LEWENSWETENSKAPPE GRAAD 12 VANAF 2011

Transcriptie

1 LEWENSWETENSKAPPE NASIONALE EKSAMENRIGLYNE GRAAD 12 VANAF 2011 Hierdie riglyne bestaan uit 28 bladsye.

2 1. INLEIDING 1.1 GEWIGSWAARDE VAN DIE LEERUITKOMSTES VIR GRAAD 12 VANAF 2011 Leeruitkomste 1 Leeruitkomste 2 Leeruitkomste 3 30% 60% 10% 1.2 VOLGORDE EN GEWIGSWAARDE VAN KENNISAREAS VIR GRAAD 12 VANAF 2011 Vraestel 1 Vraestel 2 Graad 12 Persentasie (%) Lewe op molekulêre, sellulêre en weefselvlak 60% Diversiteit, verandering en kontinuïteit 40% Lewensprosesse in plante en diere 60% Omgewingstudies 40% 1.3 GEWIGSWAARDE VAN KOGNITIEWE VLAKKE VIR GRAAD 12 VANAF 2011 Kategorie Vlak Kognitiewe vlakkes Persentasie A Kennis 30 Lae vlak (60%) B Insig en begrip 30 C Toepassing 20 Hoë vlak (40 %) D Analiseer, Sintetiseer en evalueer FORMAAT VAN DIE EKSAMENVRAESTELLE VIR GRAAD 12 VANAF 2011 Afdelings Tipe vrae Punte A Kort antwoorde, objektiewe vrae soos veelkeusige-vrae, 50 terminologie, paringskolomme, asook stelling en items. B C n Verskeidenheid van vraagtipes: 2 vrae van 30 punte elk, onderverdeel in 3 4 onderafdelings Bestaan uit twee dele data respons-tipe vrae n mini-opstel (mag een of meer leeruitkomstes assesseer) 2 x

3 LEWENSWETENSKAPPE - Graad 12 VOORGESTELDE JAARPLAN JAAR: Week Kwartaal 1 Week 1 Week 2 Week 3 Week 4 Week 5 Week 6 Week 7 Week 8 Week 9 Week 10 Week 11 Kwartaal 2 Week 1 Week 2 Week 3 Week 4 Week 5 Week 6 Week 7 Week 8 Week 9 Week 10 Week 11 Kwartaal 3 Week 1 Week 2 Week 3 Week 4 Week 5 Week 6 Week 7 Week 8 Week 9 Week 10 Week 11 Kwartaal 4 Week 1 Week 2 Week 3 Week 4 Week 5 Week 6 Week 7 Week 8 Week 9 Beplande datum (week eindig) Voltooide datum (week eindig) Onderwerp vir die week DNA struktuur, replisering RNA, proteïensintese, mutasie Meiosis Genetika Genetika Genetika Evolusie: oorsprong van spesies Evolusie: natuurlike seleksie en spesiëring Evolusie:bewyse Kontrole toetse Kontrole toetse Evolusie: menslike evolusie Voorbeelde van evolusie in huidige tyd/alternatiewe verduidelikings Plant/diere reaksies op die omgewing Mens: Senuweestelsel Senuwees, refleksboog Oog Oor Mens: endokriene stelsel/ Homeostase en Temperatuur-regulering Hersiening Junie-eksamen Junie-eksamen On- en Geslagtelike voortplanting/lewenssiklus van plante en insekte Voortplanting in plante/belangrikheid van sade/voortplantingstrategieë Menslike voortplanting Menslike voortplanting Bevolkingsekologie: grootte van bevolking Bevolkingsekologie: patrone in menslike bevolking/sosiale organisasie Gemeenskapstrukture/Gemeenskapsveranderinge oor tyd Hersiening Septembereksamen Septembereksamen Septembereksamen Hersiening Hersiening Hersiening Finale Eksamen Finale Eksamen Finale Eksamen Finale Eksamen Finale Eksamen Finale Eksamen LET WEL: Die aantal weke aangedui per kwartaal is toepaslik vir Dit moet aangepas word volgens die skoolkalender wanneer vir die daaropvolgende jare beplan word. 3

4 DNA die kode van lewe; en RNA WEEFSELS, SELLE EN MOLEKULÊRE STUDIES UITBREIDING / VOORGESTE TELDE VOLGORDE Struktuur en funksies van die nukleus Hersien die struktuur en funksies van die volgende dele van die kern: kernmembraan met porieë nukleoplasma chromosome (chromatiennetwerk) DNA/DNS: Struktuur, kodering en replisering DNA en RNA/RNS is nukleïensure en bestaan uit boustene genoem nukleotiedes Ligging van DNA [op chromosoom (gene) & mitochondrion] Geskiedenis van die ontdekking van die DNA molekule (Watson,Crick & Franklin verhaal) Dubbele helikskonfigurasie van DNA, met waterstof- en suikerfosfaatbindings Eenvoudige proses om die ekstraksie van DNA te illustreer en die drade te ondersoek (gebruik huishoudelike reinigingsmiddels). Drie komponente van n nukleotiede: Stikstofhoudende basisse wat skakel met waterstofbindings 4 stikstofhoudende basisse van DNA: adenien (A), timien (T), sitosien (C), guanien (G) Paring van basisse in DNA soos volg: (A: T en G: C) Suikergedeelte (deoksiribose in DNA) Fosfaatgedeelte Maak n model van DNA en teken n stokkiestekening wat 'n deel van die struktuur van 'n DNA-molekuul voorstel (in die vorm van 'n leer) Funksies van DNA ten opsigte van die volgende: Gene as dele/seksies van DNA, draers van oorerflike inligting Bevat gekodeerde inligting vir proteïensintese DNA replisering tydens die volgende: Wanneer en waar dit plaasvind Proses van DNA replisering (name van ensieme betrokke nie vereis nie) Betekenis van DNA replisering Die DNA profiel (DNA vingerafdrukke) met betrekking tot die volgende: Die konsep van DNA profiel/dna vingerafdrukke Gebruik in forensiese ondersoeke Koste, etiese oorwegings en gevolge van interpretasiefoute 4

