Gebiedsdossier Amersfoort Berg Bescherming waterwinning ten behoeve van drinkwatervoorziening

Transcriptie

1

2

3 Bescherming waterwinning ten behoeve van drinkwatervoorziening Datum: 12 juni 2012, Kaarten geactualiseerd 9 nov 2015 Definitief rapport

4

5 Documenttitel Status Gebiedsdossier Amersfoort Berg Definitief rapport, vastgesteld in gebiedsgesprek Datum vaststelling 6 december 2011 Datum definitieve versie Opdrachtgever Auteurs Website Rapportnummer 12 juni 2012 Kaarten geactualiseerd 9 nov 2015 Provincie Utrecht A.A. (Lideke) Vergouwen (Grontmij BV) M.J.M. (Marc) Vissers (Grontmij BV) M. (Mark) Elzerman (Vitens) S. (Sandy) Mensing (Provincie Utrecht) alle-onderwerpen/drinkwater/drinkwaterwinning rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming.

6

7 0 SAMENVATTING GEBIEDSDOSSIER AMERSFOORT BERG 0.1 Inleiding In 2010 is in het nationaal wateroverleg (NWO) afgesproken om vóór 2015 voor alle winningen voor de openbare drinkwatervoorziening zogenaamde gebiedsdossiers op te stellen volgens een door het RIVM ontwikkeld protocol. Voor de grondwaterwinningen vervullen de provincies daarbij de regierol. De provincie heeft sinds 2002 ervaring met deze 'gebiedsaanpak' en het vernieuwen van de gebiedsdossiers geeft ook uitvoering aan het grondwaterplan ( ). In deze gebiedsdossiers wordt informatie over de winning beschreven en worden de risico's voor de grondwaterkwaliteit op een overzichtelijke manier in beeld gebracht. Op basis van het dossier worden maatregelen opgesteld om de kwaliteit van het grondwater te beschermen, zodat kan worden voldaan aan de eisen voortkomend uit de KRW. De maatregelen zullen eventueel worden opgenomen in het stroomgebiedsbeheerplan 2015 voor de Kaderrichtlijn Water. De gebiedsdossiers zijn opgesteld onder regie van de provincie in samenwerking met de betrokken gebiedspartijen, ieder vanuit de verantwoordelijkheid voor bepaalde taken en bevoegdheden. Ook de uitvoering van de maatregelen zal gebaseerd worden op deze samenwerking en rolverdeling. Het onderhavige gebiedsdossier is het gebiedsdossier van de winning Amersfoort Berg. 0.2 Kenmerken winning Amersfoort Berg De winning Amersfoort Berg is gebouwd in De vergunningscapaciteit is recent (2003) gereduceerd van 3 naar 1.5 miljoen kubieke meter per jaar om verdroging van de Utrechtse Heuvelrug te voorkomen. Daarmee is het een kleine winning geworden die momenteel nog ruime bescherming geniet omdat de zones zijn gebaseerd op het oude vergunningsniveau. De winning onttrekt uit het freatische pakket, op de rand van de Berg en het intrekgebied ligt deels binnen stedelijke bebouwing van Amersfoort-Zuid, deels in bosgebied. Het water is zuurstofrijk. Naast eenvoudige beluchting hoeft er alleen natronloog toegevoegd te worden om het water geschikt te maken voor consumptie. De winning is zeer kwetsbaar voor verontreiniging, hetgeen ook in de waterkwaliteit te merken is. Er worden verschillende stoffen in lage concentraties gedetecteerd. 0.3 Signaleringsdiagram Om de grondwaterkwaliteit, het risico op verontreiniging, het beschermingsbeleid en de uitvoering daarvan overzichtelijk in beeld te brengen wordt gebruik gemaakt van het zogenaamde signaleringsdiagram. Voor het opstellen van dit signaleringsdiagram zijn 8 aspecten die van belang zijn voor de bescherming van de winning beoordeeld door de actoren die in het gebiedsproces van deze winning zijn betrokken. Het signaleringsdiagram is als volgt opgebouwd, en is weergegeven in Figuur 1: Links is het resultaat van de bescherming en van de historische activiteiten tot nu toe in beeld gebracht. Het risico van de huidige functies (sector 8) is matig (deels bos, deels bebouwd gebied). De situatie van de winning Amersfoort Berg is momenteel weliswaar goed, omdat zeer eenvoudige zuivering (7) volstaat om het water geschikt te maken voor consumptie. Toch worden in het ruwwater (6) stoffen aangetroffen die de drinkwaternorm overschrijden in idividuele winputten. Ook in waarnemingsputten (5) op enige afstand van de winning worden diverse probleemstoffen aangetroffen. De gemiddelde concentraties in Provincie Utrecht 1

8 de winning zijn nog steeds laag en eenvoudige beluchting zorgt voor enige verwijdering van stoffen. Rechts in het diagram is de huidige status van de bescherming bovengronds (1 en 2) en ondergronds (3 en 4) beoordeeld. Wanneer deze goed is zijn de gezamenlijke partijen het erover eens dat de bescherming adequaat is vastgelegd en wordt uitgevoerd. Ten aanzien van de huidige bescherming zijn door de actoren diverse verbeterpunten en aandachtspunten gesignaleerd. 0.4 Kenschets problemen winning Amersfoort Berg Voor de winning Amersfoort Berg zijn problemen veroorzaakt door historische bodem- en grondwaterverontreinigingen en door diffuse verontreinigingen. De grondwaterverontreiniging vanuit de tankwerkplaats op het IBL terrein (Defensie) bereikt reeds de winning, waardoor verdere monitoring en communicatie tussen betrokken partijen nodig is. Momenteel is ook nog niet duidelijk wat de effecten zijn van de infiltratievoorziening van de Stichtse Rotonde. Omdat risico aanwezig is van diffuse verontreiniging en omdat concentraties van bestrijdingsmiddelen tot boven de drinkwaternorm zijn aangetroffen in enkele winputten is blijvende aandacht voor het gebruik van bestrijdingsmiddelen noodzakelijk, ondanks het feit dat de gemeente al lange tijd geen chemische onkruidbestrijding meer hanteert. Effect Resultaat (Risico s) Actie prestaties (Risicobeheersing) 8 Risico op verontreiniging door huidige functies 1 Planologische bescherming mbt huidige functies 7 Zuiveringsinspanning 2 Milieuregelgeving Bovengrond 6 Kwaliteit ruwwater 3 Bescherming mbt Ondergrond ondergrondse activiteiten 5 Kwaliteit toestromend grondwater 4 Aanpak bestaande verontreinigingen Figuur 1 Signaleringsdiagram met de score voor de winning Amersfoort Berg op de acht indicatoren 0.5 Toelichting beoordeling score signaleringsdiagram en maatregelen Uit een analyse van de risico s blijkt dat diverse verbeteringen mogelijk zijn ten opzichte van de huidige situatie. Er zijn diverse maatregelen geformuleerd. De belangrijkste daarvan (met name winningsspecifieke maatregelen) zijn in de onderstaande tabel 1 weergegeven. In tabel 2 zijn algemene maatregelen weergegeven die voor alle kwetsbare winningen in de provincie Utrecht en voor de winningen in de Utrechtse Heuvelrug gelden. Provincie Utrecht 2

9 Tabel 1. Nr signaleringsdiagram 1 Planologische bescherming met betrekking tot huidige functie 2 Milieuregelgeving 3 Bescherming met betrekking tot ondergrondse activiteiten 4 Aanpak bodemverontreinigingen 5 Kwaliteit toestromend grondwater 6 Kwaliteit ruwwater 7 zuiveringsinspanning 8 Risico op verontreiniging door huidige Toelichting signaleringsdiagram winningspecifieke risico s en voorstel maatregelen Beoordelingscriterium Risicobeoordeling Voorstel maatregel Beschermingsbeleid: vóórkomen beschermingszones in bestemmingsplannen en kaarten. Onderdelen: Verloopt handhaving volgens plan Zijn de nieuwe contouren (ingang 2012) beschermingszones ruimer dan huidige Onderdelen: Koude warmteopslag binnen 50-jaarszones Lekkende riolering Aanpak bodemverontreinigingslocaties die risicovol kunnen zijn voor de winning Beoordeling grondwaterkwaliteit in waarnemingsputten t.o.v. drinkwaternorm Beoordeling ruwwaterkwaliteit in pompputten t.o.v. drinkwaternorm Is de zuiveringsinspanning groter dan hoort bij een natuurlijke grondwaterkwaliteit? Risico s tengevolge van diffuse belasting Grenzen goed ingetekend en toegelicht in bestemmingsplannen GWBG contouren nieuwe PMV veel kleiner dan huidige door reductie winning. Daardoor momenteel groot gebied beschermd Verspreiding vanuit infiltratievoorziening Rondweg Zuid en Stichtse Rotonde Een aantal locaties binnen de beschermingsgebieden vormen nog een aandachtspunt. Er worden diverse stoffen aangetroffen in waarnemingsfilters Er worden diverse stoffen aangetroffen in ruwwater De zuiveringsinspanning past bij een natuurlijke grondwaterkwaliteit Scoort matig door stedelijke ligging n.v.t. n.v.t. Onderzoek naar geschiktheid infiltratievoorziening in relatie tot de winning en eventuele aanpassing. Voortzetting monitoring en onderzoeken grondwater (IBL, Stortplaats Hoge Kleijweg) en communicatie omtrent monitoring binnen het gebiedsproces. Zie onder 4 en 8 Zie onder 4 en 8 functies grondwater Utrechtse heuvelrug. GWBG= grondwaterbeschermingsgebied, PMV= provinciale milieuverordening n.v.t. Diverse algemene maatregelen Utrechtse Heuvelrug, onder anderen acties voortkomend uit Schoon Provincie Utrecht 3

