Ministerie van Infrastructuur en Milieu IenM Enterprise Architectuur

Transcriptie

1 Document D-7 Ministerie van Infrastructuur en Milieu IenM Enterprise Architectuur Versie 0.2 Datum 15 juli 2014 Status Definitief

2 Colofon Versie 0.2 Contactpersoon Paul Leunissen M Paul.Leunissen@minienm.nl Ministerie van Infrastructuur en Milieu Hoofddirectie Financiën, Management en Bedrijfsvoering Directie Concern Informatievoorziening Afdeling Architectuur en Informatie Management Team Architectuur Koningskade 4 Postbus EX Den Haag Auteurs Paul Leunissen Peter Visser Stephen Oostenbrink Pagina 2 van 57

3 Inhoud Voorwoord IenM Enterprise Architectuur Inleiding Waarom een Enterprise Architectuur? Werken onder architectuur Wat levert de IenM Enterprise Architectuur op? Architectuur voor besluitvorming projectportfolio Architectuur als kader voor projecten Werken aan Architectuur Totstandkoming IMEA Opbouw van IMEA Onderhoud IMEA Uitbreiden en aanpassen Methoden, technieken en hulpmiddelen Frequentie en vaststelling Scope van IMEA Doelstelling IMEA Toekomst(vast) Kwaliteit Communicatie Doelgroep Leeswijzer Geraadpleegde documenten en bronnen Bedrijfsarchitectuur Inleiding Organisatie Missie van IenM Vlot - Veilig - Leefbaar Keuzes maken Van buiten naar binnen Informatieplannen Directie Concern Informatievoorziening Processen Producten en Diensten Bedrijfsarchitectuur Principes Service Gerichte Architectuur Informatiearchitectuur Inleiding Scope Doelstelling Informatie-architectuur principes Medewerkers en Applicaties Principes Berichten en Gegevens Principes Informatie-uitwisseling Achtergrond Integratiefuncties Technische Architectuur Inleiding Meerdere ICT infrastructuren Kwaliteit Modellering Technische Componenten Verwerkingslaag Enterprise Service Bus (ESB) en het Centraal Aansluitpunt Presentatielaag Distributielaag Gegevens Opslag Online Storage Offline Storage Netwerk Beveiliging Identity Management (IdM) Beveiliging van de informatie-uitwisseling Pagina 3 van 57

4 4.8.3 Inbraakdetectie d.m.v. IDS (Intrusion Detection System) Security Services Beheer Architectuur Principes Indeling van de architectuurprincipes Scope van de principes Principes versus Aansluitvoorwaarden Leeswijzer principes Bedrijfsarchitectuur principes Informatiearchitectuur principes Medewerkers en Applicaties Berichten en Gegevens Informatie-uitwisseling Technische principes Technische Componenten Gegevensopslag Netwerk Beveiliging Beheer Pagina 4 van 57

5 Voorwoord Op weg naar een flexibele en efficiënte Informatievoorziening Evenals andere organisaties binnen de overheid streeft het Ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM) naar de verwezenlijking van politieke en bestuurlijke doelstellingen en dit leidt tot een welhaast continue stroom aan veranderingen. Het succesvol doorvoeren van deze veranderingen, vaak in de vorm van projecten, vraagt om een inzichtelijke samenhang en samenwerking van (het ontwerpen van) wet- en regelgeving, organisaties, processen en ondersteunende voorzieningen, waaronder ICT, gericht op de gewenste nieuwe producten en diensten. Hoe groter, ambitieuzer en complexer een project, hoe groter de noodzaak tot afspraken en sturing. Voor u ligt het document met een beschrijving van de IenM Enterprise Architectuur (hierna aangeduid met IMEA), waarin deze afspraken en sturing zijn opgenomen in de vorm van uitgangspunten, richtlijnen en kaders. Het Werken onder Architectuur maakt de complexiteit beheersbaar en maakt het mogelijk noodzakelijke en gewenste veranderingen in de vorm van projecten op te knippen, waarbij de samenhang behouden blijft en hergebruik van bestaande (delen van) oplossingen mogelijk wordt. Daar steeds meer diensten en producten van de (Rijks)overheid tot stand komen door samenwerking tussen verschillende organisaties zijn multilaterale afspraken en standaarden noodzakelijk. Op architectuurgebied wordt hier door de Nederlandse Overheid Referentie Architectuur (NORA) en de Model Architectuur Rijksdienst (MARIJ) invulling aan gegeven. Voorliggend document sluit dan ook nauw aan bij deze documenten. De aanpak van het Werken onder Architectuur vertoont grote gelijkenis met die van de organisatieverandering binnen het Rijk. Geconcretiseerd zijn de kenmerken van de aanpak van werken onder architectuur: Geen blauwdruk maar richtinggevende principes en modellen; Stapsgewijs veranderen. Denk Groot, realiseer klein en snel; Architectuur voor projecten wordt eerst uitgewerkt in een Globale Architectuur Schets (GAS) en vervolgens in een Project Start Architectuur (PSA); Just in Time en Just Enough Architectuur; Geen theoretische beschouwingen maar concrete architectuur voor lopende en actuele ontwikkelingen; Een stimulerende, faciliterende, activerende rol van de architecten. Pagina 5 van 57