5 RNA: Struktuur Ligging en funksies van brns/mrna en trna/orns Struktuur van RNA as n enkeldraadstruktuur wat bestaan uit nukleotiedes: elke nukleotiede is 'n samestelling van n suiker (ribose), fosfaat en stikstofbasis 4 stikstofhoudende basisse van RNA: adenien (A), urasiel (U), sitosien (C), guanien (G) Verskille en ooreenkomste tussen DNA en RNA Maak n model van RNA en teken 'n stokkiestekening van 'n deel van 'n RNA-molekule. Proteïensintese Proteïene word saamgestel uit aminosure en dat die volgorde van die aminosure bepaal watter tipe proteïen dit is. (nie nodig om die name van die aminosure te memoriseer nie) Gebruik kaartbordmodelle om DNA replisering en proteïensintese te demonstreer. Die rol van DNA en RNA in proteïensintese Transkripsie Dubbele string DNA draai los As die waterstofbindings breek Een string dien as n templaat om brns/mrna te vorm gebruik vry RNA nukleotiedes vanuit die nukleoplasma die gekodeerde boodskap vir proteïensintese is dus gekopieer op mrna Geenmutasie mrna beweeg vanaf die nukleus na die sitoplasma en heg aan die ribosome Translasie trna heg aminosure trnas, met aminosure geheg, rangskik hul op die mrna Die antikodons op die trnas pas op die komplementere basisse op die kodons van mrna (hoef nie spesifieke kodons en antikodons te memoriseer nie) Aminosure word deur middel van peptiedbindings geheg om die vereiste proteïen te vorm Elke trna word vrygestel om meer aminosure te heg Definisie van geenmutasie Effek van mutasies op proteïensintese DNA volgordes en die verwantskap tussen organismes Volgorde van DNA verskaf bewyse van verwantskappe tussen groepe organismes (Skakel met grade 10 & 11 - interpretering van 'n filogenetiese boom) 5

6 Meiose Chromosome Meiose Hersien die struktuur van n sel (Graad 10) om die ligging van chromosome te bepaal Die chromosome bevat gene wat op hul beurt weer bestaan uit DNA en proteïene Die aantal chromosome in n sel is n kenmerk eie aan n spesifieke organisme (bv. Mense het 46 chromosome) Chromosome wat enkeldraadvormig is, word tydens DNA replisering dubbeldraadvormige strukture (twee chromatiedes geheg deur n sentromeer) Verskille tussen: Haploïede (n) en diploïede (2n) aantal chromosome Geslagselle (gamete) en somatiese selle (liggaamselle) geslagschromosome (gonosome) en outosome Hersien mitose (Graad 10) en die lewensiklus van mense om die rol van mitose en meiose te illustreer Definieer meiose Plek waar meiose in plante en in diere plaasvind Meiose is n deurlopende proses en word gerieflikheidshalwe in stadiums ingedeel (die memorisering van die name van die verskillende stadiums is nie nodig nie) Beskryf die veranderinge wat chromosome gedurende meiose ondergaan (oorsig van die gebeurtenisse van elke stadium) DNA replisering vind plaas in Interfase, voor meiose begin Veranderinge aan die chromosome gedurende meiose Eerste verdeling (Meiose 1): o Profase 1 (sluit in diagramme om besonderhede tydens oorkruising te toon) o Metafase 1 (chromosome kom op die ewenaar in homoloë pare voor) o Anafase 1 (homoloë chromosome skei en begin beweeg na die pole; o sitokinese begin) Telofase 1 (sitokinese voltooi; 2 nuwe selle met helfte van die chromosoomkomplement van die oorspronklike sel) Tweede verdeling (Meiose 2): o o o o Profase 2 (chromosome afsonderlik) Metafase 2 (chromosome kom enkel op die ewenaar voor) Anafase 2 (chromosome verdeel by die sentromeer; chromatiede begin na teenoorgestelde pole beweeg, sitokinese begin) Telofase 2 (sitokinese voltooid; 4 nuwe selle ontstaan; elk met helfte van die oorspronklike chromosoomkomplement en ongelyksoortig van mekaar) Waarnemings en eenvoudige lyntekeninge van die proses van meiose vanaf voorafbereide skyfies of elektronmikrograwe of modelle van selle in verskillende stadiums van meiose 6

7 Meiose Belangrikheid van meiose Vermindering van die chromosoomgetal van diploïede tot haploïede Die vervaardiging van gamete as 'n meganisme om genetiese variasie in te bring deur o oorkruising o die ewekansige rangskikking van chromosome op die ewenaar Gevolge van abnormale meiose wat aanleiding gee tot Down sindroom (chromosoom paar 21 wat nie skei nie / nie-disjunksie) Poliploïdie en biotegnologie en hul voordele in landbou soos die produksie van groot blomme, vrugte en bergingsorgane Mitose en meiose met verwysing na: Waar elke proses plaasvind Die doel van elke tipe seldeling Ooreenkomste en verskille 7