10 Tabel 2. Voorstel algemene maatregelen geldend voor alle kwetsbare winningen en voor de winningen in de Utrechtse Heuvelrug Nr signaleringsdiagram 1 Planologische bescherming met betrekking tot huidige functie 2 Milieuregelgeving 3 Bescherming met betrekking tot ondergrondse activiteiten 4 Aanpak bodemverontreinigingen 8 Risico op verontreiniging door huidige functies Beoordelingscriterium Beschermingsbeleid: vóórkomen beschermingszones in bestemmingsplannen en kaarten. Onderdelen: Verloopt handhaving volgens plan Zijn de nieuwe contouren (ingang 2012) beschermingszones ruimer dan huidige Onderdelen: Koude warmteopslag binnen 50-jaarszones Lekkende riolering Aanpak bodemverontreinigingslocaties die risicovol kunnen zijn voor de winning Risico s tengevolge van diffuse belasting door bestrijdingsmiddelen en wegenzout Algemene maatregel Definiëren begrenzing intrekgebied Sturingsinstrumenten RO inzetten binnen de gehele Utrechts Heuvelrug (dit is in feite de huidige situatie, echter nog niet volledig uitgewerkt) Bewustwording particulieren ten aanzien van functies van beschermingszones en gebruik van stoffen binnen deze zones. Volgen autonome ontwikkelingen binnen gebiedsgesprekken Nadere analyse calamiteitenplannen Uitvoeren gebiedsschouw ter verdere verbetering en optimalisatie van de handhaving Op korte termijn een algemene maatregel uitvoeren (per 1 jan 2013 moeten diepe gesloten systemen wel gemeld worden) om inzicht in bodemenergiesystemen te krijgen. Voortzetting monitoring grondwater en communicatie omtrent monitoring binnen het gebiedsproces Diverse algemene maatregelen Utrechtse Heuvelrug, onder anderen acties voortkomend uit Schoon grondwater Utrechtse heuvelrug. 0.6 Nieuwe ruimtelijke plannen Bij nieuwe ruimtelijke functies is het belangrijk om in een vroegtijdig stadium het grondwaterbeschermingsbelang mee te wegen bij de uitwerking van deze ontwikkelingen. In het gebiedsdossier is een werkwijze daarvoor opgenomen. Zo dienen risicovolle functies bij voorkeur niet in de beschermingszones gepositioneerd te worden. Als het toch niet anders kan, dan bij voorkeur in de minder kwetsbare delen betreffende beschermingszone én in combinatie met emissiereducerende maatregelen om de risico s zoveel mogelijk te beperken. Niet risicovolle functies kunnen juist wel geplaatst worden binnen de kwetsbare delen van de beschermingszones. Provincie Utrecht 4

11 Inhoudsopgave 0 Samenvatting gebiedsdossier Amersfoort Berg Inleiding Kenmerken winning Amersfoort Berg Signaleringsdiagram Kenschets problemen winning Amersfoort Berg Toelichting beoordeling score signaleringsdiagram en maatregelen Nieuwe ruimtelijke plannen Inleiding Wat is een gebiedsdossier? Waarom een gebiedsdossier? Leeswijzer Basisinformatie Inleiding Waterwinning en zuivering Opbouw van de ondergrond Grondwaterstroming en verblijftijden Oppervlaktewater Puntbronnen Ondergronds ruimtegebruik Lijnbronnen Diffuse bronnen Kwaliteit van ruwwater en grondwater: bewezen kwetsbaarheid Meer informatie? Beschermingsbeleid en praktijk Inleiding PMV beschermingszones en regels Planologische doorwerking beschermingszones Ruimtelijke ontwikkelingen Analyse risico s en maatregelen Inleiding Signaleringsdiagram Voorstel maatregelen Gebiedsgerichte aanpak Inleiding Provincie Utrecht 5

12 5.2 Gebiedsgesprekken Afspraken Bijlage 1 Literatuurlijst Bijlage 2 Kaarten in A Bijlage 3 Toetsing waterkwaliteit Bijlage 4 Notulen gebiedsgesprekken Bijlage 5 Begrippenlijst Bijlage 6 Beleid en regelgeving Bijlage 7 Concept afspraken over adequate grondwaterbescherming Bijlage 8 Toelichting signaleringsdiagram...0 Provincie Utrecht 6

13 1 INLEIDING 1.1 Wat is een gebiedsdossier? Het voorliggende gebiedsdossier bevat informatie over de waterwinning Amersfoort Berg. In een gebiedsdossier wordt door de betrokken partijen informatie verzameld die van belang is voor de (grond)waterkwaliteit ter plaatse van de waterwinning voor drinkwater. Op basis van deze informatie worden mogelijke beschermingsmaatregelen, gericht op preventie en risicobeheersing, ontwikkeld en in het dossier opgenomen. Vervolgens nemen de betrokken partijen uitgaande van het gebiedsdossier een besluit over de daadwerkelijk uit te voeren maatregelen. De (concept)afspraken over samenwerking en te nemen maatregelen maken onderdeel uit van het gebiedsdossier. 1.2 Waarom een gebiedsdossier? Wet- en regelgeving In de Drinkwaterwet is het duurzaam veiligstellen van de openbare drinkwatervoorziening aangemerkt als "dwingende reden voor groot openbaar belang". In de Kaderrichtlijn Water (artikel 4) is aanvullend opgenomen dat lidstaten maatregelen moeten nemen om de inbreng van verontreinigende stoffen in het grondwater te voorkomen of te beperken. Specifiek voor waterwinningen voor drinkwater is opgenomen (artikel 7) dat lidstaten moeten zorgen voor de nodige bescherming van grondwater teneinde het niveau van zuivering dat voor de productie van drinkwater is vereist, te verlagen. Met name dit laatste is leidend voor de te treffen maatregelen, de prioritering ervan en de benodigde afspraken over een adequaat beschermingsniveau. Provinciaal beleid De Provincie Utrecht beschermt haar openbare drinkwatervoorziening via de risicobenadering in het beschermingsbeleid en de voorkantsturing in de Ruimtelijke Ordening. De risicobenadering houdt in dat voor de bescherming van de kwaliteit van het grondwater risicovolle activiteiten worden geweerd. Voorkantsturing houdt in dat er bij RO-ontwikkelingen naar gestreefd wordt dat de waterwinningen voor drinkwater zoveel mogelijk omgeven zijn met harmoniërende, grondwatervriendelijke, functies. Dit gebeurt in een zo vroeg mogelijk stadium van het RO-proces. Om goed invulling te kunnen geven aan zowel de risicobenadering als de voorkantsturing is inzicht nodig in de factoren die van belang zijn voor de kwaliteit van het onttrokken grondwater (RIVM, 2007, 2010). De Provincie Utrecht heeft ervoor gekozen om deze informatie voor de kwetsbare winningen te bundelen in Gebiedsdossiers. Deze dossiers maken onderdeel uit van de gebiedsaanpak per waterwinning. Dit houdt onder meer in dat het gebiedsdossier actueel wordt gehouden inclusief de prioritering en afspraken die nodig zijn om de winningen adequaat te beschermen. Wat is de meerwaarde van het Gebiedsdossier? Het gebiedsdossier bevat gebiedsinformatie die relevant is voor de grondwaterkwaliteit nabij de waterwinning voor drinkwater Amersfoort Berg. U kunt deze informatie gebruiken als u bijvoorbeeld werkt aan een structuurvisie, een bestemmingsplan, een bestemmingsplanwijziging, een ruimtelijke ontwikkeling, een watergebiedsplan, een waterplan, een watertoets, een ruimtelijke ontwikkeling, het afkoppelen van hemelwater of het verlenen van milieuvergunningen/ontheffingen en de daarop volgende handhaving. Provincie Utrecht 7

14 1.3 Leeswijzer Leeswijzer: hoofdstukindeling Het Gebiedsdossier bestaat uit vier hoofdstukken: Basisinformatie over de winning en het intrekgebied à hoofdstuk 2 Beschermingsbeleid en praktijk à hoofdstuk 3 Analyse risico s en maatregelen à hoofdstuk 4 Gebiedsgerichte aanpak à hoofdstuk 5 Daarnaast is er een handleiding Gebiedsdossiers opgesteld waarin onder meer is beschreven op welke wijze dit gebiedsdossier tot stand is gekomen. Tevens bevat deze handleiding achtergrondinformatie zoals een toelichting op het signaleringsdiagram (hoofdstuk 4). Welke hoofdstukken zijn voor mij met name relevant? Handhaving en toezicht: Hoofdstuk 3 en 4 Ruimtelijke Ordening: Hoofdstuk 2 en 3 en 4 Waterbeheer: Hoofdstuk 2, 3 en 4 Beleidsmedewerkers: Hoofdstuk 4 en 5 Status en doelgroepen Het gebiedsdossier is een levend document en bevat geen nieuw beleid of regelgeving. Met levend wordt bedoeld dat het dossier regelmatig wordt aangevuld en geactualiseerd. Deze aanvulling kan bijvoorbeeld bestaan uit de verslagen van de gebiedsgesprekken of uit een afsprakenlijst waarmee invulling wordt gegeven aan de benodigde adequate bescherming van de waterwinning. Informatievoorziening Het gebiedsdossier bevat de gebiedsspecifieke informatie over de winning Amersfoort Berg. Op de website van de Provincie is algemene informatie te vinden over beleid en regelgeving met betrekking tot de bescherming van het grondwater waaruit drinkwater wordt gewonnen. Via het loket van de website zijn interactieve, gedetailleerde kaarten van de grondwaterbeschermingszones te downloaden. De Provincie is voornemens om in 2012 de website aan te passen zodat meer gebiedsspecifieke informatie per winning beschikbaar komt. Actualisatie grondwaterbeschermingszones Sinds het opstellen van dit gebiedsdossier in 2011 zijn de grondwaterbeschermingszones gewijzigd, bij de wijziging van de Provinciale Milieuverordening in De kaarten in dit gebiedsdossier zijn in nov 2015 hierop geactualiseerd. Provincie Utrecht 8

15 2 BASISINFORMATIE 2.1 Inleiding Dit hoofdstuk beschrijft de feitelijke basisinformatie. In de paragrafen 2.2 t/m 2.4 worden de kenmerken van de winning nader toegelicht, n.l. het type winning, de beschermende werking van de ondergrond, de herkomst van het grondwater in de winning en de verblijftijden van het water vanaf maaiveld tot aan de onttrekking. In de daarop volgende paragrafen 2.5 t/m 2.9 wordt ingegaan op de mogelijke invloeden op de kwaliteit van het grondwater. Dit betreft de ligging van oppervlaktewater, het ondergronds ruimtegebruik, maar ook de verschillende typen verontreinigingen (lijnbronnen, puntbronnen en diffuse bronnen). Tot slot wordt in paragraaf 2.10 de huidige kwaliteit van het opgepompte water beschreven. In bijlage 2 zijn alle in de tekst gepresenteerde kaarten in groter formaat opgenomen. Rond een winning is sprake van verschillende (beschermings)zones (waterwingebied, grondwaterbeschermingsgebied, 100-jaarsaandachtgebied, 50-jaarszone, intrekgebied). In bijlage 5 is met figuren toegelicht hoe deze zones gedefinieerd zijn. 2.2 Waterwinning en zuivering Ligging winning De grondwaterwinning Amersfoort Berg is een winning van drinkwaterbedrijf Vitens. De winning is gelegen ten zuidwesten van Amersfoort en ligt in de gemeenten Leusden en Amersfoort. De winning ligt op de flank van de Utrechtse Heuvelrug in een bosrijk gebied (grotendeels Ecologische Hoofdstructuur (EHS)) en deels in stedelijk gebied. Ten oosten van de winning liggen enkele TOP-gebieden (verdroogde gebieden). De maaiveldhoogte in het intrekgebied is +30 tot +40 m NAP. De ligging van de winning en de beschermingszones zijn weergegeven in Figuur 2-1. Provincie Utrecht 9

