Monument: Otterlo, Beeldentuin Kröller-Müller

Transcriptie

1 Monument: Otterlo, Beeldentuin Kröller-Müller REGISTER Monumentnummer Identificatienummer Basisregistratie Provincie Gelderland Gemeente Ede Plaats Otterlo Straat/huisnummer Houtkampweg 6 Postcode 6731 AW Kadastrale aanduiding Otterlo I 78 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer] Aanleg van de eerste fase van de beeldentuin bij museum Kröller-Müller inclusief het kunstwerk Sculpture Flottante en banken.

2 KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige - Als toonbeeld van het vernieuwende, naoorlogse denken over het ten toonstellen van beelden in een zorgvuldig vormgegeven natuurlijke setting. - Van cultuurhistorisch belang als onderdeel van het landgoed De Hoge Veluwe, dat vanaf 1909 door het echtpaar Kröller-Müller werd aangekocht en ingericht. - Van cultuurhistorisch belang als eerste (permanente) museale beeldentuin in Nederland. - De moderne twintigste-eeuwse beelden waren, in tegenstelling tot in voorgaande eeuwen, niet meer bedoeld als stoffering van een groenaanleg, maar werden nu als autonoom kunstwerk getoond. Het ontwerp en de vormgeving van de tuin werd hier op afgestemd. Dit betekende dat de vormentaal en het ontwerp van de beeldentuin niet hoefden aan te aansluiten bij de architectuur van het museumgebouw. Integendeel de beeldentuin werd als zelfstandige ruimte met een eigen karakter ontworpen. - Als voorbeeld van het werk van tuin- en landschapsarchitectuur, J.T.P. Bijhouwer (in samenwerking met de directeur van Museum Kröller-Müller, A.M. Hammacher) - Als voorbeeld van het werk van de Hongaars Franse beeldhouwster Marta Pan (vijver met Sculpture Flottante ) - Van belang vanwege de artistieke kwaliteit van de aanleg en de ruimtelijke opbouw.

3 esthetische kwaliteiten van het ontwerp; 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. - De beeldentuin maakt onderdeel uit van het landgoed De Hoge Veluwe, dat vanaf 1909 door het echtpaar Kröller-Müller werd aangekocht en samengesteld. - De beeldentuin maakt onderdeel uit van het Kröller-Müllermuseum en heeft als zodanig een functionele relatie met het museum. - Van belang vanwege de kenmerkende wederopbouw werkwijze, waarbij het aanwezige landschap en de aanwezige beplanting als leidraad dienden bij de inrichting van het terrein en waarbij inheemse beplanting of een beplanting die daarmee harmonieert de boventoon voert. Daarnaast gaat de groenaanleg een wisselwerking aan met de beelden die in de tuin geplaatst werden. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang

4 van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve - Ondanks enkele wijzigingen is de oorspronkelijke aanleg van de door Bijhouwer ontworpen beeldentuin met open en gesloten delen, reliëf, padenstructuur en beplanting grotendeels bewaard gebleven. De kunstwerken werden en worden nog steeds deels vrijstaand in de opengewerkte ruimten en deels in nissen tegen een groene, natuurlijke, achtergrond geplaatst. - De beeldentuin functioneert sinds de aanleg als zodanig. - De beeldentuin is gelegen binnen het landgoed De Hoge Veluwe. De context van de beeldentuin is sinds de aanleg, behoudens enkele uitbreidingen van de beeldtuin zelf, nagenoeg ongewijzigd. - Dit uitzonderlijk belang is vooral gebaseerd op de samenhang met Museum Kröller-Müller, op de bijzondere aanleg en op de betekenis van de aanleg binnen het werk van zowel