6 1 IenM Enterprise Architectuur 1.1 Inleiding Om in een wereld waarin verandering de enige constante is invulling te kunnen blijven geven aan de doelstellingen van IenM, zullen continu processen worden herontworpen, taken en rollen van medewerkers worden veranderd en zullen informatiesystemen moeten worden vernieuwd. IenM staat voor de uitdaging - om naast de interne reorganisaties - al deze veranderingen in samenhang aan te sturen, om op die manier een samenhangend geheel aan oplossingen te implementeren. Het is een uitdaging om de toenemende complexiteit die daarbij hoort het hoofd te bieden en overzicht te behouden op dit geheel van ontwikkelingen, factoren, afhankelijkheden en invloeden. De architectuurbenadering, oftewel het werken onder architectuur, is daarbij een belangrijk hulpmiddel. 1.2 Waarom een Enterprise Architectuur? Een Enterprise Architectuur vormt een samenhangend fundament voor het opbouwen en in stand houden van een omgeving. Daarbij strekt de omgeving zich verder uit dan de techniek en omvat ook de inrichting van de organisatie, de processen, de informatievoorziening, de infrastructuur en de onderlinge samenhang. Dit is vergelijkbaar met het realiseren van een complete woonwijk, waarbij de architectuur op verschillende niveaus (streekplan, bestemmingsplan, ontwerpplan) zorgt voor ordening van de functies van de woonwijk, de infrastructurele voorzieningen, de oplossingen en de samenhang tussen deze onderdelen. Het bovenliggende niveau voorziet het onderliggende niveau van kaders waarbinnen het ontwerp kan plaatsvinden. Op die manier maakt architectuur de complexiteit beheersbaar. Figuur 1: Architectuur op verschillende niveaus De architectuurbenadering zorgt ook dat de informatievoorziening in lijn is met de bedrijfsdoelstellingen. Informatiesystemen en ook architectuur - zijn geen doel op zich, maar zijn ondersteunend aan de bedrijfsstrategie. De architectuurbenadering helpt zo om de veranderingen van bovenaf aan te sturen. Ook ondersteunt architectuur - met onder andere uitgangspunten, richtlijnen, kaders, principes, modellen en taalafspraken - de communicatie met alle betrokkenen. Pagina 6 van 57

7 1.3 Werken onder architectuur Werken onder architectuur is niet alleen noodzakelijk voor het gecontroleerd uitvoeren van wijzigingen, het zorgt ook voor grip op de al bestaande en verder toenemende complexiteit en helpt bij de besluitvorming. Of het nu gaat om veranderingen in de organisatie, een gewijzigde informatiebehoefte of het toepassen van innovatieve technieken, de wens is en blijft om in control te zijn. Werken onder architectuur is dus niet een doel op zich, het is het (stuur)middel om grip op de situatie te houden. Tenslotte is werken onder architectuur een belangrijke randvoorwaarde voor samenwerking. Afspraken over standaarden en referentiemodellen zijn onontbeerlijk waar meerdere partijen samenwerken en informatie uitwisselen om voor de klant burger, bedrijf en maatschappelijke organisaties de gewenste producten en diensten te leveren Wat levert de IenM Enterprise Architectuur op? De informatievoorziening van IenM ondersteunt het realiseren van de doelstellingen van het departement. De IenM Enterprise Architectuur, IMEA, draagt bij aan het op een passende, efficiënte en flexibele wijze vormgeven van deze informatievoorziening. In voorliggend document kunt u lezen op welke wijze IenM het werken onder architectuur heeft ingericht c.q. in wil gaan richten. Architectuur is hierbij een ondersteuningsinstrument voor sturing. Het geeft aan hoe verschillende ontwikkelingen met elkaar samenhangen. Met behulp van IMEA kunnen ontwikkelingen op het gebied van informatievoorziening in samenhang worden beschouwd. Dat biedt de volgende voordelen voor opdrachtgevers, management en proceseigenaren: Hergebruik van de kennis en ervaringen die reeds opgedaan zijn bij soortgelijke vraagstukken. Adviezen en beslissingen kunnen beter worden onderbouwd. Er kan gebruik gemaakt worden van voorzieningen die er al zijn, zodat er niet voor elk vraagstuk een nieuwe oplossingen wordt bedacht, Er worden geen wijzigingen doorgevoerd, die (zonder dat dat helder is) afbreuk kunnen doen aan de resultaten van andere processen (voorkomen van problemen door suboptimalisatie van processen). Impact bepalen van (externe) ontwikkelingen en veranderingen (o.a. wetgeving), waardoor zij beter zijn voorbereid op de benodigde organisatieverandering. Handvatten om prioriteiten te stellen in het projectportfolio. Inzicht en samenhang in de huidige informatievoorziening en het huidige applicatielandschap door middel van Applicatie Portfolio Management (APM). Visie op toekomst van de informatievoorziening, hierdoor is het mogelijk te sturen met een heldere richting en te gaan van ad hoc naar gestructureerde sturing. Vertaalde visie naar concrete richting voor de inrichting van processen en de informatievoorziening. Besturing over het gehele (ICT) projectenportfolio vindt mede plaats door te bepalen of een voorgesteld project past binnen de kaders van IMEA. Het geeft architectuurkaders waarbinnen projecten hun ontwerp- en inrichtingsbeslissingen moeten nemen. IMEA geeft kaders, richtlijnen en richting aan projectresultaten. Samengevat is Werken onder architectuur : Gebruik van architectuur in besluitvorming over het projectportfolio. Gebruik van architectuur als kader voor projecten. Opstellen en onderhouden van architectuur (zie ook 1.4) Architectuur voor besluitvorming projectportfolio Architectuur strekt in het kader van besluitvorming rondom het projectenportfolio verder dan ICT infrastructuur of applicaties en gaat ook in op de Pagina 7 van 57