16 Figuur 2-1 Ligging winning Amersfoort Berg met beschermingszones (bron: Provincie Utrecht, geoloket) Kenmerken winning en zuivering De winning Amersfoort Berg is een freatische, aërobe winning. Het grondwater wordt onttrokken uit het freatische pakket op een diepte van -33 tot -83 meter NAP. Het water is zeer ijzerarm omdat het water relatief ondiep onttrokken wordt uit een zuurstofrijk pakket. Van het onttrokken grondwater wordt drinkwater gemaakt met slechts één zuiveringsstap, namelijk cascadebeluchting. Verder wordt natronloog toegevoegd om het zure water te neutraliseren. Deze stap is nodig omdat het water anders leidingen aan kan tasten. De beluchting is met name gericht op het verwijderen van sporen VOCl en het toevoegen van zuurstof en ontgassen van CO 2 (kooldioxide) Kwantiteitsaspecten De winning is gebouwd in 1955 en heeft momenteel een vergunningscapaciteit van 1,5 miljoen m 3 /jaar. Destijds bevond de winning zich nog buiten de bebouwde kom. De vergunningscapaciteit is in het kader van EVUH (Effecten Verdroging Utrechtse Heuvelrug) en VPC (Vervangende Productie Capaciteit) gehalveerd in Om (te) hoge grondwaterstand in stedelijk gebied van Amersfoort te voorkomen als gevolg van de reductie zijn door de Provincie aanvullende maatregelen (drainage) gefinancierd (Grontmij, 2003). De vergunning zal 1 Het EVUH-project (Effecten Verdroging Utrechtse Heuvelrug) is uitgevoerd in het kader van verdrogingsbestrijding op de Utrechtse Heuvelrug. De winningen Amersfoort-Hogeweg, Baarn, Soest en Lage Vuursche zijn daarvoor gesloten, de winningen Amersfoort Berg en Groenekan gereduceerd. Het VPC-project had als doel Vervangende Productie Capaciteit (VPC) te realiseren in de te realiseren winningen Blokland en Woudenberg-Zuid (bron: Grondwaterplan provincie Utrecht). Provincie Utrecht 10

17 worden bijgesteld na effectuering van vervangende productiecapaciteit volgens VPC (o.a. winning Blokland). Eventueel zal in de toekomst water uit Woudenberg (Woudenberg-Zuid) worden betrokken. In Figuur 2-2 is de werkelijk onttrokken hoeveelheid water weergegeven. Nabij Leusden ligt het Natura-2000-gebied Groot Zandbrink. De winning Amersfoort Berg heeft, na reductie van de capaciteit, geen invloed op de hydrologie (verdroging) van dit natuurgebied Vanuit verdrogings oogpunt (Natura 2000/TOP) is het niet logisch om Amersfoort Berg nog verder te reduceren. Bovendien leidt dit tot stedelijk wateroverlast. 3,500,000 POMPSTATION BERG Huidige vergunning 3,000,000 2,500,000 Onttrekkingsdebiet (m3/jaar) 2,000,000 1,500,000 1,000, , Jaar Figuur 2-2 Onttrekking winning Amersfoort Berg de afgelopen 40 jaren (bron: Provincie Utrecht) Voorzieningsgebied winning Het voorzieningsgebied van de winning Amersfoort Berg is het zuiden en westen van Amersfoort. Het noordelijke en oostelijke deel van Amersfoort wordt voorzien van water uit Amersfoort Koedijkerweg (Figuur 2-3). Provincie Utrecht 11

18 Figuur 2-3 Voorzieningsgebied winningen rondom de stad Amersfoort (bron: Vitens)(met Ps Amersfoort Hogeweg wordt bedoeld Ps Koedijkerweg) 2.3 Opbouw van de ondergrond Bodemopbouw Vanwege de beperkte beschermende werking van de ondergrond is de winning Amersfoort Berg aangemerkt als zeer kwetsbaar door de provincie Utrecht en Vitens. De winning Amersfoort Berg onttrekt grondwater uit het bovenste freatische watervoerend pakket (WVP 1) waarboven geen deklaag aanwezig is. In Figuur 2-4 is een regionale geohydrologische dwarsdoorsnede opgenomen waarin de bodemopbouw en de te onderscheiden watervoerende pakketten en scheidende lagen zijn weergegeven. De geologische laagopbouw is volgens het landelijk model Regis II weergegeven in een dwarsdoorsnede over het intrekgebied. Figuur 2-6 toont de laagopbouw ter plaatse van het waterwingebied in meer detail op basis van een boorbeschrijving (DINO, boring B32D0018) Watervoerende pakketten In het gebied is geen deklaag aanwezig. Het eerste (freatische) watervoerende pakket bevindt zich dus direct aan het maaiveld. Dit pakket bestaat uit rivierzanden die in de voorlaatste ijstijd door het landijs zijn opgestuwd. Door deze stuwing en scheefstelling van de grondlagen is in de bovenste 40 meter anisotropie aanwezig is. Hierdoor wijkt de grondwaterstroming licht af van het verloop van de stijghoogte. Onder de gestuwde lagen zijn eveneens rivierzanden aanwezig die worden gerekend tot de formaties van Peize en Waalre. De geohydrologische opbouw is uitgebreid beschreven in Grontmij (2001). Provincie Utrecht 12

19 Amersfoort Berg Figuur 2-4 Geohydrologische dwarsdoorsnede winning Amersfoort Berg (bron: Rapportage VPC-model en Grondwateratlas Provincie Utrecht, Tauw, 2005) Z N Figuur 2-5 Geohydrologische dwarsdoorsnede winning Amersfoort Berg (bron: DINOLOKET - REGIS). Het begin- en eindpunt van de doorsnede is weergegeven in Figuur Scheidende lagen In de ondergrond worden enkele dunne leemlaagjes aangetroffen. Deze zijn waarschijnlijk niet continue en bieden daarom geen extra bescherming tegen invloeden vanaf het maaiveld. Direct onder het winpakket bevindt zich een dunne kleilaag (niet overal aanwezig) waaronder het 2 e watervoerende pakket ligt (eveneens Peize-Waalre zanden). De formatie van Maassluis vormt de geohydrologische basis op circa -130m NAP. Provincie Utrecht 13

20 In Amersfoort is, net als in de gehele Gelderse Vallei, sprake van een relatief slecht doorlatende kleilaag, namelijk de Eemklei. Deze kleilaag is gelegen op ongeveer -8 m NAP, en is ongeveer 5 meter dik. De Eemklei wigt uit richting de gestuwde afzettingen van de heuvelrug en wordt ter plaatse van het grondwaterwingebied niet aangetroffen. Maaiveld = NAP m Zand Leem Diepte (m tov. maaiveld) Onttrekkingsdiepte Figuur 2-6 Laagopbouw diepe boring nabij de winning (boring B32D0018) 2.4 Grondwaterstroming en verblijftijden Regionale grondwaterstroming In regionaal opzicht is sprake van noord-noordoost gerichte grondwaterstroming vanaf de Utrechtse Heuvelrug naar de winning en het laaggelegen gebied van Amersfoort. Het water dat infiltreert op het hooggelegen deel ( de berg ), dat in de natuurlijke situatie in alle richtingen zou afstromen, stroomt onder invloed van de winning overwegend naar het noorden (naar de winning) toe Verblijftijdscurve Uit de verblijftijdscurve (ook wel responscurve ) van de winning blijkt dat binnen de 100- jaarszone 42% van het volume drinkwater wordt gewonnen (zie Figuur 2-7). Doordat minder dan de helft van het intrekgebied is beschermd, betekent dit dat op de lange termijn een groot deel van het onttrokken grondwater afkomstig is uit een gebied dat momenteel niet wordt beschermd met aanvullend beleid- en regelgeving. Aan de andere kant zal dus meer dan de helft van het onttrokken grondwater de komende eeuw nog geheel geen invloed van antropogene verontreinigingen ondervinden. Provincie Utrecht 14

21 Volume water (%) % tijd (jaren) Figuur 2-7 Cumulatieve responscurve van waterwinning voor drinkwater Amersfoort Berg (bron: berekeningen Royal Haskoning, 2010) met het HYDROMEDAH model. De berekende curve komt goed overeen met eerder berekende curves Ruimtelijke verdeling verblijftijd De ruimtelijke verdeling van de verblijftijd is weergegeven in Figuur 2-8. De aangegeven beschermingszones zijn de huidige, wettelijk vastgestelde zones. Het aangegeven intrekgebied betreft recente berekeningsresultaten t.b.v. de nieuw vast te stellen beschermingszones. Door de reductie van de winning ligt bijna het gehele nieuwe 100-jaars aandachtsgebied binnen het huidige beschermingsgebied. Een deel van het grondwater (circa 60%) komt van buiten de 100-jaarszone waarvan een groot deel buiten het 200 jaars-intrekgebied. Dit maakt grondwaterbescherming tot een regionale opgave. Bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen moet het lange termijn belang van een goede kwaliteit van het grondwater (=grondwaterbescherming) worden meegewogen. Het grondwaterdeel met korte verblijftijden (10-25 jaar) ligt bijna geheel binnen het stadspark Klein Zwitserland uitgaande van de nieuwe berekeningen. Dit is een kwetsbaar gedeelte van de winning. Bij de nieuwe berekeningen worden zowel de contour van het grondwaterbeschermingsgebied als de 100-jaarszone aan alle kanten kleiner en schuiven met name aan de zuidkant een stuk in noordelijke richting. Provincie Utrecht 15

22 Figuur 2-8 Verblijftijd in jaren van winning Amersfoort Berg (bron: berekeningen HYDROMEDAH-model, versie 2010) 2.5 Oppervlaktewater In het intrekgebied van de winning Amersfoort Berg is nauwelijks oppervlaktewater aanwezig (zie Figuur 2-9). Afstromend wegwater afkomstig van Rijkswegen wordt verwerkt volgens de richtlijnen in CIW-rapport Afstromend wegwater (CIW, 2002). Langs de Rijksweg A28 is geen oppervlaktewater aanwezig maar er zijn infiltratievoorzieningen. Dit is ook het geval bij de verbreding van de A28. Nabij de Stichtse Rotonde en de Rondweg-Zuid bevindt zich een afwateringsvijver (zie ook paragraaf 2.8). Provincie Utrecht 16

23 Figuur 2-9 Oppervlaktewatersysteem in de omgeving van winning Amersfoort Berg. Blauwe lijnen zijn waterlopen, de pijlen wijzen de afvoerrichting (bron: TOP10-kaart en WVE). 2.6 Puntbronnen Historische puntbronnen bodemverontreiniging Binnen de beschermingsgebieden van de winning liggen diverse oude puntbronnen van bodemverontreiniging. Deels zijn deze bronnen gesaneerd, maar deels kunnen oude puntbronnen van bodemverontreiniging een risico vormen voor de winning. Het beleid van de provincie ten aanzien van deze verontreinigingen is in onderstaand kader beschreven. Vervolgens worden de meest risicovolle bodemlocaties en probleemlocaties nader beschreven. Beleid puntbronnen De uitvoering van beleid voor het aanpakken van bodem- en grondwaterverontreinigingen is gebaseerd op de Wet bodembescherming (Wbb). Bedreiging van kwetsbare objecten - waaronder waterwinningen voor drinkwater - speelt een belangrijke rol bij de prioritering van de aanpak van bodemverontreinigingen in het kader van de Wbb. We maken onderscheid in puntbronnen die een risico vormen voor de volksgezondheid (humaan), ecologie (ecologisch) en verspreiding via grond- en oppervlaktewater (verspreiding). Provincie Utrecht 17