5 zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. landschapsarchitect J.T.P. Bijhouwer als kunstenares Marta Pan. Roerende objecten van belang voor het gebouw en zijn waarde - Zes betonnen parkbanken op en aan de rand van het centrale gazon. Onderdelen zonder monumentale waarde: - Exterieur - Interieur Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Overige Er bevinden zich talrijke beeldhouwwerken van vooraanstaande kunstenaars in de beeldentuin. De beeldentuin geniet dan ook grote internationale bekendheid. Naast beelden bevat de tuin een replica van het voor Park Sonsbeek (1955) gebouwde beeldenpaviljoen van Gerrit Rietveld een en oorspronkelijk uit 1966 daterend, in 2005 herbouwd paviljoen van Aldo van Eyck. KENNIS: FEITENVERZAMELING Oorspronkelijke functie(s), bij meer zelfstandige zaken in 1 mon.nr) op grond van een thesaurus, overeenkomend met registeromschrijving Typologie Huidige functie (met jaartal) Beeldentuin Beeldentuin Beeldentuin (anno 2015) Naam object Beeldentuin Kröller-Müller Museum Stijl/stroming Landschapsstijl Bouwtijd (ook de planfase) Ideevorming vanaf 1947 Ontwerp 1954/ Aanvang aanleg Opening 1961

6 Architect(en)/ontwerper(s) J.T.P. Bijhouwer (m.m.v. A.M. Hammacher) en M. Pan Uitvoerder (aannemer e.d.) Opdrachtgever Kröller-Müllerstichting / A.M. (Bram) Hammacher (1954) Exterieur Het beschermde deel van de beeldentuin betreft de eerste fase van de aanleg. Dit deel grenst aan de oostzijde van het museum Kröller-Müller en is via het museum te bereiken. De glooiende gazons zijn afgewisseld met een beplanting van bomen (loofbomen en coniferen), boomgroepen, bosjes en heestergroepen en met elkaar verbonden door vloeiend verlopende licht geaccidenteerde paden. Deze paden zijn afwisselend aan een zijde of aan beide zijden voorzien van bomen en heesters, of lopen door het gazon. Enkele paden zijn nog voorzien van de oorspronkelijke zanddekking. In het centrale gazon met solitaire bomen van diverse soorten, ligt de door Marta Pan ontworpen druppelvormige vijver met daarin de sculptuur Sculpture Flottante. Vanuit museumzijde gezien staan achter de vijver donkere coniferen die de witte sculptuur extra accentueren. De gevarieerde beplanting met een per locatie specifieke hoogte, lichtval, kleur en textuur en ook de afwisseling in grootte en bodemreliëf van de open ruimten zorgen voor verschillende sferen die de mogelijkheid bieden om voor uiteenlopende kunstwerken een geschikte opstelling te vinden. Aan het meest zuidelijke deel van de beschermde aanleg grenst de bosrijke stuwwal, de Franse Berg, met flinke hoogteverschillen. Op en aan de rand van het centrale gazon bevinden zich zes door Rietveld ontworpen betonnen parkbanken. De oudste aanleg volgt deels het hekwerk aan de noord- en oostzijde, de paden en de contouren van het museumgebouw en wordt aan de zuidzijde begrenst door de stuwwal (de Franse Berg), zoals aangegeven op de bij de aanwijzing behorende kaart. Behoudens Sculpture Flottante maken de tentoongestelde kunstwerken geen deel uit van de bescherming. Het buiten de paden treden om geëxposeerde beelden van dichtbij te bekijken is van oudsher uitdrukkelijk toegestaan. Een gevolg hiervan is geweest dat enkele ingesleten verbindingen in meer recente tijd alsnog zijn voorzien van een verharding. gebouw, constructietechniek