8 informatiehuishouding, gegevensuitwisseling en de verandering aan de bedrijfsprocessen. Bij goedkeuring van een project wordt op de volgende inhoudelijke aspecten getoetst (naast uiteraard aspecten als financiën en resources): Hoe past het project in de overige lopende en geplande ontwikkelingen? (afbakening, scope, relaties); Hoe past het beoogde projectresultaat in de architectuur? (oplossingsrichting). Veel veranderingen binnen IenM vinden plaats in de vorm van projecten. Een goed inzicht en overzicht van het projectportfolio door middel van Project Portfolio Management (PPM), is noodzakelijk om een afweging te kunnen maken welke projecten IenM - binnen de context van de bestaande projecten moet uitvoeren. Dit houdt in dat het projectportfolio up to date moet zijn. Het gebruik van een business case is, binnen de gekozen methodiek van projectmanagement (Prince) noodzakelijk. Een business case legt de afwegingen, waaronder de kosten-batenanalyse op basis waarvan het management beslissingen neemt, vast. Een business case moet gedurende de looptijd van een project voortdurend onderhouden worden, omdat de factoren die de business case beïnvloeden kunnen wijzigen. Architectuur draagt hier in bij door scherp te krijgen wat de oplossingsrichting is, in welke context de verandering plaats vindt en door het wegnemen van (een deel van de) onzekerheden. Hiermee verbetert de kwaliteit van de business case. Architectuur geeft daarnaast inzicht in de huidige situatie, de scope van de veranderingen en schetst een beeld van de gewenste toekomstige situatie. Dit zorgt er voor dat er gefundeerde keuzes gemaakt worden Architectuur als kader voor projecten De regie voor de uitvoering op ICT projecten ligt in handen van de Directie Concern Informatievoorziening (DCI). Figuur 2 hieronder bevat een vereenvoudigde weergave van het ketenproces, zoals dit door DCI bij ICT projecten wordt gevolgd. De diverse architectuurproducten zijn herkenbaar aan de blauwe kleur en worden in het navolgende beschreven. De wijze waarop in dit proces met de architectuurproducten wordt gewerkt en de rol die architectuur hierin vervult, wordt aangeduid met Werken onder Architectuur. Figuur 2: Context IMEA Producten Pagina 8 van 57

9 De Globale Architectuur Schets (GAS) is de eerste globale verkenning naar een inhoudelijke oplossingsrichting, behorend bij de vraag van de opdrachtgever. De GAS is dan ook vooral bedoeld om de opdrachtgever inzicht te geven in deze oplossingsrichting en wijze van realisatie. Daarbij wordt weliswaar gestuurd op basis van de relevante architectuurprincipes, maar om te voorkomen dat de doelgroep afhaakt, worden deze in de vorm van begrijpelijke en heldere uitgangspunten benoemd. Voor elk systeemontwikkelingsproject wordt, zonder uitzondering, een GAS opgesteld. Ook in die gevallen waarin een GAS (bijvoorbeeld vanwege de beperkte omvang of complexiteit van een traject) niet nodig is. In dat geval zal de GAS slechts bestaan uit een motivatie waarom er geen GAS is vereist. Hiermee wordt voorkomen dat de GAS stap al dan niet bewust wordt genegeerd. De GAS helpt hiermee het project de kaders van IMEA te hanteren en is samen met het Projectvoorstel de eerste mijlpaal van het projectproces van DCI. Een GAS wordt vastgesteld door de opdrachtgever. In het geval er sprake is van projectgeoriënteerde realisatie, dan geeft de GAS expliciet en gemotiveerd uitsluitsel over het al dan niet opstellen van een PSA. In de Project Start Architectuur (PSA) worden de in de GAS gemaakte keuzen verder uitgewerkt. Daarbij worden de van toepassing zijnde kaders, richtlijnen en principes uit IMEA naar voor het project relevante en concrete inrichtingskeuzes vertaald, waarmee de PSA de leidraad vormt voor de oplossing gedurende het project. Een PSA zorgt er voor dat de architectuur een verbinding maakt met de strategische doelen en keuzes van de opdrachtgever. Een PSA is een uitwerking door architectuur waarin de voorwaarden worden aangegeven waaraan een te realiseren ICT voorziening moet voldoen. Dit betekent dat er na het opstellen van een PSA geen volledige ontwerpvrijheid is voor het project; het project dient zich te houden aan de kaders c.q. spelregels die in de PSA zijn vastgelegd. De PSA wordt als onderdeel van het Werken Onder Architectuur gemaakt om te bewerkstellen dat veranderingen zodanig gerealiseerd worden dat zij samenhang hebben met andere veranderingen en passen binnen de gewenste toekomst vaste informatievoorziening. De PSA wordt door architectuur opgesteld, in samenwerking met de opdrachtgever en domein experts. Review wordt gedaan door stakeholders en collega architecten om daarmee te komen tot een gedragen en kwalitatief hoogwaardige architectuur. Het document Aansluitvoorwaarden beschrijft, als hulpmiddel bij het Werken onder Architectuur, niet-functionele eisen waaraan informatiesystemen, welke door DCI in beheer worden genomen en/of binnen de (IenM) ICT Infrastructuren beschikbaar worden gesteld, dienen te voldoen. Deze aansluitvoorwaarden gelden niet enkel bij het selecteren c.q. het (laten) ontwikkelen van nieuwe applicaties en de overdracht hiervan naar beheer, maar ook gedurende de exploitatieperiode (het beschikbaar houden). De aansluitvoorwaarden gelden zowel voor applicaties die in de IenM infrastructuur landen, als applicaties die extern gehost worden. 1.4 Werken aan Architectuur Zoals in het voorgaande aangegeven, creëert architectuur duidelijkheid, kent het duidelijke samenhangende modellen voor elk van de onderdelen, zorgt het voor overzicht en inzicht, begrip en het adresseren van de juiste discussies. Daarbij is het wel noodzakelijk de in de architectuur gebruikte termen, begrippen en hun onderlinge samenhang te begrijpen. In deze paragraaf worden de referentie modellen, raamwerken (frameworks), methoden, technieken, tools en talen toegelicht, die worden toegepast bij de totstandkoming, opbouw en onderhoud van IMEA. Pagina 9 van 57