24 In het Convenant bodemontwikkelingsbeleid en aanpak spoedlocaties 2 is landelijk afgesproken de bodemsaneringsoperatie versneld tot een verantwoord einde te brengen. In het kader hiervan zijn alle nog niet (voldoende) onderzochte locaties geselecteerd waar een vermoeden bestaat dat sprake kan zijn van een mogelijk risicovolle ( spoedeisende ) verontreiniging en opgenomen op een werklijst van potentiële spoedlocaties. Daarnaast is in de Kaderrichtlijn water (KRW) beleid vastgelegd gericht op een goede kwaliteit van grondwater dat gebruikt wordt voor drinkwaterproductie. In 2007 heeft daarvoor in opdracht van de Provincie Utrecht een inventarisatie 3 plaatsgevonden van risico s van verspreiding van puntbronnen naar deze grondwaterwinningen. Deze lijst van puntbronnen ( KRW-puntbronnen ) omvat zowel verontreinigingen waarvan reeds vaststaat dat sprake is van verspreidingsrisico s, als locaties waarop zich mogelijk een bedreigende verontreiniging bevindt. Deze locaties moeten nog (nader) worden onderzocht en zijn in 2009 opgenomen in de Europese Stroomgebiedbeheerplannen voor de KRW. Daarmee is de KRW-verplichting vastgelegd de betreffende verontreiniging voor 2015 aan te pakken. In de meeste gevallen betreft dit onderzoek. Alle (potentiële) KRW-puntbronnen zijn tevens opgenomen op de provinciale werklijst van potentiële spoedlocaties. Deze locaties hebben naast de aanduiding potentieel spoed vanwege verspreiding in het kader van de Wbb dus ook een KRW-label meegekregen en zijn daarmee dubbel in beeld. Alle locaties op deze werklijst worden onderzocht. Wanneer uit dit (vervolg)onderzoek blijkt dat geen sprake is van een ernstige verontreiniging of wanneer blijkt dat er wel verontreiniging is, maar deze brengt geen risico s met zich mee, dan wordt het onderzoek beëindigd en vormt de locatie geen aandachtspunt meer. Uiteindelijk zal de lijst van potentiële spoedlocaties leeg zijn en maken we alleen nog onderscheid tussen locaties met een spoedeisende verontreiniging en locaties waarbij we geen spoedeisende verontreinigingen verwachten. Verontreinigingen die humane risico s met zich meebrengen moeten uiterlijk in 2015 zijn gesaneerd dan wel moeten de risico s zijn weggenomen. Uiterlijk op 31 december 2015 moeten alle locaties bekend zijn waar sprake is van onaanvaardbare verspreidingsrisico s of ecologische risico s. De reeds bekende verontreinigingen die voor de drinkwaterproductie van belang zijn worden al jaren gevolgd en mogen grotendeels bekend worden verondersteld. Provincie Utrecht volgt deze bekende locaties vanuit haar rol als bevoegd gezag vanuit de Wbb 4 en ziet toe op aanpak daarvan. De waterbedrijven monitoren verontreinigingen in pompputten en waarnemingsputten. Aangetroffen verontreinigingen kunnen aanleiding zijn om dit gezamenlijk als knelpunt te benoemen en te zoeken naar de mogelijke verontreinigingsbron. Deze locaties met verspreidingsrisico naar drinkwaterwinningen worden voor zover mogelijk in het gebiedsdossier nader beschreven. Op de kaart (Figuur 2-10) zijn van de hierboven beschreven locaties 3 typen locaties weergegeven: KRW-puntbronnen: locaties met mogelijk verspreidingsrisico naar winningen (Grontmij, 2007 ) Beschreven locaties: aandachtspunten i.v.m. mogelijk verspreidingsrisico naar winningen Spoedlocaties: ernstige verontreinigingen met verspreidingsrisico naar winningen 5 2 Dit convenant is ondertekend door het rijk, IPO, de VNG en Unie van waterschappen en is gepubliceerd in de Staatscourant, nr , 26 november Inventarisatie puntbronnen grondwaterwinningen KRW detailanalyse provincie Utrecht, Grontmij Nederland bv i.o.v. Provincie Utrecht, 1 november Gemeente Amersfoort en Utrecht zijn bevoegd gezag vanuit de Wbb binnen de eigen gemeente 5 De lijst met spoedlocaties is bij het opstellen van dit gebiedsdossier niet beschikbaar. In de loop van 2013 wordt de lijst met geïdentificeerde spoedlocaties gepubliceerd. Provincie Utrecht 18

25 Figuur 2-10 Bodemverontreinigingen in de omgeving van winning Amersfoort Berg (bron: Provincie Utrecht). In deze kaart zijn alleen de besproken locaties gelabeld, in de bijlagekaart zijn alle locaties gelabeld. Twee locaties zijn voor de winning Amersfoort Berg van groot belang. Deze locaties staan hieronder beschreven: IBL (Instandhoudingsbedrijf Leusden) (voorheen MCW-terrein) Tankplaats Kol. H.L. van Royenweg (UT ) Het IBL-terrein is sinds 1957 in gebruik als tankwerkplaats waar defensie onderhoud, revisie en renovatie van tankmaterieel en pantservoertuigen verricht. Door deze activiteiten is de bodem verontreinigd geraakt. Er is sprake van een omvangrijke verontreiniging tot op grote diepte met VOCl. In 2005 is een saneringsplan beschikt voor de locatie. De bron(zone) wordt door middel van onttrekkingen beheerst. Hiermee wordt verdere verspreiding van de verontreiniging vanuit de bron(zone) voorkomen. Verder stroomafwaarts wordt de pluim ook op een aantal plaatsen door onttrekking beheerst. Na de start van de beheersmaatregel is eenmalig een overschrijding van de drinkwaternorm voor tetrachlooretheen (per) gemeten in pompput PP5. Hiervoor is een aanvullend saneringsplan opgesteld. Er vindt aanvullende monitoring plaats nabij de winning. In de beschikking is tevens een fall-back scenario opgenomen wanneer de drinkwaternorm in PP5 permanent wordt overschreden. Momenteel is nader onderzoek naar de oorzaak/omvang van de verhogingen in PP5 in uitvoering. Hierbij wordt tevens bekeken wat het risico is voor de winning. Er vindt nauwe afstemming plaats tussen defensie en Vitens en de provincie. Provincie Utrecht 19

26 Op dit moment wordt door de gezamenlijke partijen het risico als voldoende beheerst beschouwd, mede door de aanwezigheid van de put die voor interceptie zorgt en de aanwezigheid van een fall-back scenario. Stortplaats Hoge kleiweg (UT ) De voormalige Stortplaats Hoge kleiweg is opgepakt in het NAVOS traject. De stort bevindt zich boven het grondwater en is afgedekt. Echter de restpluim van o.a. ammonium, die is ontstaan vóór afdekking, blijft zich verspreiden richting winning. Volgens monitoring van de stortplaats zijn naast ammonium de volgende verontreinigingen aangetroffen: arseen>i-waarde (I-waarde is 6x drinkwaternorm), barium>t-waarde (T-waarde is 0,7x drinkwaternorm). Het water is onbehandeld ongeschikt voor drinkwater. De gehalten van de verontreinigingen zijn te laag om in het kader van de Wet bodembescherming aan te pakken, maar moet wel in het kader van de KRW aangepakt worden. De gemeente Amersfoort heeft een monitoring gepland, maar op basis van die monitoring gaat het probleem niet verholpen worden. Vitens heeft voldoende (alle) informatie (20 jaar monitoring) die het probleem zichtbaar kan maken. Deze informatie moet overlegd worden aan de bevoegde gezagen en samen moet overlegd worden in welk kader dit probleem opgelost moet worden. Overige locaties Behalve bovengenoemde locaties zijn ook de locaties UT (Schietbaan Leusderheide, een afgesplitste locatie van UT 0017), UT (Nazorglocatie) en UT (Reconstructie A27/A28) in het gebied aanwezig. Hbb locaties Er zal dossieronderzoek plaatsvinden van de Hbb locaties die op de kaart staan aangegeven. Conform de landelijke aanpak zullen in 2011 de humane risicodossiers worden aangepakt en voor 2015 de dossiers betreffende risico s voor verspreiding van verontreinigingen in het grondwater. Ondergrondse tanks Op de Berg zijn er veel voormalige ondergrondse tanks. Deze zijn afgevuld met zand. In principe zijn ze nog potentieel verdacht maar de gemeente doet er niets meer aan. Voormalige schietbaan Ten zuiden van de A28 ter plaatse van de voormalige schietbaan (oefenterrein op de Leusderheide tot aan de kolonel van Rooijenweg) wordt een onderzoek uitgevoerd. Er is voorlopig alleen sprake van ecologische risico s. Benzineservicestations Naast de bovengenoemde lokaties moet rekening worden gehouden met specifieke verontreinigingen afkomstig van benzineservicestations. Dit zijn verontreinigingen die in Elvhis 6 als voldoende onderzocht staan aangegeven terwijl er sprake kan zijn van een MTBE 7 verontreiniging, die niet bij de onderzoeken en saneringen is meegenomen. Er zit als het ware een gat tussen het toevoegen van MTBE aan brandstoffen (als loodvervanger) en de AMvB Tankstations waarin deze stof moet worden meegenomen. Monitoring voor de Wet milieube- 6 Het digitale systeem van de provincie waarin alle informatie over bodemverontreinigingen is opgenomen, voorheen (tot 2011) werd het systeem GLOBIS gebruikt. 7 Aan benzine wordt sinds 1988 vaak methyl-tert-butylether (MTBE) toegevoegd om de klopvastheid te verhogen. Vroeger werd daarvoor het zeer giftige tetraëthyllood (TEL) gebruikt (loodhoudende benzine). Provincie Utrecht 20