8 Genetika en Genetiese manipulasie/modifikasie Inleiding Definieer genetika Mendel as die vader van genetika en sy eksperimente wat tot die volgende gelei het: Konsep van dominansie Wet van segregasie Definisies van die volgende terme: Konsepte in oorerwing Gene as klein deeltjies van DNA en proteïen Allele as gene wat dieselfde eienskap beheer, bv. oogkleur Dominante en Ressessiewe gene en allele Monohibriede kruisings Fenotipe en genotipe Homosigoties (suiwertelend) en Heterosigoties (hibriede) Volledige dominansie bv. Tongrollers Onvolledige /gedeeltelike dominasie vieruurtjies, sekelsel-bloedanemie Ko-dominansie bv. bloedgroepe Meervoudige allele bv. Bloedgroepe (I A, I B en i) Poligeniese oorerflikheid bv. velkleur, hoogte Geslagsgekoppelde kenmerke bv. Hemofilie, kleurblindheid Kariotipe Kloning Genetiese manipulasie Menslike genoom Voer ondersoeke uit en teken kolomgrafieke van voorkoms van dominante en resessiewe kenmerke tussen leerders soos bv.: Gehegte oorlobbe (resessiewe) / Los oorlobbe (dominant) Kan tong rol (dominant)/kan nie tong rol (resessief) Reguit pinkie (resessief) / gebuigde pinkie (dominant) Maak afleidings van gegewe kariotipes van organismes Mutasies: Verskille tussen geenmutasie en chromosoommutasie/ -afwyking Punt- en raampieverskuiwings mutasies Mutasies bevorder variasie Effek van mutasies op natuurlike seleksie Die effek van mutasies wat lei tot veranderde kenmerke wat siektes /afwykings tot gevolg het: - Albinisme afwesigheid van pigmentasie - Hemofilie afwesigheid van bloedstollingsfaktore - Sekelselbloedarmoede abnormale rooibloedliggaampies 8

9 Genetiese probleme Los monohibriede probleme op (tot F 2 / tweede generasie) gebaseer op: Volledige dominansie Onvolledige dominansie Ko dominansie Oorerflikeid van geslag Oorerflikheid van hemofilie en kleurblindheid as geslagsgekoppelde kenmerke Interpretering van stamboomdiagramme Genetiese manipulsie, etiek en wetgewing Die belangrikheid van genetiese manipulasie: In medikasie Produksie van bv. Hormone soos insulien Produksie van entstowwe In landbou Produksie van geneties gemanipuleerde gewasse wat plaagweerstandbiedend, droogte weerstandbiedend mag wees, kwaliteit verbeter, ens. Kort beskrywing van etiek en wetgewing aangaande: Genetiese toetsing en genetiese berading Genetiese manipulering (insluitend selektiewe teling) Kloning Geloofsoortuigings, houdings en waardes aangaande genetiese afwykings/siektes 9

10 BIODIVERSITEIT, VERANDERING EN KONTINUÏTEIT Evolusie Inleiding Verskille tussen n hipotese en n teorie Evolusie word beskou as n wetenskaplike teorie wat bestaan uit oorkoepelende verduidelikings van hiptoses wat oor tyd getoets en geverifieer is. Geskiedenis van die ontwikkeling van die evolusie teorie Erasmus Darwin ( ) Idees oor evolusie wat deur Erasmus Darwin voorgestel is: Alle lewe ontwikkel van eenvoudige vorme Daar is ooreenkomstes tussen verskillende organismes Kunsmatige seleksie en metamorfose illustreer hoe veranderinge moontlik plaasgevind het Jean Baptiste de Lamarck ( ) Twee idees van Lamarck om evolusie te verduidelik Gebruik en onderbenut/-gebruik Oorerwing van gemodifiseerde kenmerke Voorbeelde van die toepassing van Lamarck se idees (bv. Langnek van kameelperde of the ledemate van slange) Redes vir die verwerping van Lamarck se idees deur meeste bioloë vandag Alfred Wallace ( ) Natuurlike seleksie as n verduideliking vir evolusie Charles Darwin ( ) Charles Darwin se Teorie van Evolusie deur Natuurlike Seleksie onder die volgende opskrifte: Die historiese ontwikkeling: Darwin se seevaart van 5-jaar rondom die wêreld in die HMS Beagle, versamel voorbeelde en maak aantekeninge van sy waarnemings omtrent plante, diere en die geografie van die lande besoek Publikasie van On the Origin of the Species in