10 1.4.1 Totstandkoming IMEA IMEA is gebaseerd op een aantal voorgaande documenten op het gebied van de architecturen van vmvenw en vmvrom en is in die zin een doorontwikkeling. Zo werd bij vmvrom de Enterprise VROM Architectuur (EVA) gehanteerd en kende vmvenw concernkaders ten aanzien van de inzet van ICT voorzieningen. Werkwijzen en producten waarvan het ontstaan mede werd ingegeven door de veranderde omgeving en Rijksbrede ontwikkelingen op het gebied van architectuur, zoals (Nederlandse Overheid Referentie Architectuur) en MARIJ (Model Architectuur Rijksdienst). Na de samenvoeging van beide departementen en de inrichting van de Directie Concern Informatievoorziening (DCI) zijn de krachten ook op architectuurvlak gebundeld en is een start gemaakt met de inrichting van het Werken onder Architectuur en de bijbehorende instrumenten zoals IMEA Opbouw van IMEA Figuur 3 geeft aan hoe IMA zich verhoudt tot NORA en MARIJ. NORA wordt beïnvloed door internationale standaarden en richtlijnen vanuit de EU. Zowel NORA als MARIJ hebben hun invloed op de generieke bouwstenen e-overheid en de Rijksbrede projecten, door deze ontwerprichtlijnen en een toetsingskader mee te geven en ze te positioneren in een groter geheel. NORA doet dit voor de gehele overheid, MARIJ voor de Rijksdienst. MARIJ is daarnaast richtinggevend voor de architecturen bij de departementen, zoals IMEA bij IenM en bijvoorbeeld DEAL bij ELenI. Figuur 3: Relatie NORA, MARIJ en IMEA IMEA is dusdanig opgebouwd dat wordt aangesloten bij NORA en MARIJ. Zo wordt de architectuur beschreven aan de hand van het architectuurraamwerk zoals dit in de NORA is gedefinieerd (zie Figuur 4), het zogenaamde 9+2-vlaks model. Het model bestaat uit 3 lagen, te weten Bedrijfs-, Informatie en Technische Architectuur, met elk 3 vlakken en in iedere architectuur laag komen de aspecten Beveiliging en Beheer aan bod. Pagina 10 van 57

11 Figuur 4: Architectuurraamwerk NORA Om te voorkomen dat de IenM Enterprise Architectuur wordt beschreven in één lijvig en daarmee onoverzichtelijk, moeilijk hanteer- en verteerbaar document, is er gekozen voor het creëren van een IMEA dossier, een verzameling IMEA documenten met een onderlinge samenhang. Figuur 5 bevat een grafische presentatie van het IMEA dossier. In het voorliggende hoofddocument, wordt de IenM Enterprise architectuur beschreven aan de hand van de NORA indeling, wordt nut en noodzaak van architectuur voor IenM behandeld en worden de richtinggevende en kader stellende principes gepresenteerd waarbinnen bij het werken onder architectuur geacteerd wordt. In domeinarchitecturen worden specifieke domeinen binnen de organisatie beschreven die vaak vanwege de omvang en complexiteit - een nadere detaillering behoeven. Een domeinarchitectuur beschrijft op hoofdlijnen de processen, activiteiten en informatie die een rol spelen in het betreffende domein en bevat, indien nodig, ook aanvullende domein specifieke kaders en principes. In IMEA katernen zijn architectuurbegrippen en concepten nader uitgewerkt en toegelicht. Voor de realisatie van oplossingen in de vorm van informatiesystemen gelden aansluitvoorwaarden, gebaseerd op de IMEA architectuurprincipes (zie ook ). Tenslotte bevat het IMEA dossier een template voor het opstellen van een Globale Architectuur Schets (GAS) en een Project Start Architectuur (PSA). Pagina 11 van 57

12 Figuur 5: IMEA Dossier Onderhoud IMEA Architectuur is nooit af. Er zijn technische en organisatorische ontwikkelingen, voortschrijdend inzicht, wijzigingen in strategie en er zijn altijd delen die verder uitgewerkt kunnen worden. IMEA is daardoor zelf altijd in ontwikkeling en wordt, mede op basis van terugkoppeling door besluitvormers en projecten, aangescherpt. Kortom, de architectuur moet onderhouden worden. De verantwoordelijkheid voor het correct, actueel en bruikbaar maken en houden van de architectuur ligt bij het architectuurteam van DCI/Ontwikkeling. Dit is een continu proces, wat ook onderdeel uitmaakt van het jaarplan van DCI. Op basis van nieuwe ontwikkelingen en feedback uit projecten worden wijzigingen op de architectuur verzameld en verwerkt tot een volgende versie van IMEA. Uiteraard rekening gehouden met de IenM visie ten aanzien van de informatievoorziening die mede invulling moet geven aan de I-Strategie van het Rijk en worden ontwikkelingen in de markt, overheid en organisatie gevolgd. Deze input, in Figuur 2 weergegeven met de groene lijnen, biedt een relatief statische basis voor de IenM Enterprise Architectuur Uitbreiden en aanpassen Werken aan architectuur betreft het telkens verder invulling geven aan en aanpassen van deze architectuur met kaders en richtlijnen voor actuele onderwerpen, waarvoor vanuit architectuur richting gegeven moet worden. Deze onderwerpen zijn onder meer afkomstig uit ontwikkelingen in de markt, de overheid en de eigen organisatie. Daarnaast ontstaan nieuwe inzichten door de werkzaamheden in het ketenproces en het opstellen van de architectuurproducten GAS en PSA. Zo worden bijvoorbeeld nieuwe domeinen (bijvoorbeeld Eenvoudig Pagina 12 van 57