27 heer bevatte geen MTBE. Hierdoor kan het zijn dat er wel brandstof met MTBE is gelekt dat niet gedetecteerd is. Dit is een voor de winning ongewenste situatie. Vanuit de ervaringen in Zuid Holland, waar hiertoe een methode is ontwikkeld, zal een provinciebrede analyse van alle benzineservicestations verdachte stations opleveren, waarvan een klein deel in beschermde gebieden. Voorlopig worden beleidsontwikkelingen afgewacht. De locaties die van belang kunnen zijn, zijn genoemd in Grontmij (2007). De Provincie Utrecht heeft geen specifiek beleid ontwikkeld ten aanzien van MTBE en dus wordt het generieke beleid gevolgd. Mogelijke risico s kunnen op verschillende manieren worden afgedekt. De locaties binnen het beheergebied van de gemeente Amersfoort zijn in Tabel 2.1 weergegeven. De meeste locaties zijn voldoende onderzocht. Overige locaties verdienen voorlopig nog aandacht. Tabel 2-1 Locaties gemeente Amersfoort WBB Code Bevoegd gezag Naam Adres WBB vervolgactie Opmerking (Peildatum: 5 december 2011) UT Amersfoort Stam Amersfoort Kapelweg 13 Uitvoeren NO Locatie ligt buiten GWBG AF Amersfoort Leusderweg 120 Leusderweg 120 Voldoende onderzocht Locatie ligt buiten GWBG UT Amersfoort Blokker Leusderweg Leusderweg 158 Voldoende onderzocht Locatie ligt buiten GWBG UT Amersfoort Verhoevenstraat Verhoevenstraat 89 Uitvoeren NO Ophooglaag UT Amersfoort Leusderweg Leusderweg 174 Voldoende onderzocht Locatie ligt buiten GWBG AF Amersfoort Leusderweg 151 Leusderweg 151 Uitvoeren OO AF Amersfoort Leusderweg 248 Leusderweg 248 Uitvoeren OO AF Amersfoort Laan 1914 (DHV) Laan Voldoende onderzocht AF Amersfoort Leusderweg 299 Leusderweg 299 Voldoende onderzocht AF Amersfoort Laan 1914 Laan Voldoende onderzocht AF Amersfoort Utrechtseweg 228 Utrechtseweg 228 Voldoende onderzocht Locatie ligt buiten GWBG UT Amersfoort Utrechtseweg 246 Utrechtseweg 246 Uitvoeren NO Locatie ligt buiten GWBG UT Amersfoort Hoge Klei (Vm stortplaats) Hoge Kleiweg Monitoring Locatie ligt buiten GWBG AF Amersfoort Utrechtseweg Utrechtseweg 242 Voldoende onderzocht UT Prov. Utrecht MCW Kolonel van Royenweg Uitvoering sanering Risico s op nieuwe verontreinigingen door bedrijven Binnen het grondwaterbeschermingsgebied van Amersfoort Berg liggen 84 bedrijven (voor de ligging, zie Figuur 2-11). De categorie-indeling is weergegeven in Tabel 2-2. De categorie 4 bedrijven betreft een ziekenhuis en een benzinestation. De categorie 3 bedrijven zijn een houtzagerij en een gasflessenvulinstallatie. De bedrijven worden bezocht volgens een vastgesteld handhavingsplan. Tabel 2-2 Milieucategorie Bedrijven binnen de grondwaterbeschermingsgebieden (bron:servicebureau Gemeenten). Aantal bedrijven in huidige grondwaterbeschermingsgebied x per jaar Huidige bezoekfrequentie Servicebureau in relatie tot toezicht en handhaving*) x per 2 jaar x per 5 jaar x per 10 jaar Totaal 84 *) van deze frequentie kan worden afgeweken wanneer het een koploper (minder vaak) of achterblijver (vaker) betreft Provincie Utrecht 21

28 Figuur 2-11 Bedrijven in de omgeving van winning Amersfoort Berg (bron: Servicebureau Gemeenten). Opmerkingen ten aanzien van enkele bedrijven en overige mogelijke puntbronnen Ziekenhuis de Lichtenberg wordt gesloopt. In onderzoeken in het kader van de Wbb zijn geen verontreinigingen aangetroffen. Er is mogelijk sprake van een stortplaats op het ziekenhuisterrein. KLPD ter plaatse van voormalig Kamp Amersfoort. Er liggen maatregelen voor vloeistofdichte vloeren. Begraafplaatsen: Rusthof (ten zuiden van A28) valt buiten het 100-jaars aandachtsgebied. Maranatha en Oud Leusden ligt ten noorden van de A28. Conform het beleid van de gemeente worden hier geen bestrijdingsmiddelen gebruikt (zie ook paragraaf 2.9.3). Retentievijver afstromend wegwater Stichtse Rotonde. Deze vijver is in 2004 gebaggerd. De ondergrond was schoon, maar door verwijdering van deze ondergrond heeft tijdelijk extra infiltratie kunnen plaatsvinden. Wegenzout kan hier een probleem zijn. Er ligt nu weer wat blad dat vervuiling kan tegenhouden. Defensie. in 2007 is het IBL-terrein afgekoppeld en het afgekoppelde water gaat naar zakputten. De wasplaats is niet afgekoppeld en loost op de riolering. 2.7 Ondergronds ruimtegebruik KWO installaties In de 100-jaarszone van winning Amersfoort Berg bevinden zich geen installaties voor Koude Warmte Opslag (KWO). KWO installaties kunnen een risico vormen voor de drinkwaterwinningen, mede als gevolg van de lokale opwarming van het grondwater. Provincie Utrecht 22

29 2.7.2 Overig ondergronds ruimtegebruik Uitgezonderd lijnbronnen is er, voor zover bekend, geen sprake van risicovol ondergronds ruimtegebruik binnen de grondwaterbeschermingszones, daarbij doelend op gebruik anders dan in KWO-installaties. Ondergrondse bebouwing (kelders, tunnels, aquaducten, etc.) leveren geen kwaliteitsrisico s voor het grondwater op en zijn daarom niet beoordeeld. Zie voor lijnbronnen (onder andere ook de ondergrondse lijnbron riolering) paragraaf Lijnbronnen In het intrekgebied van de winning Amersfoort Berg liggen diverse lijnvormige elementen die de kwaliteit van het grondwater kunnen beïnvloeden, bijvoorbeeld bij calamiteiten. Wegen De belangrijkste wegen zijn de snelweg A28 en provinciale wegen (Doornseweg N227), Rondweg Zuid (N221) en Utrechtseweg (N237). Van deze wegen is invloed van wegenzout te verwachten, en vormen calamiteiten een risico voor de winning. De verbreding van de A28 wordt gedaan volgens de voorschriften in het CIW-rapport Afstromend wegwater (CIW, 2002). Het wegwater van de meeste wegen binnen de beschermingsgebieden is afgekoppeld (zie hierna onder riolering ) Riolering De riolering van het stedelijk gebied speelt eveneens een rol als lijnelement. In het gebied de Berg is volgens de gemeente Amersfoort deels een gescheiden rioolstelsel aangelegd. De hele Berg is geasfalteerd. Er wordt geïnfiltreerd met twee diepinfiltraties bij de van Campenstraat buiten het 100-jaars aandachtsgebied aan de rand van de Berg op een diepte van ca 100 m (wordt hier door de Provincie gemonitord? Vraag Vitens). Vanwege ruimtegebrek is er geen wadi aangelegd. Oppervlaktewater ligt op een afstand van meer dan 2 km en het is dus duur daar het regenwater naar af te voeren. De diepinfiltratie wordt gemonitord met telemetrie. De Provincie Utrecht staat zeer terughoudend ten aanzien van diepinfiltratie gelet de risico's, maar heeft buiten het 100-jaars aandachtsgebied geen bevoegdheid om dit tegen te gaan. De gemeente Amersfoort heeft binnen het gebied van Klein Zwitserland de riolering recent geheel geïnspecteerd en er heeft deels her-riolering plaatsgevonden. Het gebied rond het ziekenhuis is medio 2009 geherrioleerd. Er is daar een gescheiden rioolstelsel aangelegd en sommige stukken zijn gerelined. Door een gescheiden rioolstelsel worden minder overstorten verwacht (bron: gemeente Amersfoort). Het is bekend dat in het verleden door lekkende riolering onder andere amidotrizoïnezuur (een röntgencontrastmiddel) in het grondwater terecht is gekomen. Binnen het grondwaterbeschermingsgebied zijn zoals hierboven vermeld verschillende gebieden die zijn afgekoppeld (verbeterd) gescheiden stelsel). Het regenwater van de Stichtse Rotonde en de Rondweg Zuid infiltreert via een vijver in de bodem. DHV is al in de jaren afgekoppeld. Er is een retentievijver met een bodempassage. In 2007 is het IBL terrein (voorheen MCW-terrein, van Defensie) afgekoppeld en het afgekoppelde water gaat naar zakputten. Het kleine gedeelte van de 100-jaarszone dat valt binnen de gemeente Zeist is niet gerioleerd. De riolering houdt op bij Austerlitz. Provincie Utrecht 23

30 Leidingen Aanvullend op wegen en spoorlijnen als lijnbronnen is gekeken naar buisleidingen voor transport van risicovolle stoffen, zoals transportleidingen van gas, olie, benzine, kerosine, chemische producten en industriële gassen. Binnen de 100-jaarszone van de winning zijn geen buisleidingen aanwezig, ook niet vlak langs de grenzen. De belangrijkste lijnbronnen met bijbehorende risico s zijn opgenomen in Figuur 2-12 en Tabel 2-3. Figuur 2-12 Lijnbronnen rondom winning Amersfoort Berg (bron: Bestand Bodemgebruik, CBS). Tabel 2-3. Lijnbronnen Lijnbron A28 Regionale wegen (zoals de N227 en N221 en N237) Riolering Belangrijkste risico Calamiteiten vormen een risico voor de winning, invloed van wegenzout te verwachten Calamiteiten vormen een risico voor de winning, invloed van wegenzout te verwachten Lekkage vanuit verouderde riolering zorgt voor een belasting van het grondwater met stoffen zoals macroparameters en geneesmiddelen. De riolering is grotendeels vervangen en hersteld. Provincie Utrecht 24

31 2.9 Diffuse bronnen Inleiding Het risico van diffuse verontreiniging voor een winning wordt bepaald door twee factoren: de belasting ten gevolge van het grondgebruik en de kwetsbaarheid van de winning. Met de REFLECT methodiek worden de risico s voor de winning ingeschat door een beoordeling van de diffuse belasting te maken. Door deze belastingsscore te combineren met de fysische kwetsbaarheid van de winning is dit te vertalen in een risicoscore. Deze score wordt op een risicokaart weergegeven (zie ook Figuur 2-13 en Kader). -bodemtypen -Weerstandsbiedende lagen -Verblijftijd Kaart gebruiksfuncties Tabel met risicoscore per gebruiksfunctie Figuur 2-13 Opbouw risicokaart Kader risico s Risico s van het huidige landgebruik via REFLECT Om de risico s van het huidige landgebruik te duiden, zijn twee kaarten van de Reflectmethodiek gecombineerd: Kwetsbaarheidkaart De kwetsbaarheid is samengesteld uit een aantal kenmerken van de winning, namelijk de dikte van de slechtdoorlatende lagen boven het bepompte pakket, de kwetsbaarheid van de bovengrond (bodemtype) en de verblijftijdzonering van het grondwater ( afstand tot de winning in jaren ). Met deze benadering is het mogelijk voor een winning een ruimtelijk gedifferentieerd beeld van de kwetsbaarheid te maken met een score tussen 1 en 10. Deze kaart is opgenomen in de kaartenbijlage. Belastingkaart De belastingscore is berekend op basis van de grondgebruikfunctie. Het risico van de grondgebruikfunctie voor de grondwaterkwaliteit is opgesplitst in drie factoren; diffuse belasting, calamiteiten en handhaafbaarheid. De belasting is met REFLECT ingedeeld in drie categorieën functies harmoniserend, mogelijk risicovol onder voorwaarden en risicovol, met een score tussen 1 en 3. Voor de winning is vervolgens een belastingskaart gemaakt met de belastingsscore. De belastingkaart is opgenomen in de kaartenbijlage. Risico s diffuse bronnen De belasting van bestaande activiteiten en de kwetsbaarheid van de winning zijn gecombineerd tot een inschatting van de risico s. Zowel de belasting als de kwetsbaarheid zijn gescoord in drie categorieën. Dit resulteert in een ruimtelijk beeld met als indeling drie kleuren: geen probleem, groen (I), aandachtspunt, geel (II) en risico s, rood (III). Provincie Utrecht 25