11 Evolusie deur Natuurlike Seleksie (Charles Darwin) Die waarnemings waarop Darwin sy teorie gebaseer het: Organismes van n spesie produseer n groot aantal nakomelinge Die nakomelinge vertoon groot mate van variasies Van die groot hoeveelheid nakomelinge oorleef slegs enkeles Kenmerke word van ouers wat oorleef na nakomelinge oorgedra Verduideliking van Darwin se teorie deur natuurlike seleksie Voorbeelde van die toepassing van Darwin se teorie (bv. Langnek van kameelperd of ledemate van slange) Ooreenkomstes en verskille tussen natuurlike en kunsmatige seleksie Kunsmatige seleksie geïllustreer deur gebruik te maak van n huishoudelike dierspesie en een gewas-spesie Voer n praktiese aktiwiteit uit om die variasie wat in nakomelinge van n spesie bestaan en dat nie alle nakomelinge oorleef nie, te toon. Bv. Mostersaadjies te laat ontkiem en die verhouding ontkiemende/oorlewende saailinge oor `n tydperk te noteer. Demonstreer die beginsels van natuurlike seleksie (variasie, oordra van kenmerke, oorproduksie, oorlewing van gewenste kenmerke) deur kamouflering en vermyding van predasie, deur die gebruik van bv. speletjies, modelle, ens. Vorming van nuwe spesies/ spesiëring Spesies as n groep organismes wat kan inteel en vrugbare nakomelinge voortbring Spesiëring as n meganisme om nuwe spesies te vorm Uitwissing as die eliminering van n spesie uit die wêreld uit Definisie van allopatriese (deur geografiese isolasie) en simpatriese spesiëring (deur verskeie voortplantings-isolerings/reproduktiewe isolerings meganismes) Voorbeelde van voortplantings-isolerings meganismes Teling/voortplanting teen verskillende tye van die jaar Spesie-spesifieke hofmakery (diere) Aanpassing by verskillende bestuiwingsagente (plante) Steriele nakomelinge (bv. muile) Verduidelik allopatriese spesiëring deur geografiese isolering deur gebruik te maak van byvoorbeeld die Galapagos vinke of soogdiere op verskillende kontinente/vastelande Verduidelik simpatriese spesiëring deur gebruik te maak van n voorbeeld soos die cichlidae-visse in die Malawi-meer 11

12 Bewyse van evolusie Die teorie van evolusie vloei uit/word gekonstrueer vanuit verskillende tipe bewyse en die bydraes van baie wetenskaplikes fossielrekords (graad 10) modifikasie deur afstammeling (graad 11) biogeografie(graad 11) genetika (graad 12) Verskille in die voorkoms van organismes binne-in n spesie as gevolg van variasies wat veroorsaak word deur: Meiose (oorkruising en ewekansige rangskikking van chromosome) Mutasies Ewekansige paring Ewekansige bevrugting Menslike evolusie / Oorsprong van die mens Interpreteer/vertolking van 'n fillogenetiese boom om die plek van die familie Homionidae in die diereryk te toon Eienskappe wat ons met ander primate deel Eienskappe wat ons verskillend maak van ander primate Veranderings in bou wat die evolusie van die mens kenmerk: Tweevoetigheid (Verskuiwing van foramen magnum na 'n meer voorwaartse posisie) 'n Ronder skedel en vergrote breinkas 'n Platter gesig as gevolg van: o Minder skuins voorkop o Kakebene wat minder uitsteek (verminderde prognatisme) o 'n Meer ontwikkelde ken 'n Meer af/geronde kakebeen Groter geraamte Verandering in gebit Stel die volgorde vanaf menslike evolusie van aapagtige voorouer omtrent 5 mjg tot moderne Homo sapiens skematies/diagrammaties voor. Beklemtoon die fossiele uit Afrika, en die gelyktydige bestaan van verskeie spesies teen verskillende tye in die verlede. (tendense in menslike evolusie, australopithecines soos Mrs Ples, Taung kind, Little Foot, Lucy, Karabo) 12

13 Menslike evolusie / Oorsprong van die mens Dui die progressiewe evolusie van bogenoemde eienskappe aan in die onderstaande organismes vanaf aapagtiges tot by die mens: (maak gebruik van fossielbewyse waar aangedui) Aapagtige wesens Eerste ape op dieselfde ontwikkelingslyn as mense Eerste tweevoetige primate Australopithecines (Me Ples, Taung kind, Little Foot, Lucy, Australopithecus sediba of karabo) Homo habilis (Handyman) Homo erectus Homo sapiens (moderne mens, Florisbad-man) Dui hoe bostaande gelyste kenmerke evolusionêr ontwikkel het vanaf aapagtige wesens to by die moderne mens aan. Evolusie soost tans waargeneem word Die bydrae van Afrika-fossiele tot die kennis van menslike evolusie Fossiele gevind in die Wieg van die Mensdom en wetenskaplikes se interpretering van hierdie fossiele Fossiele gevind in die Groot Rifvallei en hul interpretasie (Neutkraker man, handy man,toumai) Die Uit Afrika -hipotese met verwysing na Fossielbewyse vir die Uit Afrika -hipotese (Me Ples, Taung kind, Little foot, Karabo, Neutkraker man, handy man,toumai) Migrasie van Homo erectus vanuit Afrika na die res van die wêreld Genetiese bewyse vir die Uit Afrika -hipotese (DNA van Y chromosome en mitochondriale DNA) Voorbeelde van evolusie deur natuurlike seleksie wat tans plaasvind: Gebruik van DDT en gevolglike weerstandigheid teen DDT in insekte kan verduidelik word aan die hand van natuurlike seleksie Ontwikkeling van weerstandbiedende variante van die bakterië (MDR en XDR) wat tuberkulose-veroorsaak teen antibiotika Alternatiewe verduideikings Die konflik wat bestaan tussen godsdiens en wetenskap met verwysing na evolusie Kulturele en godsdienstige verduidelikings vir die oorsprong en ontwikkeling van lewe op aarde Wetenskap word beperk tot die verduideliking van strukturele/ bou en verskynsels, maar verduidelik nie geestelike/spirituele of geloofgebaseerde kwessies nie. Beide fasette is belangrik vir mense, alhoewel op verskillende maniere 13