7 Interieur (indeling) interieur, techniek en materialen Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die bestanddeel zijn: nr. 1 Materiaal/techniek Locatie (in/aan het beschermde monument) Polyester sculptuur, versterkt met aluminium. Drijvend object binnen de vijver ten oosten van het museumgebouw. Kunstenaar Marta Pan ( ) Voorstelling Sculpture flottante, Otterlo'. Datering 1960 (ontwerp); 1961 (uitvoering) Stijl/stroming Afmetingen 1,90 x 3.00 x 2,50 m (object). 32 x 14 m (vijver). nr. 2 Materiaal/techniek (Gewapend) beton Locatie (in/aan het Zes (3x 2) parkbanken op en aan de rand van de Grote Kom. beschermde monument) Kunstenaar G.T. (Gerrit) Rietveld ( ) Voorstelling Zes betonnen parkbanken in 3 x 2 uitvoeringen: convex (tweevoudig uitwaarts geknikt) en concaaf (tweevoudig inwaarts geknikt). Datering 1961 Stijl/stroming Nieuwe Zakelijkheid / Functionalisme Afmetingen 278 x 96 x 80 cm Groen erfgoed: beplanting Stedenbouwkundige ligging, situering (incl. De glooiende gazons zijn afgewisseld met een beplanting van bomen (loofbomen en coniferen), boomgroepen, bosjes en heestergroepen. Paden zijn afwisselend aan een zijde of aan beide zijden voorzien van bomen en heesters, of lopen door het gazon. In het centrale gazon bevinden zich enkele solitaire bomen van diverse soorten. Ten noordoosten van de vijver zijn kleine clusters met loof- en naaldhout te vinden. De gevarieerde beplanting met een per locatie specifieke hoogte, lichtval, kleur en textuur en ook de afwisseling in grootte en bodemreliëf van de open ruimten zorgen voor verschillende sferen die de mogelijkheid bieden om voor uiteenlopende kunstwerken een geschikte opstelling te vinden. Aan het meest zuidelijke deel van de beschermde aanleg grenst de bosrijke stuwwal. Het beheer in deze tuin is er op gericht om de beslotenheid en de wisselwerking tussen kunst en beplanting te handhaven. Om dit te bereiken wordt oudere beplanting met enige regelmaat teruggezet (intensief gesnoeid) of vervangen door jonge beplanting van dezelfde soort. De beeldentuin bevindt zich ten oosten van het Kröller- Müller Museum. De aanleg op deze plaats is mede

8 aanduiding windstreek), omgeving van belang ingegeven door situering aan de noordzijde van een uitloper van de zogenoemde Franse Berg. De Franse Berg is een vrij steile, enkele tientallen meters hoge rug (stuwwal uit de voorlaatste ijstijd), die zich globaal van west naar oost uitstrekt. Het museum en de tuin liggen in de noordelijke luwte van deze rug. Archeologische relevantie ondergrond (zie Archis, Kich, gemeentearcheoloog of ) Geschiedenis De stichting van de beeldentuin -en in de eerste plaats die van het Kröller-Müller Museum en van het Nationaal Park De Hoge Veluwe zelf- gaan terug op het echtpaar Kröller-Müller. Zij (Hélène, en Anton, ) kochten in 1909 een duizenden hectare groot, niet of nauwelijks in cultuur gebracht terrein ten noordwesten van Arnhem in de buurt van Otterlo. Anton Kröller, schatrijk geworden in het bedrijf van zijn latere schoonvader, kocht het terrein met het doel het als jachtgebied te benutten. Hélène Kröller-Müller, de schatrijke dochter van een Duitse ondernemer, was een belangrijke kunstverzamelaar en zag een toekomst van het terrein in de vestiging van een museum voor haar collectie. Een reeds in uitvoering genomen ontwerp voor een museum (van Henri van de Velde) moest in de jaren 20 door geldgebrek worden opgegeven, waarna de zaak, inclusief de kunstverzameling, in 1935 door de Nederlandse staat is gekocht. De bouw van een kleiner museum waarin de collectie zou worden getoond, was deel van het contract en midden 1938 is dit (kleinere) museum opgeleverd. Het beheer van de totale collectie kwam in 1935 onder verantwoordelijkheid van de Kröller-Müller Stichting, die ook het initiatief nam voor de bouw van het museum, de aanleg van de beeldentuin en voor de uitbreidingen van beide. In de herfst van 1947 ontwikkelde museumdirecteur A.M. (Bram) Hammacher samen met de architect van museum, Henri van de Velde, het plan om aan de oostkant van het museumgebouw, in aansluiting op een nog te voltooien beeldenzaal, een beeldentuin aan te leggen. Hammacher was hierin geïnteresseerd vanwege de succesvolle naoorlogse buitenexposities in Londen, Antwerpen en Arnhem. De moderne twintigste-eeuwse beelden waren, in tegenstelling tot in voorgaande eeuwen, niet meer bedoeld als stoffering van een groenaanleg, maar werden nu als autonoom kunstwerk getoond. Het ontwerp en de vormgeving van de tuin werd hier op afgestemd. Dit betekende dat de vormentaal en het ontwerp van de beeldentuin niet