32 Een matig tot hoge kwetsbaarheid in combinatie met functies die mogelijk risicovol zijn voor het grondwater kan aanleiding geven tot een actueel risico in delen van het intrekgebied van de winning vanaf maaiveld. Een hoge risico-score op een plaats zal echter niet betekenen dat er ook sprake is van risico s door diffuse verontreiniging. Dit zal alleen het geval zijn wanneer een groot deel van het intrekgebied van de winning rood en geel gekleurd is. In de volgende paragrafen worden de kaart met gebruiksfuncties, de kaart met functiegerelateerde belasting, de kwetsbaarheidskaart en de risicokaart gepresenteerd Gebruiksfuncties De kaart met gebruiksfuncties waaruit de diffuse belastingen kunnen worden afgeleid is weergegeven in Figuur Het waterwingebied bestaat geheel uit stedelijk gebied. Ook het landgebruik in het grondwaterbeschermingsgebied is grotendeels stedelijk, zeker wanneer wordt uitgegaan van de nieuwe begrenzingen. Het huidige grondwaterbeschermingsgebied ligt voor een groot deel ook ter plaatse van Golfclub De Hoge Kleij en van bosgebied. Het huidige 100-jaarsaandachtsgebied omvat naast stedelijk gebied en bosgebied ook een deel van het terrein van Defensie (Leusderheide oefenterrein) Het Defensieterrein valt buiten de nieuwe begrenzingen Figuur 2-14 Gebruiksfuncties ter plaatse van winning Amersfoort Berg (bron: Bestand Bodemgebruik, CBS). Provincie Utrecht 26

33 2.9.3 Belasting bij verschillend landgebruik Bestrijdingsmiddelen De gemeente Amersfoort gebruikt geen bestrijdingsmiddelen op openbaar terrein. In het openbare groen, openbaar terrein en op verhardingen wordt chemievrij gewerkt. Alleen op sportvelden (Leusderweg, Kamp Amersfoort) worden bestrijdingsmiddelen toegepast. De gemeente is bezig met een plan voor de reductie van bestrijdingsmiddelen op gemeentelijke sportterreinen. Daarnaast is er spoor gaande vanuit de Provincie richting gemeenten met een overzicht van mogelijkheden om sportterreinen onkruidvrij te houden. De golfbaan zegt geen bestrijdingsmiddelen te gebruiken, al is hierover geen zekerheid. Het bestrijdingsmiddelengebruik door particulieren kan aanzienlijk zijn, aangezien het veelal grote huizen met omvangrijke tuinen en grote percelen van VVE s (Vereniging van Eigenaren) betreft. De Milieudienst heeft binnen grondwaterbeschermingsgebieden posters verspreid bij particulieren waarin de provinciale regels omtrent het gebruik van bestrijdingsmiddelen zijn weergegeven samen met een kaart. De hoop is dat het besef dat men in een grondwaterbeschermingsgebied woont heeft geleid tot beperkt gebruik van bestrijdingsmiddelen. Dit besef is mede geactualiseerd door een huis aan huisbezoek bij de rioleringswerkzaamheden op de Berg Potentiële risico s Met behulp van de Reflect-methodiek is een kaart vervaardigd die het risico voor belasting ten gevolge van de aanwezigheid van diffuse bronnen weergeeft (Figuur 2-16). In Figuur 2-15 zijn de scores voor belasting en kwetsbaarheid weergegeven. De gehele winning Amersfoort Berg is zeer kwetsbaar voor verontreiniging. De belasting aan maaiveld is echter zeer laag in verreweg het grootste deel van de winning, waardoor het risico gemiddeld laag is. Uit Figuur 2-16 blijkt wat de percelen zijn waar de grootste risico s liggen voor de winning. Deze percelen bestaan hoofdzakelijk uit het stedelijk gebied. Provincie Utrecht 27

34 Figuur 2-15 Belasting en kwetsbaarheid winning Amersfoort Berg Provincie Utrecht 28

35 Figuur 2-16 Relatieve risicobeoordeling diffuse belasting op basis van bestaand landgebruik en kwetsbaarheid ondergrond bij winning Amersfoort Berg 2.10 Kwaliteit van ruwwater en grondwater: bewezen kwetsbaarheid In de voorgaande paragrafen is vanuit verschillende optieken gekeken naar de risico s die nabij de drinkwaterwinning Amersfoort Berg aanwezig zijn. De verschillende typen belasting en de geohydrologische kwetsbaarheid zijn daarbij in kaart gebracht en er is een risico-kaart opgesteld. De kwaliteit van het ruwwater geeft behalve in het risico ook inzicht in de bewezen kwetsbaarheid van de winning. Aanwezigheid van verontreinigingen in ruwwater bewijzen dat verontreinigingsbronnen daadwerkelijk in de winning terecht kunnen komen. Daarmee kan de ruwwaterkwaliteit een onderbouwing vormen voor de risico-analyse en voor eventuele maatregelen Kwaliteit ruwwater Bij de bespreking van de kwaliteit van het ruwwater die vastgesteld wordt door het analyseren van het water uit de individuele pompputten (het onbehandelde opgepompte water), wordt onderscheid gemaakt in de macroparameters en de microverontreinigingen. De macroparameters zijn de parameters die van nature voorkomen en waarvan de (relatief hoge) gehalten worden bepaald door het bodemtype waarin het grondwater zich bevindt, zoals magnesium, calcium, hardheid, ph etc. De microverontreinigingen zijn de parameters die in lage gehalten voorkomen en die in het grondwater terecht komen door belasting van de bovengrond met verontreinigingen. Provincie Utrecht 29

36 Bij de presentatie wordt gebruik gemaakt van Box-whisker plots. In het Kader is een toelichting op dit type plots gegeven. Kader Boxwhiskerplots In de beschrijvende statistiek is een boxplot of boxwhiskerplot een grafische weergave van de vijf-getallensamenvatting. Deze vijf-getallensamenvatting bestaat uit het minimum, het eerste kwartiel, de mediaan (of tweede kwartiel), het derde kwartiel en het maximum van de waargenomen data. Een boxplot is daarmee een weliswaar sterk vereenvoudigde, maar zeer bruikbare, voorstelling van de verdeling van de data. Bijgevoegd een box-whiskerplot van een willekeurige set analysegegevens van Vitens. De onderkant van de box geeft de 25 percentielwaarde aan. Onder deze waarde komt 25% van de gemeten waarden voor. De bovenkant van de box geeft de 75 percentielwaarde aan. Onder deze waarde komt 75% van de gemeten waarden voor. De rode lijn in de box geeft de mediane waarde weer (de waarde waarboven en waaronder de helft van de gemeten waarden valt). De lengte van de balken aan weerszijden van de box (de zogenaamde whiskers ) is maximaal 1,5 keer de lengte van de box, met dien verstande dat het uiteinde van de whiskers wordt bepaald door de hoogste gemeten waarde aan de bovenkant en de laagste gemeten aan de onderkant die vallen binnen deze maximaal mogelijke whisker. De waarden die vallen buiten deze whiskers worden uitschieters genoemd. De uiteinden van de whiskers zijn derhalve de kleinste waarden die geen uitschieter zijn. Provincie Utrecht 30

37 Macroparameters De pompputten onttrekken stuwwalwater met sporen van verzuring en stedelijke verontreiniging (bijdrage stedelijk water circa 25%). Het water is overwegend aëroob grondwater (ijzeren mangaan-vrij), vrij zacht, onderverzadigd, en oxisch. Het bicarbonaatgehalte is aan de lage kant. De winning is kwetsbaar voor verontreiniging doordat wordt onttrokken uit het freatische pakket en door de ligging nabij stedelijk gebied. Daarom vormen puntbronnen, maar ook het gebruik van wegenzout en bestrijdingsmiddelen en lekkende riolen een bedreiging voor de toekomstige waterkwaliteit. Chloride (strooizout) en hardheid vertonen een stijgende trend. Microverontreinigingen In het ruwwater worden diverse microverontreinigingen aangetroffen. BAM wordt soms boven de limiet van 0.1 ug/l aangetroffen. Ook wordt amidotrizoïnezuur, een röntgencontrastmiddel aangetroffen, afkomstig van (in het verleden) lekkende riolering waarop het ziekenhuis is aangesloten. Er worden diverse VOCl s gevonden: perchloorethyleen (per), trichlooretheen (tri), 1,2- dichloorethaan, 1,1,1-trichloorethaan. Alleen per overschrijdt de drinkwaternorm. Trichloormethaan (chloroform) wordt in lage concentraties natuurlijk gevormd en heeft hoogst waarschijnlijk geen antropogene bron. Toetsing: Op basis van de KRW dienen waterwinningen voor drinkwater beoordeeld te worden op het voldoen van het water aan de normen van het Waterleidingbesluit (toets cf art 7.2 KRW). Het ruwwater van de individuele pompputten van de winning Amersfoort Berg overschrijdt voor twee parameters incidenteel de drinkwaternorm, namelijk voor per (tetrachlooretheen) en voor BAM (zie bijlage 3). De mediaan 8 voor beide parameters ligt ruim onder de drinkwaternorm. Daarnaast zijn sporen aangetroffen van onder andere tri, chloroform, trichloorethaan, allen ruimschoots onder de drinkwaternorm. Het grondwater is van acceptabele kwaliteit, waaruit met zeer eenvoudige zuivering drinkwater wordt gemaakt (Vitens, 2010). 8 De mediaan is de middelste waarde, die een betrouwbaarder beeld geeft dan een gemiddelde Provincie Utrecht 31