13 Beter) in kaart gebracht, of worden concepten generiek uitgewerkt in katernen (bijvoorbeeld Service Gerichte Architectuur). Deze invloeden zijn met de rode stippellijnen in Figuur 2 weergegeven. Het IMEA dossier is dan ook een groeiende set documenten waaraan nieuwe domeinen en katernen worden toegevoegd Methoden, technieken en hulpmiddelen Ter ondersteuning van het werken aan architectuur wordt (pragmatisch) gebruik gemaakt van standaard methodieken, zoals het architectuur procesmodel van TOGAF (The Open Group Architecture Framework). TOGAF biedt niet alleen handvatten voor het opstellen en onderhouden van een architectuurdocument, maar ook voor het werken onder architectuur. Voor het beschrijven van de architectuur wordt gebruik gemaakt van generieke KA applicaties zoals Word, Powerpoint en Visio en specifieke architectuur applicaties zoals Archi voor het modelleren van schema s, tekeningen en overzichten in de diverse lagen van de architectuur. Voor dit modelleren wordt de architectuurtaal Archimate toegepast. Al deze toegepaste raamwerken, methoden en technieken zijn Rijksbreed omarmd en voor het merendeel zelfs vastgesteld als rijksstandaard Frequentie en vaststelling Het Architectuurteam zal het IMEA hoofddocument ten minste één maal per jaar actualiseren en opnieuw laten vaststellen in de Stuurgroep IV. Domeinarchitecturen en eventuele additionele katernen worden toegevoegd indien beschikbaar. 1.5 Scope van IMEA De architectuur principes zijn het belangrijkste middel om bij het werken onder architectuur de ontwikkeling van de informatievoorziening te sturen. Ondanks dat een aantal IenM organisatieonderdelen, waaronder RWS, KNMI en PBL, een eigen koers varen ten aanzien van de invulling c.q. operationalisering van informatievoorziening, gelden de IMEA Architectuur Principes voor geheel IenM. Het IMEA dossier beschrijft daarentegen niet een allesomvattende Enterprise Architectuur voor alle organisatieonderdelen van IenM. IMEA bevat een globale beschrijving van de Bedrijfsarchitectuur, waarin de taken van IenM worden afgedekt. Deze Bedrijfsarchitectuur wordt gebruikt om de Informatiearchitectuur en de Technische architectuur verder inhoud te geven. ILT hanteert een zelf opgesteld informatieplan en valt derhalve voor wat betreft de Business Architectuur buiten scope. Dit geldt om eerder genoemde redenen voor alle architectuurlagen voor RWS, KNMI en PBL. Voorzieningen ontwikkeld onder verantwoordelijkheid van IenM, waarvan de uiteindelijke realisatie, uitvoering en/of het gebruik buiten de IenM organisatie liggen, vallen onder het domein Extern. Voorbeelden hiervan zijn het Omgevingsloket Online (OLO) en het Landelijk Asbest Volg Systeem (LAVS). De beschreven scope afbakening is in navolgende figuur met de kleuren van de bollen weergegeven. De percentages waarmee de diverse bollen zijn ingevuld, geven aan in hoeverre er ten aanzien van architectuur op genoemd tijdstip inzicht bestaat en/of gestuurd wordt op de (ontwikkeling van de) diverse architectuuronderdelen en voorzieningen. Pagina 13 van 57

14 Figuur 6: Scope IMEA Q Het inzicht in en de besturing van de bedrijfsvoering van de diverse IenM organisatieonderdelen neemt een wat bijzondere plaats in dit geheel in. Dit vanwege het besluit om een aantal bedrijfsvoering processen binnen geheel IenM op eenzelfde wijze c.q. met dezelfde informatiesystemen te ondersteunen. Dit is weergegeven in onderstaande figuur. Figuur 7: Scope IMEA in relatie tot Bedrijfsvoering 1.6 Doelstelling IMEA Het voorliggende document is een beschrijving van de IenM Enterprise Architectuur en de daarin geldende uitgangspunten, richtlijnen, kaders en principes, inclusief de onderlinge samenhang. Het document dient diverse doelen, te bundelen op basis van de volgende kenmerken. Pagina 14 van 57