9 hoefden aan te aansluiten bij de architectuur van het museumgebouw. Integendeel de beeldentuin werd als zelfstandige ruimte met een eigen karakter ontworpen. Deze beeldentuin werd de eerste permanente beeldencollectie in een semiopenbare tuin in Nederland. Tuin- en landschapsarchitect J.T.P. Bijhouwer ( ) maakte in opdracht van Hammacher in 1954 een eerste versie van het ontwerp voor de beeldentuin die plaats bood voor vijftig tot honderd beelden. Voor dit ontwerp maakte Bijhouwer gebruik van aanwezige landschappelijke karakteristieken zoals het natuurlijke reliëf en het eikenbos. Hij ontwierp aanvankelijk een vrij strak vormgegeven tuin zonder geometrische indeling. Vanuit de beeldenzaal in het museum was een doorzicht naar een centrale open ruimte getekend, met daaromheen een kring van opengekapte grasweiden in het bestaande bos. Deze grasweiden fungeerden als buitenzalen en waren met elkaar verbonden door bospaden. De kunstwerken konden deels vrijstaand in de opengewerkte ruimten en deels in nissen tegen een groene, natuurlijke, achtergrond geplaatst worden. Hammacher wilde echter minder geleding en meer open ruimte om de beelden in een moderne, vrije opstelling in de tuin te kunnen plaatsen. De open ruimte grenzend aan de beeldenzaal wilde hij ook liever niet. Hij waardeerde het juist dat de aanwezige boomkruinen de lichtinval in de beeldenzaal verzachtten. Door de bomen te kappen zou dit effect teniet gedaan worden. Het leidde tot een aanpassing van het ontwerp met een afwisseling van glooiende gazons met bomen, boomgroepen en bosjes en een meer vloeiende lijnvoering voor de paden zoals in de landschapsstijl gebruikelijk was. De nieuw ontstane bosranden werden bijgeplant met harmoniërende bomen, heesters en kruidachtigen. De bomen voor de beeldenzaal bleven gehandhaafd. Vanuit de beeldenzaal bood een smalle as door de bosopstand zicht op de centrale open ruimte, waar - op verzoek van Hammacher - ook een vijver werd aangelegd (Bijhouwer zou uit zichzelf geen vijver op de hoge zandgronden voorstellen) met daarin een drijvende sculptuur van kunstenares Marta Pan ( Sculpture flottante ). Een ander element waar Bijhouwer in zijn ontwerp rekening mee moest houden was het in dezelfde tijd door architect John Habraken ontworpen terras direct achter het museum. De volwassen bomen waren in het terras opgenomen. Vanaf het terras liep een pad de beeldentuin in richting en langs de vijver. De beeldentuin werd voorzien van door Gerrit Rietveld ontworpen betonnen banken. Pas in 1959, nadat het Rijk in de financieel krappe tijd voldoende middelen bijeen kon brengen en lastige problemen rond de erfpacht met de stichtingsbesturen van zowel park als museum waren opgelost, kon de uitvoering beginnen. Vervolgens zorgde Hammacher zelf voor de plaatsing van de