38 40 Box-whiskers EGV (Totaal) 45 Box-whiskers Cl- (Totaal) ms/m 25 mg/l ms/m mg/l 40 Box-whiskers SO4-- (Totaal) 50 Box-whiskers Ca++ (Totaal) mg/l 25 mg/l mg/l mg/l 35 Box-whiskers NO3- (Totaal) mg/l mg/l Figuur 2.17 Macro-waterkwaliteitsparameters met stijgende trend (bron: waterkwaliteitsrapportage Vitens, 2011) Provincie Utrecht 32

39 0.24 Box-whiskers 1,2-Dichloorethaan (Totaal) 12 Box-whiskers Tetrachlooretheen (per) (Totaal) ug/l 0.14 ug/l ug/l ug/l 0.45 Box-whiskers 1,1,1-Trichloorethaan (Totaal) 0.45 Box-whiskers Trichlooretheen (tri) (Totaal) ug/l 0.25 ug/l ug/l ug/l 1 Box-whiskers Trichloormethaan (chloroform) (Totaal) 0.11 Box-whiskers Amidotrizoïnezuur, in water (Totaal) ug/l 0.5 ug/l ug/l ug/l Provincie Utrecht 33

40 1.4 Box-whiskers BAM (2,6-dichloorbenzamide) (Totaal) ug/l Figuur ug/l Micro-waterkwaliteitsparameters aangetroffen in de winputten (bron: waterkwaliteitsrapportage Vitens, 2011) Mogelijke oorzaken normoverschrijdingen ruwwater De stedelijke verontreiniging uit zich in nitraat en BAM in vrijwel alle putten. De stoffen amidotrizoinezuur (röntgencontrastmiddel) en acetylsalicylzuur (aspirine) hangen samen met een lekkend riool van het nabijgelegen ziekenhuis (informatie Vitens). De bodemverontreiniging van het IBL-terrein veroorzaakt verhoogde gehalten VOCl s in pompput 5 die echter niet de drinkwaternorm overschrijden. De toekomstige waterkwaliteit wordt beïnvloed door activiteiten aan maaiveld in stedelijk gebied zoals het gebruik van wegenzout en bestrijdingsmiddelen. Vitens acht de kans op overschrijding van de drinkwaternorm in het ruwwater van pompput 5 groot de komende 5 jaar. Er vindt op dit moment onderzoek plaats naar de verspreiding van de verontreiniging afkomstig van het IBL terrein. Vitens heeft met Defensie afspraken gemaakt om noodmaatregelen te kunnen nemen wanneer de resultaten van het onderzoek daar aanleiding toe geven en in het geval de drinkwaternorm wordt overschreden. De winning wordt naast door bovengenoemde puntverontreiniging van het IBL-terrein (Defensie), ook door de percolaatpluim (ammonium en arseen) van de voormalige stortplaats Hoge Kleiweg bedreigd. Provincie Utrecht 34

41 0.18 Box-whiskers cis 1,2-Dichlooretheen (Totaal) 16 Box-whiskers Tetrachlooretheen (per) (Totaal) ug/l 0.1 ug/l ug/l ug/l 1.4 Box-whiskers Trichlooretheen (tri) (Totaal) 4 Box-whiskers Trichloormethaan (chloroform) (Totaal) ug/l 0.6 ug/l ug/l ug/l 2 Box-whiskers BAM (2,6-dichloorbenzamide) (Totaal) ug/l Figuur ug/l Micro-waterkwaliteitsparameters in waarnemingsputten (bron: waterkwaliteitsrapportage Vitens, 2011) Kwaliteit reinwater Het reinwater van de winning (dit is het water na zuivering) voldoet aan de gestelde eisen voor drinkwater Kwaliteit toestromend grondwater (waarnemingsputten) In de pompputten van Amersfoort Berg worden milieuvreemde stoffen aangetroffen. Ook in het grondwater dat onderweg is naar de pompputten worden dergelijke stoffen aangetroffen. BAM en PER worden beide boven de drinkwaternorm aangetroffen. Ook andere gechloreer- Provincie Utrecht 35

42 de koolwaterstoffen worden in verhoogde gehalten aangetroffen, allen ruimschoots onder de drinkwaternorm. In 2006 is een uitgebreider pakket bestrijdingsmiddelen geanalyseerd dan gebruikelijk is en is onder meer diuron (2 maal boven de norm, stof wordt momenteel uitgefaseerd), desmetryn (net onder de norm), cyanazine (één maal boven de norm), primicarb (één maal boven de norm), simazine (één maal net onder, één maal net boven de norm) en één maal terbutryn en dimethoaat onder de norm aangetroffen. Het feit dat zowel in de pompputten als in de waarnemingsfilters milieuvreemde stoffen zijn aangetroffen toont aan dat de winning Amersfoort Berg kwetsbaar is voor ondergrondse- en bovengrondse activiteiten Meer informatie? Dit hoofdstuk beschrijft de belangrijkste basisinformatie op hoofdlijnen. In onderstaande tabel is opgenomen waar u meer aanvullende informatie kunt vinden (niet uitputtend). Daarnaast vindt u in bijlage 1 een literatuurlijst. Tabel 2-4. Enkele aanvullende informatiebronnen Geo-informatie Bronhouder Website Grondwaterbeschermingsbeleid Provincie Utrecht Bodemonderzoeken, bodemsaneringen en bodembelastende activiteiten Bedrijven Provincie Utrecht Servicebureau gemeenten Kabels en leidingen Kadaster Provincie Utrecht 36

43 3 BESCHERMINGSBELEID EN PRAKTIJK 3.1 Inleiding Dit hoofdstuk bevat op hoofdlijnen een beschrijving van beleid en regelgeving voor zover relevant voor de specifieke situatie van de winning Amersfoort Berg. Het beleid en de bijbehorende regelgeving die invloed hebben op de kwaliteit van het grondwater bij waterwinningen stoelt op twee pijlers: Beschermingsbeleid. Dit beleid heeft tot doel emissies van verontreinigingen naar de ondergrond te beperken en richt zich op het gebruik en de gebruiksfuncties aan maaiveld ter plaatse van de verschillende beschermingzones rond een winning. Met gebods- en verbodsregels worden verschillende vormen van gebruik verboden/beperkt en/of aan regels gebonden. Dit beleid is voornamelijk vastgelegd in de provinciale milieuverordening (PMV) en de bijbehorende regels en in het Grondwaterplan van de Provincie Utrecht. Ruimtelijke ordening. Via provinciale en gemeentelijke structuurvisies, de provinciale ruimtelijke verordening en bestemmingsplannen vindt er planologische bescherming ter plaatse van de beschermingszones plaats. Immers sommige functies zijn minder belastend voor de grondwaterkwaliteit dan andere. Bij functiewijzigingen in 100-jaarszones, waterwin- en grondwaterbeschermingsgebieden, en in het Infiltratiegebied Utrechtse Heuvelrug moet rekening worden gehouden met het water winbelang, en moet worden toegelicht hoe de bescherming gestalte krijgt. In bijlage 6 is een overzicht opgenomen waarbij per verantwoordelijke overheid de relevante wetgeving is weergegeven en de uitwerking daarvan in de praktijk naar plannen, verordeningen en vergunningen is weergegeven. Daarnaast wordt onderscheid gemaakt in bestaande situaties en nieuwe situaties. Bestaande situaties dienen getoetst te worden aan de van toepassing zijnde regels die vallen onder het beschermingsbeleid. Ontoelaatbare situaties dienen aangepakt te worden. Nieuwe situaties (functiewijzigingen), die vastgelegd worden via het ruimtelijke ordeningsspoor, moeten allereerst voldoen aan het bestaande beschermingsbeleid. Daarnaast moet er naar gestreefd worden de belasting van de bodem met milieuvreemde stoffen te verminderen ten opzichte van de huidige situatie. Immers de Kaderrichtlijn Water (KRW) stelt dat de zuiveringsinspanning van grondwater dat gebruikt wordt als drinkwater tenminste gelijk moet blijven, maar bij voorkeur moet afnemen. Nieuw geplande ruimtelijke functies binnen de beschermingszones dienen daarom getoetst te worden op grond van hun potentiële emissie naar het grondwater. Bij het bepalen of gebruik of functies (huidig of toekomstig) toelaatbaar zijn in de grondwaterbeschermingszones kunt u in het kort als volgt aan de slag gaan: 1. Bestaand gebruik A. Toelaatbaar ja of nee Kijk of het bestaande gebruik toelaatbaar is op grond van de van toepassing zijnde regels (zie ook Figuur 3.1, taak is van handhaving, afhankelijk van de huidige vergunning milieudienst of Provincie). Provincie Utrecht 37

44 B1. Toelaatbaar nee Neem maatregelen bij ontoelaatbaar gebruik In geval van een bestaande bodemverontreiniging is de Wet bodembescherming van toepassing en dient bij een risico voor verspreiding van verontreinigingen naar het grondwater richting drinkwaterwinning de verontreiniging gesaneerd of beheerst te worden. B2. Toelaatbaar ja Risico s: kijk bij toelaatbare functies wat de emissie naar het grondwater binnen de beschermingszone zal zijn (voor emissie zie Tabel 3-4); Mitigatie:reduceer de risico s van de functie door het nemen van mitigerende maatregelen bijvoorbeeld het stoppen met toepassen van bestrijdingsmiddelen (huidig) of een locatie zodanig in te richten dat toepassen van bestrijdingsmiddelen niet nodig zal zijn. In Tabel 3-4 is een eerste aanzet gegeven voor mitigerende maatregelen. 2. Wijziging in functie of gebruik De Provincie ontwikkelt een methodiek die gebruikt kan worden bij RO advisiering (Het Handboek). Deze methodiek is nog niet definitief. Wanneer deze gereed is wordt onderstaande paragraaf aangepast. Grofweg zal de beoordeling er als volgt uit kunnen zien: A. Kijk eerst of de geplande functie/gebruik toegestaan is op basis van het beschermingsbeleid. Indien dit het geval is doorloop dan de volgende stappen. B. Huidige risico s: kijk wat (theoretisch) de emissie naar het grondwater is bij de huidige functie (voor emissies zie Tabel 3-4); C. Toekomstige risico s: kijk wat de emissie naar het grondwater zal zijn bij de voorgenomen functie (voor emissies zie Tabel 3-4); D. Wanneer de emissie van het voorgenomen gebruik hoger zal zijn dan de emissie bij de bestaande functie zijn er twee mogelijkheden: Zoek een andere locatie voor de functie Voorzie in maatregelen om de voorspelde emissie te reduceren. Het is belangrijk om op te merken dat de bodem op elke locatie anders is en dat nieuwe functies op veel verschillende manieren gerealiseerd kunnen worden (bv. duurzame versus reguliere woningbouw). Dit betekent dat grondwaterbescherming maatwerk is. De informatie die in het gebiedsdossier is opgenomen heeft als belangrijkste doel om een eerste indicatie te geven van de risico s en de (on)mogelijkheden. Het gebiedsdossier dient als basis om het gesprek aan te gaan met de betrokken partijen. 3.2 PMV beschermingszones en regels Beschermingszones en beschermingsbeleid winning Amersfoort Berg De winning Amersfoort Berg heeft een waterwingebied, een grondwaterbeschermingsgebied en een 100-jaarsaandachtsgebied. Op deze zones is de PMV van toepassing. In het 100- jaarsaandachtsgebiedgelden geen specifieke PMV regels, wel de bijzondere zorgplicht en bescherming bij functieveranderingen. Daarnaast is er bij de winning Amersfoort Berg een 50-jaarszone aangewezen als signaleringszone 9. Binnen de 50-jaarszone mogen geen KWO-systemen worden aangelegd. Het verbod is vastgesteld in het Grondwaterplan van de Provincie Utrecht, vanwege de risico s die open KWO-systemen geven voor de winning. Fi- 9 De 50-jaarszone wordt per watervoerend pakket bepaald. Provincie Utrecht 38