15 1.6.1 Toekomst(vast) IMEA draagt bij aan de verdere ontwikkeling en realisatie van een flexibele en wendbare informatievoorziening van IenM. IMEA ondersteunt bij het prioriteren van (investeringen ten behoeve van) projecten. Projecten en de daarmee te realiseren doelstellingen en producten worden getoetst aan IMEA. Gefundeerde keuzes met betrekking tot de informatievoorziening maken, die aan de strategische doelstellingen van IenM bijdragen, zodat er gefundeerd besluitvorming over wijzigingen plaatsvindt. Zorgen dat er een informatievoorziening ontstaat die niet alleen de actuele behoefte afdekt, maar ook adaptief is voor de toekomstige eisen, wensen en innovaties Kwaliteit Een informatievoorziening ontwikkelen die maximaal aansluit op de eisen, wensen en principes van IenM. Bevorderen van de kwaliteit, professionaliteit, effectiviteit en efficiency van de informatievoorziening en van iedereen die hierbij is betrokken. IMEA draagt richtlijnen, principes en standaarden aan voor de ontwikkelingen van informatiesystemen, onder andere de zogenaamde Aansluitvoorwaarden Communicatie Samenhang definiëren en bewaken van alle componenten binnen de informatievoorziening van IenM. Het document dient als communicatiemiddel en biedt als zodanig inzicht in de wijze waarop de informatievoorziening binnen IenM is en wordt vormgegeven en stelt de diverse doelgroepen (zie 1.7) in staat om diverse besluiten en activiteiten met elkaar in verband te brengen, te synchroniseren en te begrijpen. 1.7 Doelgroep De doelgroepen waarvoor IMEA primair van belang is, zijn: (Leden van de) Stuurgroep Informatievoorziening (StIV); (Informatiemanagers van de) IenM organisatieonderdelen; IenM ICT Architecten; Architecten in ICT projecten; Directie Concern Informatievoorziening (DCI); Leveranciers. 1.8 Leeswijzer Hoofdstuk 1 bevat een introductie en beschrijft de doelstelling, de totstandkoming, context en scope van IMEA en geeft inzicht in (nut en noodzaak van) het Werken onder en aan Architectuur, Hoofdstuk 2 bevat een beschrijving van de Bedrijfsarchitectuur; Hoofdstuk 3 bevat een beschrijving van de Informatiearchitectuur; Hoofdstuk 4 bevat een beschrijving van de Technische Architectuur; Hoofdstuk 5 bevat een overzicht en onderbouwing van de architectuur principes zoals deze in de voorgaande hoofdstukken bij de beschrijving van de architectuur lagen zijn gebruikt. 1.9 Geraadpleegde documenten en bronnen [NORA]: Nederlandse Overheid Referentie Architectuur, versie 3.0 [MARIJ]: Model Architectuur Rijksdienst, versie 1.0 [EVA]: Enterprise IenM Architectuur, versie 3.0; [ISTRAT]: I-Strategie Rijk; [IDCI]: Inrichtingsdocument DCI, januari 2012; [FDA]: Functionele Doelarchitectuur DWR TBGI, oktober 2012; [KSGA]: IMEA Katern Service Gerichte Architectuur; [VWI]: IMEA Domeinarchitectuur Visie Werkplekconcept IenM, dec 2012; Pagina 15 van 57

16 [TOGAF]: The Open Group Architecture Framework; [NVR]: Nota Vernieuwing Rijksdienst [KeB]: Kleiner en Beter [BIRTNK]: Baseline informatiebeveiliging Rijksdienst - Tactisch Normenkader [SRIDM]: Stappenplan Rijksbreed IdM, 15 mei 2007 [NKIDM]: Gemeenschappelijk Normenkader Rijksoverheidbreed IdM componenten 1 t/m 4, 26 maart 2008 [GART]: Gartner research; [FORR]: Forrester research. Pagina 16 van 57

17 2 Bedrijfsarchitectuur De Bedrijfsarchitectuur betreft de invulling van de bovenste laag van het architectuurraamwerk in de NORA. 2.1 Inleiding Dit hoofdstuk geeft een beschrijving - op hoofdlijnen - van de huidige bedrijfsarchitectuur van IenM. De bedrijfsarchitectuur kent momenteel in IMEA een beperkte diepgang. Normaliter worden in de Bedrijfsarchitectuur de onderwerpen organisatie, producten en diensten en de processen uitgewerkt. Deze onderwerpen zijn inhoudelijk voor de diverse domeinen waarbinnen IenM c.q. delen van haar organisatie acteren, dusdanig uiteenlopend van aard dat in voorliggend document enkel de generiek van toepassing zijnde aspecten worden beschreven. De specifieke aspecten hebben c.q. krijgen hun plek in de betreffende domeinarchitectuur. Dit zal gebeuren op basis van behoefte en actuele vraag. De Bedrijfsarchitectuur richt zich in IMEA met name op de generieke aspecten als organisatie, haar doelstellingen, de geldende principes, de bedrijfsfuncties en de impact die zij hebben op de Informatievoorziening. De Bedrijfsarchitectuur wordt ontwikkeld vanuit de doelstellingen en het beleid van IenM, die op hun beurt weer worden geconcretiseerd in de producten, diensten en de inrichting van de processen van IenM. In het kader van de Bedrijfsarchitectuur kan het Ministerie, conform een bedrijf, als volgt worden beschouwd: Het Ministerie van IenM produceert producten en diensten. Voor het produceren van deze producten en diensten zijn bedrijfsprocessen ingericht. Voor het uitvoeren van deze processen is een organisatie ingericht. In de beschrijving van de Bedrijfsarchitectuur worden de Organisatie, de Processen en de Producten en Diensten belicht. 2.2 Organisatie Het ministerie van Infrastructuur en Milieu (IenM) is in 2010 ontstaan door de samenvoeging van de ministeries van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) en Verkeer en Waterstaat (VenW). Het ministerie van IenM heeft de zorg voor verkeer, ruimtelijke indeling, water- en milieubeheer. IenM heeft 3 primaire hoofdfuncties: beleidsontwikkeling, uitvoering en inspectie. De beleidsontwikkeling is georganiseerd in 3 directoraten-generaal, namelijk het DG Milieu en Internationaal, het DG Ruimte en Water en het DG Bereikbaarheid. Beleidsuitvoerende taken zijn binnen IenM belegd bij de agentschappen: KNMI; Rijkswaterstaat; de Inspectie voor Leefomgeving en Transport (ILT). Pagina 17 van 57