14 Reaksie op die Omgewing en Voortplanting Reaksie op die Omgewing LEWENSPROSESSE IN PLANTE EN DIERE Reaksie van plante op die omgewing Plant hormone Algemene funksies van die volgende plant hormone: Ouksiene Gibberelliene Absisiensuur Ondersoek geotropisme en fototropisme deur die beheer van veranderlikes Rol van ouksiene in geotropisme deur die regulering van differensiële groei Rol van ouksiene in fototropisme deur die regulering van differensiёle groei Gebruik van plant hormone in landbou: Ouksiene as onkruiddoders Ouksiene om apikale dominansie te beheer Ouksiene en Gibberelliene om die ontwikkeling van vrugte te vehoog/stimuleer Plant verdedigingsmeganisme Die rol van die volgende as plant verdedigingsmeganismes Chemikalieё (beskerming teen infeksie van patogeniese mikro-organismes en wat deur herbivore geёet word) Dorings (beskerm plante teen diere wat hulle eet/water verlies te verminder 14

15 Reaksie van diere op die omgewing Inleiding Hormone en senuwees stel diere in staat stel om te reageer op interne en eksterne veranderinge en verskeie aktiwiteite in die liggaam te koördineer Die noodsaaklikheid van n senustelsel by mense in terme van: Menslike senustelsel reaksie op stimuli (stimuli kan ekstern en intern wees) koördinasie van die verskeie aktiwiteite in die liggaam Waarnemings van die reaksie van sommige invertebrate byvoorbeeld Houtluis, op lig en humiditeit Sentrale senustelsel Ligging en funksies van serebrum hipotalamus serebellum medulla oblongata rugmurg Model van die menslike brein Neem waar en teken die eksterne struktuur van die brein Uitwerking van sekere dwelms op die sentrale senustelsel dagga heroїen ecstasy tik Periferale senustelsel Ligging en funksies van die periferale senustelsel Outonome senustelsel Ligging en funksies van die outonome senustelsel (simpatiese en parasimpaties) Afwykings van die SSS Oorsake, simptome, behandeling van enige EEN van die volgende siektes/afwykings van die sentrale senustelsel: Alzheimer s, Aandaggebreksverskuiringsindroom OF depressie 15

16 Struktuur en funksionering van n senuwee Algemene struktuur van n neuron, insluitend: selkern, selliggaam, sitoplasma, miëlenskede, akson en dendriete. Struktuur en funksies van die drie soorte neurone Die senuwee is saamgestel uit senuvesels bymekaar gehou deur bindweefsel Oordrag van senu-impuls langs neurone en oor sinapse met behulp van neurotransmittors / oordraers (geen besonderhede van elektriese ladings benodig nie) Diagramme met byskrifte om die drie tipes neurone deur middel van mikroskoopskyfies/mikrograwe te illustreer n Eenvoudige refleksboog Verskil tussen n refleksaksie en n refleksboog Struktuur van n eenvoudige refleksboog (reseptor, sensoriese neuron, dorsale wortel van spinale senuwee, rugmurg, inter-neuron, motoriese neuron, ventrale wortel van spinale senuwee, effektor) Funksionering van n eenvoudige refleksboog, met behulp van n voorbeeld Belangrikheid van n refleksboog Waarneming deur mikroskoopskyfies en teken n diagram met byskrifte van n deurssnee deur die rugmurg 16

17 Reseptore Menslike oog Reseptore neem n verskeidenheid van verskillende stimuli waar, soos lig, klank, aanraking, temperatuur, druk, pyn en chemiese stowwe (smaak en reuk). Geen struktuur en name is nodig, behalwe vir die reseptore van die oog en oor) Struktuur en funksies van die verskillende dele van die menslike oog Werking van die menslike oog in terme van: vorming van n beeld (insluitend die rol van stafies en keëltjies) binokulêre visie akkommodasie pupil refleks/pupilmeganisme Model van die oog Waarneem van pupil-meganisme Dissekteer en teken n diagram van die soogdier oog Demonstrasie van die blindevlek Aanpassings van die verskillende dele van die oog vir hul funksies Aard en behandeling (bril en chirugie) van die volgende visuele defekte: bysiendheid versiendheid astigmatisme katerakte Menslike oor Struktuur en funksies van die verskillende dele van die menslike oor: Werking van die mens se oor in gehoor (sluit in die rol van die orgaan van Corti sonder melding van die struktuur) balans Aanpassings van die verskillende dele van die oor vir hul funksies Oorsaak en behandeling van die volgende gehoor defekte: middel-oor infeksie (behandeling deur dreineringsbuisies) doofheid (behandeling met gehoorapparate en kogleêre inplantings Model van die oor Die skakel tussen gehoor defekte en spraakafwykings Die gebruik van gebaretaal deur dowe mense Gesindhede teenoor blindes en dowes Die regte van blinde en dowe mense 17

