacht blijkt ook spierkracht negatief te zljn gerelateerd aan gewichtstoename. Zoals verwacht is mate motorische activiteit positief gerelateerd aan kwaliteit sensomotoriek. De interaktie tussen groeisnelheid en mate motorische activiteit vertoont echter geen relatie met sensomotoriek. Een verrassen bevinding is motorische ontwikkeling jongens met DCD minr wordt beïnvloed door groei dan ontwikkeling jongens met een goe sensomotoriek. Een aantal jongens met DCD vertoont een zeeí snelle ontwikkeling algemene motoriek en is op latere leeftijd niet meer te onrschein controlegroep. Een mogelijke verklaring hiervoor is ze jongens hebben geprofiteerd neurale veranringen die optren bij het ingaan puberteit. Eerr onrzoek heeft aangetoon het begin puberteit gepaard gaat met een duilijke afname "soft signs", verschijnselen die duin op neurologische dysfuncties. Dit Iijkt te duin op een neurale transformatie. "Soft signs" worn vaak bij kinren met DCD aangetroffen en lijken gerelateerd te zijn aan hun sensomotorische problemen. De adaptatie aan kunstmatige verstoringen sensomotoriek blijkt niet gerelateerd te zijn aan adaptatie aan groeieffecten. Dit kan betekenen het prisma experiment geen goe metho is om door groei veroorzaakte verstoringen sensomotoriek na te bootsen. bijvoorbeeld om een rgelijk experiment alleen vroege fase adaptatie registreert. Aan anre kant kan het ook betekenen het mechanisme ten grondslag ligt aan groeieffecten die we hebben gevonn verschilt kunstmatige verstoringen sensomotorische coórdinatie. Alternatieve factoren die een rol kunnen hebben gespeeld in effecten groei zijn bijvoorbeeld metrische en biomechanischeigenschappen het bewegingsapparaat. Zo heeft eerr onrzoek aangetoond metrische eigenschappen hand direct samenhangen met kwaliteit oog-hand coórdinatie, wat een alternatieve verklaring zou kunnen zljn voor tijlijke verstoring oog-hand coórdinatie die in ze studie is gevonn. Ook neuromusculaire ontwikkeling tijns puberteit kan een rol hebben gespeeld in effecten die tijns ze studie zijn gevonn. Tijns vroege puberteit lijkt sprake te zijn een "lay" tussen ontwikkeling nieuw spierweefsel en mogelijkheid om dit weefsel efficiënt te kunnen activeren. Een rgelijk "lay" lijkt een plausibele verklaring voor negatieve relatie tussen gewichtstoenamen ontwikkeling spierkracht en spiercontrole. Conclusie Dit onrzoek heeft twee belangrijke bevindingen opgeleverd. Ten eerste is aangetoon tijns puberteitsgroeispurt een vertraging optreedt in ontwikkeling sensomotoriek. Helaas is onduilijk gebleven welke factoren verantwoorlijk zi toriek een v verklaringen De tweedt met DCD en hinr lijken verwachtinge groep. In ove kinren met zijn te onrr veel minr leeftijd. Dit s lingsachtersta Opbouw Dit proefsr omvat, besch relatie tuss doelstellin theoretis Uitgaan ontwikkeli overzicht tijns ad ontwikkeling I name pube DCD. Deel 2 omv Hoofdstuk 4 b statistische prc zijn gebruikt. hoofdstuk 2 ir gepresenteer hoofdstuk 6 tr motorische ac stuk 10 beha adaptatie aan implicaties bes

7 Samenvatting 175 woorlijk zijn voor dit effect. Hoewel verstoringen in calibratie sensomotoriek een verklaring kunnen bien voor gevonn relaties, zijn alternatieve verklaringen niet uit te sluiten. De twee belangrijke bevinding is het verschil in ontwikkeling tussen jongens met DCD en jongens met een goe motoriek. Het feit jongens met DCD minr hinr lijken te onrvinn groeispurt is duilijk in tegenspraak met verwachtingen. Wellicht minr verrassend is grote heterogeniteit binnen DCD groep. In overeenstemming met eerre studies toont dit onrzoek aan sommige kinren met een zodanige verbetering hun motoriek laten zien ze niet meer zijn te onrschein goed gecoórdineer controles. Anren vertonen echter veel minr vooruitgang en hebben nog steeds motorische problemen op latere leeftijd. Dit suggereert DCD in sommige gevallen te wijten is aan een ontwikkelingsachterstand, in anre gevallen aan een structurele stoornis. Opbouw dit proefschrift Dit proefschrift bestaat uit twee len. Deel 1, hoofdstuk 1 tot en met 3 omvat, beschrijft het theoretisch kar. Hoofdstuk 1 bespreekt eerr onrzoek naar relatie tussen groei en sensomotoriek en geeft alvast een korte uiteenzetting doelstellingen het onrzoek. In hoofdstuk 2 wordt een overzicht gegeven theoretische inzichten over adaptatie sensomotoriek aan fysieke groei. Uitgaan ze inzichten wordt een mol gepresenteerd om rol groei op ontwikkeling sensomotoriek inzichtelijk te maken" Hoofdstuk 3 geeft een overzicht literatuur met betrekking tot ontwikkeling sensomotoriek tijns adolescentie. Verr worn een aantal processen besproken die ontwikkeling sensomotoriek tijns adolescentie kunnen beïnvloen. Met name puberteitsgroeispurt komt hier aan bod. Ook wordt ingegaan op stoornis DCD. Deel 2 omvat hoofdstuk 4 tot en met 11 en behanlt het longitudinale onrzoek. Hoofdstuk 4 bespreekt onrzoeksopzet, selectie proefoersonen en statistische procedures. Verr wordt kort ingegaan op tests en experimenten die zijn gebruikt. Deze worn besproken tegen achtergrond het mol in hoofdstuk 2 is gepresenteerd. In hoofdstuk 5 tot en met 10 worn resultaten gepresenteerd en bediscussieerd. Hoofdstuk 5 presenteert groeigegevens, terwijl hoofdstuk 6 tot en met 9 gegevens met betrekking tot relatie tussen groei. motorische activiteit en ontwikkeling sensomotoriek presenteren. Hoofdstuk 10 behanlt het prisma experiment en relatie tussen "aftereffects" en adaptatie aan groeieffecten. In hoofdstuk 11, tenslotte, worn resultaten en implicaties besproken in een algemene discussie.