18 Daarnaast maken de volgende zelfstandige bestuursorganen (ZBO) deel uit van het ministerie: Nederlandse Emissieautoriteit (NEa); Rijksdienst Wegverkeer (RDW); Kadaster; Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) Missie van IenM Er is een perspectief dat richting geeft aan de keuzes die IenM maakt. Dit zijn de hoofdlijnen van de missie van het ministerie; het geeft richting aan de verdere ontwikkeling en vormt tevens de basis voor de richtinggevende architectuur zoals deze voorligt. De missie geeft invulling aan de vragen: waarom bestaat IenM, waar gaat en staat IenM voor en welke onderscheidende kwaliteiten heeft IenM? HET MINISTERIE VAN INFRASTRUCTUUR EN MILIEU ZET IN OP LEEFBAARHEID EN BEREIKBAARHEID, MET EEN GOEDE DOORSTROMING IN EEN SCHONE EN VEILIGE OMGEVING. HET MINISTERIE WERKT AAN KRACHTIGE VERBINDINGEN OVER DE WEG, HET SPOOR, HET WATER EN DOOR DE LUCHT, BESCHERMT TEGEN WATEROVERLAST EN BEVORDERT DE KWALITEIT VAN LUCHT EN WATER. VLOT, VEILIG EN LEEFBAAR: DAT IS INFRASTRUCTUUR EN MILIEU Vlot - Veilig - Leefbaar IenM verbindt deze begrippen en belangen. In concrete situaties kunnen deze belangen op gespannen voet staan met elkaar; IenM zal zich telkens moeten presenteren in heldere waardeoriëntaties en afwegingen. De samenhangende benadering van infrastructuur en milieu dwingt daartoe. Vlot Bereikbaarheid is een voorwaarde voor economische en sociale ontwikkeling. Bereikbaarheid is een nationale opgave, maar IenM maakt daarbinnen regionaal maatwerk mogelijk. IenM zorgt samen met andere private en publieke partijen voor verbetering van verbindingen in het vervoer van personen en het transport van goederen. IenM houdt Nederland in beweging. Bij de bereikbaarheid is de samenhang tussen weg, spoor, water en lucht van belang. IenM investeert met name in de gebieden waar de meeste mensen wonen en werken. Daarnaast is een betere benutting van de capaciteit van de netwerken nodig. Veilig IenM investeert in het veilig leven met water, veiligheid op de weg, het spoor, het water en in de lucht. De (rijks)overheid kan de burger niet tegen elk risico beschermen, IenM zal in bepaalde mate normen stellen en handhaven zodat risico s worden beperkt. Uiteindelijk zijn dat politieke keuzes. Veiligheid heeft ook te maken met toezicht. Toezicht zal steeds meer op basis van vertrouwen worden ingericht. Goed presterende bedrijven kunnen rekenen op een lagere frequentie van inspecties, terwijl slechte nalevers extra in de gaten gehouden worden. Leefbaar IenM werkt aan de leefbaarheid van het land en zet zich in voor schoon water, schone lucht en bodem en een acceptabel geluidsniveau. IenM stelt normen en handhaaft die. Bij alle beslissingen over ruimte, infrastructuur, mobiliteit en waterbeheer zoekt IenM naar een goede balans met de leefbaarheid van Nederland. Immers schone lucht, water en bodem zijn een basis voor welzijn en welvaart. Leefbaarheid is gebaat bij maatwerk. De regionale ruimtelijke verschillen nemen toe. De verschillende ontwikkelingen leiden tot variërende ruimtelijke opgaven in de regio s. Een one size fits all -benadering is niet meer toereikend. IenM geeft daaraan een vervolg met de omslag naar decentralisatie en deregulering. Pagina 18 van 57