18 MENSLIKE ENDOKRIENE STELSEL Inleiding Definisie van chemiese koördinasie Verskille tussen endokriene en eksokriene kliere Kenmerke van hormone organiese chemiese boodskappers meestal proteїen van aard mag egter verskeie spesifieke uitwerkings op organe hê wees en dus beheer oor n wye verskeidenhied van aktiwiteite werk nie in isolasie nie, maar vorm n geїntegreerde stelsel Endokriene kliere Ligging en die funksies van hormone wat deur die volgende endokriene kliere geproduseer word: hipotalamus (ADH) pituїtёre (GH, TSH, FSH, LH, prolaktien) bynier (adrenalien, aldosteroon) eilandjies van Langerhans (insulien, glukagon) ovarium (estrogeen, progesteroon) testis (testosteroon) tiroїed klier (tiroksien) Identifiseer endokriene kliere op n menslike torso Negatiewe terugvoer Beginsel van negatiewe terugvoer Negatiewe terugvoer meganisme met behulp van TSH en tiroksien as voorbeelde Mediese afwykings Oorsake, voorkoming, simptome en bestuur van elk van die volgende: Diabetes (suikersiekte) Tiroїedversteurings Groei afwykings Onvrugbaarheid 18

19 Temperatuurregulering Regulering van temperatuur Struktuur en funksies van die verskillende dele van die vel Belangrikheid om liggaamstemperatuur in die mens te reguleer Rol van elk van die volgende in die regulering van temperatuur: sweet, vasodilasie vasokonstriksie Aanpassings van dele van die vel vir termoregulering Definisie van hipotermie en hipertermie Voorkomende maatreёls vir hipotermie en hipertermie Neem waar en teken n diagram om die deurssnee van die menslike vel te illustreer deur van voorbereide mikroskoopskyfies of mikrograaf of van n model gebruik te maak Gebruik verwysingsmateriaal om die gedrags-, fisiese of fisiologiese aanpassings oor termoregulering van drie verskillende soorte diere na te vors Reptiele Soogdiere Voëls Voortplanting Vergelyking tussen geslagtelike en ongeslagtelike voortplanting Definisie van ongeslagtelike en geslagtelike voortplanting Voordele en nadele van ongeslagtelike voortplanting Voordele en nadele van geslagtelike voortplanting Rol van ongeslagtelike voortplanting in die vermeerdering van plante Lewensiklusse van plante Definisie van die volgende terme: generasiewisseling haploїed diploїed Maak n diagrammatiese voorstelling om die generasiewisselings van die volgende plante te beklemtoon: Die mos n Blom Geen besonderhede van die voortplantingstrukture is nodig fokus is op die konsepte 19

20 LEWENSWETENSKAPPE GRAAD 12: EKSAMENRIGLYNE Implementering 2011 Lewensiklusse van insekte Definisies van metamorfose, volledige metamorfose en onvolledige metamorfose Skematiese voorstelling om die lewensiklusse van volledige en onvolledige metamorfose te illustreer Voordele en nadele van volledige metamorfose Voordele en nadele van onvolledige metamorfose Blomme as voortplantingstrukture Definisie van bestuiwing Verskil tussen self-, en kruisbestuiwing Die saad ontwikkel uit die saadknop en die vrug ontwikkel uit die vrugbeginsel Belangrikheid van sade in terme van die volgende: Verspreiding van die spesies en die vermindering van kompetisie Stoor van voedsel en oorlewing in strawwe weersomstandighede terwyl dormant Beskerming van die embrio Verskaffing van voedsel aan die saailing uit die saadlobbe Belangrikheid van saad as n bron van voedsel Gebruik van saadbanke om biodiversiteit te handhaaf Neem waar en beskryf die aanpassings van n genoemde Suid- Afrikaanse voorbeeld : n Windbestuifde blom bv. gras, mielies n Insekbestuifde blom bv. Erythina n Voёlbestuifde blom bv. Aalwyn Diversiteit van voortplantingstrategieë by sommige diere Rol van die volgende voortplantingstrategieё by sommige diere om voortplantingssukses te verhoog in verskillende omgewings (met behulp van toepaslike voorbeelde) Hofmakery Uitwendige bevrugting vs inwendige bevrugting Ovipaar, ovovivipaar en vivipaar Amniotiese eier Prekosiale en altrisiale ontwikkeling Ouersorg Maak gebruik van verwysingsmateriaal en beskryf die voortplantingstrategieё van EEN van die dierspesies wat gekies is en analiseer hoe effektief hierdie strategieё vir oorlewing is. Die oes van eiers vir menslike gebruik 20

21 Reproduksie / Voortplanting by die mens LEWENSWETENSKAPPE GRAAD 12: EKSAMENRIGLYNE Implementering 2011 Inleiding Struktuur van die manlike en vroulike voortplantings-/ reproduksiestelsels van die mens Skematiese oorsig van die menslike lewensiklus om die rol van meiose, mitose en voortplanting te toon Die manlike reproduksie-/voortplantingstelsel Ligging en funksies van die testes Diagram wat die epididimis, vas deferens, ejakulasiebuis en uretra vertoon en die funksies van elke deel Diagram van die bykomstige kliere: seminale blasies, prostaatkliere en Cowper se kliere en die funksies van elke deel Ontwikkeling van die sekondêre manlike eienskappe gedurende puberteit onder die invloed van testosteroon Die vroulike voortplanting-/reproduksiestelsel Ligging en funksies van die ovaria interne struktuur van ovarium wat die Graafse follikels in verskillende stadiums van ontwikkeling met ova en corpus luteum aantoon sowel as die funksies van elke deel Identifiseer op 'n diagram die o fallopiusbuise met die ovaria en die funksies van elke deel o uterus met baarmoederwand uitgevoer met endometrium, en die funksies van elke deel o vagina en sy eksterne opening, die vulva, en die funksies van elke deel Ontwikkeling van die sekondêre vroulike eienskappe gedurende puberteit onder die invloed van estrogeen en progesteroon Studie van die manlike en vroulike reproduksiestelsels van die mens deur gebruik te maak van plakkate en modelle Waarnemings en tekeninge van permanente mikroskopiese skyfies of mikrograwe van die testes and ovaria 21