10 beelden. In 1961 werd de beeldentuin geopend voor publiek. Relevante wijzigingen In de loop der tijd is de beeldentuin in aansluiting op de oude aanleg in fases uitgebreid. Ruim een jaar later al werd de tuin uitgebreid. Het museum werd steeds vaker de opdrachtgever van grote beelden die soms ter plekke gemaakt werden en die een wisselwerking aan gingen met het landschap. De ingrepen van Bijhouwer in dit deel zijn dan ook veel beperkter en het karakter van de uitbreiding is natuurlijker. De aanpassingen werden niet op tekening gezet, maar werden grotendeels uitgevoerd op Bijhouwers aanwijzingen in het veld. Paden werden er niet aangelegd; de bezoekers, die vanaf 1966 werden toegelaten, konden vrij rondlopen. Later werden er nog twee stukken boslandschap toegevoegd. De uitbreidingen vallen niet onder de bescherming. Ook is in 1995 is de tuin door West 8 Landschapsarchitecten gerevitaliseerd en uitgebreid. De diverse gerealiseerde uitbreidingen werden beter op elkaar afgestemd en sommige paden gewijzigd en/ of geasfalteerd. Tevens werden enkele paden die in loop der tijd zijn ontstaan omdat het publiek buitend de paden traden om beelden beter te kunnen bekijken (olifantenpaadjes) voorzien van een semiverharding. Ondanks deze wijzigingen is de oude aanleg uit de eerste fase van de beeldentuin met open en gesloten delen, reliëf, padenstructuur en beplanting grotendeels bewaard gebleven In 1964 werd binnen de beschermde aanleg van de beeldentuin een in 1955 door Gerrit Rietveld ontworpen paviljoen herbouwd. Dit voor een openluchttentoonstelling in Arnhem ontworpen paviljoen was bedoeld voor exposeren van beelden in de buitenlucht. Omdat het paviljoen zeer onderhoudsgevoelig bleek te zijn, is het in 1965 weer gedemonteerd. In 2010 werd een reconstructie van het paviljoen gebouwd met gebruikmaking van oude materialen van het vorige paviljoen. Dit paviljoen valt niet onder de bescherming, omdat deze een replica is van het oorspronkelijke ontwerp en daarnaast niet tot de oorspronkelijke aanleg van de beeldentuin behoorde. Een gedeelte aan de westzijde van oudste aanleg van de beeldentuin inclusief het door Habraken ontworpen terras is in de periode verloren gegaan door de bouw van de grote uitbreiding van het museum naar ontwerp van W. Quist. Het museumgebouw is hierdoor dichter bij het open centrale gazon met daarin de vijver komen te liggen. De zichtrelatie met de tuin is daarmee vergroot. In één van de uitbreidingen van de tuin zijn ook een

11 beeldenpaviljoen (oorspronkelijk 1965/66, verplaatst 2005) van Aldo van Eyck en het object Kijk uit attention (1986/2005) van Krijn Giezen geplaatst. Dit laatste object is een lange trap op de Franse Berg. Ook deze objecten vallen buiten de bescherming. Bezocht Overige Frits Niemeijer, 31 oktober 2012, buiten Kiki Zagt en Natascha Lensvelt 27 november 2014 KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Nr. 4 Nr. 5 Nr. 6 Nr. 7 Nr. 8 T. van Kooten en M. Bloemheuvel (red.) Beeldentuin Kröller-Müller Museum. Otterlo / Rotterdam, G. Deunk Nederlandse tuin- en landschapsarchitectuur van de 20 ste eeuw. Rotterdam, G. Andela J.T.P. Bijhouwer; Grensverleggend landsachapsarchitect. Rotterdam, C.S. Oldenburger-Ebbers, A.M. Backer en E. Blok Gids voor de Nederlandse Tuin- en Landschapsarchitectuur, Deel Oost en Midden: Gelderland Utrecht. Rotterdam, M%C3%BCller P. de Jonge Helene Kröller-Müller : een biografische schets in woord en beeld. Otterlo, Al gebruikte bronnen (websites scan of kopie opslaan omdat dit wijzigt,

12 of van alles een kopie opslaan???) Interviews bewoners, gebruikers Dhr. R. Vonhof, Zakelijk adjunct-directeur.