19 Keuzes maken IenM schept ruimte voor inbreng van anderen; IenM werkt samen, laat zaken over aan anderen omdat die er beter toe in staat zijn. IenM wil kracht tonen en moet tegelijk haar organisatie goedkoper maken. Daarom is IenM selectiever in wat er wel en niet gedaan wordt. Er worden keuzes gemaakt. En daarbij wordt maximaal gebruik gemaakt van de synergie die in het IenM-beleidsdomein voorhanden is. Het betekent dat IenM haar rol, positie en bijdrage in het beleidsveld scherper zal kiezen. En dat IenM soms zaken niet meer doet en de contacten en relaties met sectoren in het beleidsveld zal herijken. Er wordt ingezet op het voorkomen en waar mogelijk opruimen van bestuurlijke drukte in de maatschappelijke stelsels waar IenM een rol in speelt (bijv. omgevingsrecht). Ook binnen het departement wordt dit principe toegepast. In de IenM-organisatie zijn en worden verantwoordelijkheden helder een eenduidig belegd zodat duidelijk is wie erover gaat. In de opzet van de organisatie worden allerlei vormen van interne coördinatie zo veel als mogelijk vermeden Van buiten naar binnen IenM is er voor de Nederlandse samenleving en maatschappij. IenM staat in een voortdurende, levendige en veelvormige verbinding met die samenleving. Oog en oor voor burgers, ondernemers en gebruikers van de ruimte. Sensitief voor trends en ontwikkelingen. Scherp en helder in het formuleren van de maatschappelijke vraagstukken en problemen in het beleidsveld. Uitnodigend en ontvankelijk voor inzichten en oplossingsbijdragen van buiten. De rol van de (rijks)overheid verandert. Er komt meer betrokkenheid van private partijen in publieke zaken of burgers en bedrijven nemen verantwoordelijkheden over. De overheid is niet alleen verantwoordelijk voor maatschappelijke vraagstukken en kan deze zeker niet alleen oplossen. IenM gaat meer sturen op doelen en een scherpe formulering van het maatschappelijke vraagstuk of probleem. De kracht en kennis van anderen wordt benut voor het formuleren van oplossingen. Er wordt samen gewerkt met bedrijven, burgers, andere overheden en andere landen. De maatschappelijke doelen en problemen worden concreet gemaakt en (markt)partijen wordt de mogelijkheden geboden om mee te praten en oplossingen aan te dragen. Van eoverheid naar ioverheid Het biometrische paspoort, de Verwijsindex Risicojongeren, het Elektronisch Patiëntendossier, nationale en internationale gegevensuitwisseling tussen organisaties en het gebruik van digitale profielen van burgers: deze en vele andere toepassingen staan beleidsmakers en uitvoerders ter beschikking dankzij de inzet van ICT. Maar wat betekent de inzet van ICT in beleid en uitvoering voor de relatie tussen overheid en burgers? Wat zijn de gevolgen voor het functioneren van de overheid zelf? Hoe wordt in het proces van voortgaande digitalisering een afweging gemaakt tussen beginselen als veiligheid, privacy, efficiëntie en transparantie? De alomtegenwoordige inzet van ICT heeft ervoor gezorgd heeft dat niet langer sprake is van een eoverheid, gericht op dienstverlening en gebruikmakend van techniek, maar van een ioverheid, naast dienstverlening met informatiestromen en - netwerken ook gericht op controle en zorg. Deze ioverheid heeft vergaande gevolgen en vraagt om een paradigmawisseling van eoverheid naar ioverheid. Andere overheden IenM geeft ruimte aan andere overheden en is helder over verantwoordelijkheden en verwachtingen. Er wordt professioneel samen gewerkt en informatie gedeeld, zonder elkaar voor de voeten te lopen. Internationaal IenM is een deel van de Nederlandse rijksdienst. De inspanningen zijn dus in de eerste plaats gericht op resultaten voor Nederland. Maar hiervoor is een internationale oriëntatie cruciaal; geen enkel beleidsveld is beperkt tot de Pagina 19 van 57

20 landsgrens. Een leefbaar Nederland is alleen mogelijk in een leefbare wereld; bereikbaarheid heeft ook een mondiale betekenis. De internationale context van IenM is onmiskenbaar en veelzijdig. Maar ook in internationaal verband is IenM selectief; er zal meer gebruik worden gemaakt van de inzet van andere landen en IenM zal niet meer op alle momenten in alle relevante internationale fora aanwezig zijn. Samengevat leidt dit tot de volgende keuzes: IenM kiest en concentreert zich op de kernbegrippen: bereikbaarheid, veiligheid en leefbaarheid IenM maakt ruimte voor anderen en creëert ruimte om met belangen om te gaan. IenM maakt maximaal gebruik van de synergie in het IenM beleiddomein IenM is selectief in wat we doen en niet meer doen. IenM zet in op voorkomen en waar mogelijk opruimen van bestuurlijke drukte in de maatschappelijke stelsels waar IenM een rol in speelt. IenM heeft oog en oor voor burgers,ondernemers en gebruikers van de ruimte. IenM is uitnodigend en ontvankelijk voor inzichten en oplossingsbijdragen van buiten IenM gaat meer sturen op doelen en een scherpe formulering van het maatschappelijke vraagstuk of probleem. IenM benut de kracht en kennis van anderen voor oplossingen IenM werkt samen met bedrijven, burgers en andere overheden IenM geeft ruimte aan andere overheden en is helder over verantwoordelijkheden en verwachtingen IenM hanteert concrete efficiëntie maatregelen waaronder het opheffen van dubbele functies en taken, versoberen van taken en elders beleggen van taken wanneer nodig: o internationaal niet meer overal en altijd aanwezig ( lege stoel ) o meer overlaten en overdragen aan andere overheden ( decentralisatie ruimtelijk beleid ) o markt: geen zorg voor iedereen en een selectief sectorbeleid o betrek markt bij oplossingen voor gestelde doelen o burger: keuze en/of risico bij burger (buitendijks wonen) Naast deze doelstellingen gelden concrete efficiëntie maatregelen die richtinggevend zijn voor IenM: Opheffen van dubbele functies en taken; Versoberen van taken; Taken elders beleggen (bijvoorbeeld bij gemeente en provincie) Informatieplannen Kennis en informatievoorziening wordt steeds belangrijker. De informatievoorziening vormt steeds meer een integraal onderdeel van het primaire proces en is niet meer los te koppelen van de beleidsontwikkeling. Daarbij neemt het aantal toepassingsmogelijkheden van ICT nog altijd toe. Een goede informatievoorziening, die slim en doelmatig wordt toegepast, kan helpen om de beleidsontwikkeling en - realisatie efficiënter en effectiever te maken. Maar een goede informatievoorziening wordt ook steeds complexer en duurder. Een goede sturing op informatievoorziening is dus vereist. Per DG is daartoe een Coördinerend Directeur Informatievoorziening (CDI) aangesteld. Een CDI coördineert de informatievoorziening en zet de lijnen uit naar de toekomst. De CDI is namens het DG deelnemer aan de Stuurgroep IV onder leiding van de CIO. Per DG is ook een Informatiemanager aangesteld. Een informatiemanager adviseert en ondersteunt het DG bij het inzetten van informatievoorziening om beleidsdoelen te realiseren. De informatiemanager beheert het portfolio aan I-Activiteiten en stemt deze maandelijks af met de CDI als voorportaal richting de Stuurgroep IV. De Top-I Pagina 20 van 57