22 Gametogenese LEWENSWETENSKAPPE GRAAD 12: EKSAMENRIGLYNE Implementering 2011 Definisies van elk van die volgende terme: gametogenese oögenesis spermatogenese Tekening met byskrifte vanaf n spermsel en ovum van mikroskopiese skyfies Ovulasie en menstruasie Beskryf spermatogenese soos volg: Selle van die kiem-epiteel wat die saaddraende buisies uitvoer, ondergaan mitose om diploïede spermatosiete te vorm Elke diploïede spermatosiet in die seminale buisies van die testes ondergaan meiose 4 haploïede spermatiedes word gevorm Elke spermatied ontwikkel in n volwasse spermsel/spermatozoa Struktuur/bou van 'n spermsel en die funksie van elke gedeelte (akrosoom, kop met haploïede nukleus, middelgedeelte met mitochondria en 'n stert) Beskryf oögenese soos volg: Voor puberteit, verdeel die kiem-epiteelselle in die ovarium deur middel van mitose om primêre follikels te vorm n Diploïede oösiet in die primêre follikel vergroot en ondergaan meiose Van die 4 haploïede selle wat volg, oorleef slegs een om tot n haploïede volwasse ovum te ontwikkel Struktuur en funksie van verskillende dele van n ovum (jellielaag, haploïede kern, sitoplasma) Die menstruele siklus sluit die uterale-/baarmoedersiklus en die ovariale siklus in Gebeurtenisse in die ovariale siklus jong Graafse follikel in verskeie stadia van ontwikkeling volwasse Graafse follikels ovulasie transformasie na corpus luteum Uteralesiklus/baarmoedersiklus:Veranderinge wat plaasvind in die baarmoederwand totdat die endometrium wegskeur en deur bloeding vergesel word (menstruasie) Hormonale beheer van die menstruele siklus (ovariale en baarmoedersiklusse) deur te verwys na die werking van FSH, estrogeen, LH en progesteroon Negatiewe terugvoeringsmeganisme betrokke by FSH, LH, oestrogeen and progesteroon 22

23 Bevrugting en implanting Definisie van kopulasie en bevrugting Ligging en proses van bevrugting Ontwikkeling van die sigoot tot 'n morula en dan tot n blastosist en daarna tot 'n embrio Implanting, insluitend die rol oestrogeen en progesteroon in die handhawing van 'n swangerskap Gestasie Identifisering en funksies van die volgende dele van die ontwikkelende embrio: chorion and chorioniese villi amnion, amniotiese holte en amniotiese vloeistof naelstring (insluitend umbilikale slagaar/arterie en umbilikale aar/vene) en plasenta Chorion Drie stadia van natuurlike geboorteproses (kraam, uitdruk van baba, plasenta en naelstring word uitgewerp) Beheer van menslike fertiliteit/ geboortebeperking Definisie van geboortebeperking /kontrasepsie Rol van verskillende metodes in geboortebeperking: Natuurllike metodes: Onttrekking en die ritmemetode Versperringsmetodes: Kondoom, Femidon, en lis of IUA Chemikalieë /medikasie: spermdoders, kontraseptiewe pil, kontraseptiewe inspuitings Snykundige metodes: sterilisasie Impak van kontraseptiewe pille op die produksie van FSH Houdings en geloofsoortuigings van verskillende kulture oor die gebruik van voorbehoedmiddels Ondersoek die houdings en geloofsoortuigings van verskillende kulture oor die gebruik van voorbehoedmiddels Seksueeloordraagbare siektes Oorsake, oordrag, simptome, behandeling en voorkoming van: Sifilis Gonorree 23

24 Bevolkings- en gemeenskapsekologie Bevolkingsekologie Inleiding Definisie en verwantskap tussen die volgende: Spesie gemeenskap ekologiese nis habitat ekostelsel bevolking ekologie Grootte van n bevolking Definisie en impak van die volgende op bevolkingsgrootte: Nataliteit Mortaliteit Verspreiding (insluitend immigrasie, emigrasie en migrasie) Aspekte van bevolkingsfluktuasie en -regulering dravermoë omgewingsweerstand/beperkende faktore en hul impak op bevolkingroei die effek van jaarlikse en seisoenale fluktuasies op bevolkingsgrootte Kenmerke van die volgende groeipatrone/-vorme Geometriese groeivorm (J-vormige kurwe) Logistiese groeivorm (S-vormige kurwe) Metodes om bevolkingsgrootte, bevolkingsdemografie en bevolkingsbewegings te bepaal Direkte tegniek (sensus) Indirekte tegniek eenvoudige monsterneming en merk -en- hervang Merk-en-hervang of eenvoudige monsterneming as n tegniek om bevolkingsgrootte te bepaal Menslike bevolking Patrone/tendense in menslike bevolkingsgroei tot 1650 en dan van 1650 tot die huidige en moontlike redes vir die tendense/patrone Voorspelling van die menslike bevolkingsgroei in Suid-Afrika oor die volgende twintig jaar Interpretering van grafieke wat menslike bevolkingsouderdom en geslagsverspreiding van verskillende lande (ontwikkelende en ontwikkelde) vertoon Implikasies vir verdere menslike bevolkingsgroei vir die natuurlike omgewing: Die konsep ekologiese voetspoor Vergelyking van die ekologiese voetspoor van mense in ontwikkelende en ontwikkelde lande Die effekte van hoë bevolkingsgroei op die omgewing 24

25 Spanning en kwessies rakende menslike eise teenoor bewaring van die natuurlike omgewing deur EEN van die volgende voorbeelde te gebruik: Die jagbedryf Volhoubare oes van natuurlike bronne Skep en bestuur van wildreservate Sosiale organisasie Voorbeelde van sosiale organisasie wat oorlewing bevorder Die vorming van troppe of swerms as n strategie om predatore te vermy Die vorming van troppe as n suksesvolle jagstrategie, bv. wilde honde Diere met dominante broeipare Verdeling van arbeid onder lede van n kolonie (termietkolonies of bye of naakte molrotte) Gebruik boeke, videos, TV programme om sosiale organisasie van EEN voël of soogdierspesie in Suid-Afrika na te vors. Verslag as n geskrewe opdrag, plakkaat of mondelinge aanbieding. Gemeenskapstruktuur Interaksies in n gemeenskap n Gemeenskap as n groep van verskillende bevolkings (produseerdes, verbruikers en ontbinders) wat saam in dieselfde habitat lewe. Definisies van produseerders, verbruikers (herbivore, karnivore, omnivore) en ontbinders Interaksies binne n gemeenskap en die effek daarvan op bevolkingsgrootte van ander spesies in die gemeenskap: PREDASIE TWEE voorbeelde van predasie in Suid Afrikaanse konteks. KOMPETISIE Intraspesifieke kompetisie: kompetisie tussen organismes van dieselfde spesie afhanklik van dieselfde bronne soos voedsel, ruimte, skuiling, water en toegang tot paringsmaats. Interspesifieke kompetisie: kompetisie tussen organismes van verskillende spesies afhanklik van dieselfde bronne soos lig, ruimte, skuiling, water, voedsel. n Voorbeeld van kompeterende uitsluiting: kompetisie waar een van die twee kompeterende spesies baie meer suksesvol is as die ander een, tot so `n mate dat die suksesvolle een oorleef en die ander een verdwyn. 25

26 Interaksies in n gemeenskap Hulpbronverdeling: kompetisie waar die kompeterende spesies saam in dieselfde habitat oorleef omdat hulle die bronne effens verskillend gebruik: - Tenminste EEN voorbeeld van hulpbronverdeling tussen plante, bv. woud ekostelsels - Ten minste EEN voorbeeld van hulpbronverdeling tussen diere, bv. saamlewende strandvoëls/ saamlewende groot herbivore in n Afrika savanne/ saamlewende predatore/roofdiere soos leeus en luiperde. SIMBIOSE Definisie van simbiose as noue verwantskap van twee organismes sodat een of beide voordeel trek uit die verwantskap Drie tipes simbiose (mutualisme, kommensalisme en parasitisme) Parasitisme Definisie van parasitisme as n verwantskap waar een van die spesies bevoordeel, en die ander een benadeel word deur die verwantskap Wetenskaplikes beskou parasitisme as n vorm van predasie omdat die parasiet op die ander organisme teer en dit mag doodmaak TWEE voorbeelde van parasitisme in die Suid-Afrikaanse konteks Die uitwerking van parasitiese infeksies op mense en makdiere in verskillende dele van Suid-Afrika sowel as die invloed van sanitasie en speelgewoontes (bv. swem in riviere) op parasitiese infeksies Mutualisme Definisie van mutualisme as die simbiositiese verwantskap waar beide spesies bevoordeel word uit die verwantskap. TWEE Suid-Afrikaanse voorbeelde van mutualisme Kommensalisme Definisie van kommensalisme as twee spesies wat saamleef waar een bevoordeel en die ander een nie benadeel of bevoordeel word nie. TWEE Suid-Afrikaanse voorbeelde van kommensalisme 26

27 Menslike invloed op gemeenskapstruktuur Debateer besluite om in te gryp en gemeenskapstrukture te beheer, bv. uitdunning van olifante. Die impak van menslike nedersettings op gemeenskapstrukture, bv. ystertydperknedersettings, landbou en stede. Estetiese waarde wat Suid- Afrikaners aan Suid-Afrika se biodiversiteit heg. Gemeenskapsveranderinge oor tyd Ekologiese suksessie Definisie van Ekologiese suksessie Primêre suksessie as die opeenvolging van organismes wat n nuwe habitat bewoon. Pionierplante word vervang deur n opeenvolging/suksessie van spesies Sekondêre suksessie as die opeenvolging van organismes wat n versteurde habitat bewoon of wanneer n gevestigde gemeenskap op n katastrofiese manier versteur word. Ondersoek en identifiseer ten minste EEN voorbeeld van primêre en EEN voorbeeld van sekondêre suksessie in n plaaslike omgewing, bv. skoolgronde Ondersoek gemeenskapstruktuur binne-in n habitat en veranderinge tot hierdie struktuur soos die habitat verander. Gebruik tenminste EEN steekproefmetode, bv. Kwadrate (vierkante), deursneë, strikke, direkte waarnemings. Bespreek die belangrikheid van ewekansige steekproewe. 27