45 guur 3.1 bevat voor een willekeurige winning een overzicht met de PMV regels die gelden in de verschillende beschermingszones en de 50-jaarszone 10. Figuur 3.1 Overzicht regelgeving in de verschillende beschermingszones In Tabel 3-1is de regelgeving beknopt samengevat voor veel voorkomende vormen van ruimtelijk gebruik zoals woningbouw, afkoppelen en Koude Warmte Opslag. Uit de praktijk blijkt dat dergelijke overzichten meerwaarde hebben, maar ook dat beleid en regelgeving niet altijd voldoende concreet zijn om direct vast te stellen welke activiteiten wel of niet zijn toegestaan (en zo ja, onder welke voorwaarden). 10 De inhoud van de betreffende regels staat op: Provincie Utrecht 39

46 Tabel 3-1 Overzicht op hoofdlijnen van de regelgeving voor veel voorkomend vormen van ruimtelijk gebruik in de beschermingszones van winningen. Voor een volledig overzicht wordt verwezen naar de PMV, de PRV en Figuur 3.1. Activiteiten Waterwingebied Grondwaterbeschermingsgebied 100-Jaarsaandachtsgebied Regelgeving algemeen Afkoppelen hemelwater Woningbouw Nieuwe bovengrondse infrastructuur (parkeerterreinen en wegen) Nieuwe ondergrondse infrastructuur Koude Warmte Opslag en bodemwarmtewisselaars Toepassing (licht) verontreinigde grond Boren in verband met diepinfiltratie Boren waterputten In het waterwingebied zijn alleen activiteiten t.b.v. de drinkwaterwinning toegestaan, alle andere activiteiten zijn niet toegestaan. Verboden (PMV art 7) Onder voorwaarden toegestaan (PMV art 7) Verboden (PMV art 7) Verboden (PMV art 7) (winning is kwetsbaar) Bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen moet worden getoetst of het risico voor het grondwater afneemt en in elk geval niet toeneemt (stand-still principe, Provinciale Ruimtelijke Verordening). Een aantal inrichtingen, stoffen en activiteiten is verboden (Provinciale Milieu Verordening) of gereguleerd. In het convenant Afkoppelen Utrechtse Heuvelrug is beleid geformuleerd voor afkoppelen. PMV art. 16 en 17 zijn van toepassing: Afkoppelen is verboden, behalve als is voldaan aan bepaalde voorwaarden.. PMV art. 16 en 17 zijn van toepassing: Over de aard van het te gebruiken materiaal, in verband met Afkoppelen hemelwater. PMV art. 16 en 17 zijn van toepassing : Parkeerterreinen (voor meer dan 10 voertuigen of groter dan 150 m 2) binnen en buiten de bebouwde kom moeten verhard zijn met vloeistofkerend materiaal. Voor parkeerplaatsen en wegen gelden regels voor afkoppelen ( zie Afkoppelen hemelwater ). Het is verboden nieuwe buisleidingen aan te leggen. Wijziging of vervanging van bestaande leidingen moet vooraf worden gemeld (PMV art 16 en 17). Bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen moet worden getoetst of het risico voor het grondwater afneemt en in elk geval niet toeneemt (stand-still principe). De regels van de PRV gelden hier wel, de regels van de PMV niet behalve de Bijzondere zorgplicht. In het convenant Afkoppelen Utrechtse Heuvelrug is beleid geformuleerd voor afkoppelen. Bij het hanteren van dit beleid wordt binnen het 100- jaarsaandachtsgebied voldaan aan de zorgplicht.* Zie Regelgeving algemeen Zie Regelgeving algemeen Zie Regelgeving algemeen Verboden (PMV art 7) Verboden (PMV art 16 en 17) Open systemen verboden binnen de 50 jaarszone. (Grondwaterplan Provincie Utrecht). Dit moet aangetoond worden bij de vergunningaanvraag voor de KWO in het kader van de vergunning Waterwet. Onder voorwaarden toegestaan (PMV art 7) Het landelijk Besluit bodemkwaliteit is van toepassing Het landelijke Besluit bodemkwaliteit is van toepassing. Verboden (PMV art 7) Verboden (PMV art 16) Weliswaar toegestaan maar vanwege de risico's is de Provincie zeer terughoudend. Verboden voor nietdrinkwatertoepassingen (PMV art 7) Niet toegestaan onder de dieptegrens (3m mv, 10 m mv of 30 m mv) (PMV art 16 en 17) * In het project Schoon grondwater wordt dit beleid geëvalueerd Toegestaan Toezicht en handhaving beschermingsbeleid Ter controle op de naleving van wettelijke milieuregels binnen de hiervoor beschreven beschermingszones worden door de Provincie Utrecht gebiedsschouwen uitgevoerd. Bij een gebiedsschouw worden relevante inrichtingen en locaties bezocht. Een gebiedsschouw bestaat globaal uit de volgende stappen: 1. Voorbereiding: gesprekken met relevante partijen, inventarisatie van relevante/urgente onderwerpen, afspraken maken over de uitvoering, checklisten opstellen etc. Provincie Utrecht 40

47 2. Dossier onderzoek: gericht op controle van de verleende vergunningen etc. 3. Locatiebezoek 4. Veldcontrole 5. Vervolg en evaluatie: het betreft onder meer een rapportage van de gevolgde werkwijze en de resultaten. De Provincie Utrecht is in gesprek met de betrokken overheden om vast te stellen hoeveel toezicht en handhaving nodig is om een adequate grondwaterbescherming te realiseren. De afspraken die zij hierbij maken worden vastgelegd in een contract. Het concept van dit contract is opgenomen in bijlage Calamiteiten Wanneer er sprake is van een calamiteit binnen de hiervoor beschreven beschermingszones (en ook daarbuiten) dient door de betrokken gebiedsactoren direct handelend te worden opgetreden conform geldende calamiteitenplannen. In Tabel 3-2 is een overzicht opgenomen van organisaties die een rol spelen bij de afhandeling van calamiteiten in het intrekgebied en is een korte beschrijving gegeven van de te volgen procedures. Niet alle partijen beschikken over een calamiteitenplan. Drie gemeenten (Leusden, Wageningen, Veenendaal) maken een calamiteitenplan riolering met als voorbeeld Houten (gemaakt in samenwerking met HDSR). Tabel 3-2 Calamiteiten Organisatie Provincie Utrecht Servicebureau Gemeenten Gemeente Amersfoort Waterschap Vallei en Eem Vitens Adviseert om bij een dringende milieucalamiteit te bellen met: (milieuklachtentelefoon) 112 (bij levensgevaar en acuut milieugevaar ) Algemeen nummer Servicebureau Algemeen nummer of (033) (alarmnummer Waterschap) Heeft wel een calamiteitenplan, maar voor milieucala- Opmerking - verwijst op internet onder andere naar het waterschap voor waterverontreiniging - Provincie informeert direct het drinkwaterbedrijf - het Kabinet van de Provincie adviseert en ondersteunt de commissaris van de Koningin in de uitoefening van zijn rijkstaken, waaronder rampenbestrijding - verwijst bij rampen naar de gemeente - verwijst op internet onder andere naar de Provincie (tel ) en de politiemilieudienst ( ) Er is bij de gemeente geen calamiteitenplan ten aanzien van milieucalamiteiten of ten aanzien van riolering Er staat op de website geen specifiek nummer aangegeven om te bellen in geval van milieucalamiteiten Niet erg relevant vanwege ontbreken oppervlaktewater - Vitens wordt geïnformeerd door de Provincie (milieuklachtentelefoon) Provincie Utrecht 41

48 Veiligheidsregio Utrecht (VRU) miteiten is de Provincie aanspreekpunt Geen informatie - er is wel een klachtlijn voor storingen - er is bij Vitens een veiligheidscoordinator die zich ook met calamiteiten bezighoudt 3.3 Planologische doorwerking beschermingszones Bestemmingsplannen De genoemde beschermingszones horen door te werken in de bestemmingsplannen van de gemeentes, zowel in de plannen als op kaart. Uit Tabel 3-3 blijkt dat er drie relevante bestemmingsplannen zijn, waarvan één nog in ontwikkeling (Amersfoort Berg). In het bestemmingsplan van Amersfoort Berg valt verreweg het grootste deel van het grondwaterbeschermingsgebied en de 100-jaarszone. Op alle kaarten staan de contouren aangegeven en in de toelichtingen wordt melding gemaakt van de regels conform de PMV. Tabel 3-3 Grondwaterbescherming in relevante bestemmingsplannen. Bestemmingsplan Kaart Toelichting en voorschriften Bestemmingsplan Leusderkwartier 2008 Bestemmingsplan DHV Bestemmingsplan Berg 2003 Bestemmingsplan Amersfoort Berg. Wordt eind 2012 vastgesteld (combinatie bestemmingsplannen Berg en Utrechtse weg) Bestemmingsplan Buitengebied Leusden 2009 Oostkant GWBG en 100- jaarszone ligt in het bestemmingsplangebied. Beschermingszones niet aangegeven op kaart. Geen contour aangegeven want begrenzing loopt niet over terrein Waterwingebied staat op de plankaart (contour GWBG valt er buiten) Groot deel GWBG en 100- jaarszone valt binnen dit gebied. GWBG en 100- jaarsaandachtsgebied staan op kaart In de toelichting is opgenomen dat een deel van het gebied onderdeel uitmaakt van het grondwaterbeschermingsgebied met bijbehorende verwijzing naar de PMV In de toelichting is opgenomen dat een deel van het gebied onderdeel uitmaakt van het grondwaterbeschermingsgebied met bijbehorende verwijzing naar de PMV In de toelichting is opgenomen dat een deel van het gebied onderdeel uitmaakt van het grondwaterbeschermingsgebied met bijbehorende verwijzing naar de PMV Het is een conserverend bestemmingsplan. Aanbeveling is om in bestemmingsplan rekening te houden met huidige, maar ook met nieuwe begrenziingen van de beschermingsgebieden In de toelichting staat dat het grondwaterbeschermingsgebied en de 100-jaarszone van Amersfoort Berg in het plangebied valt. Toelichting op grondwaterbeschermings-gebied en verwijzing naar de PMV zijn opgenomen in toelichting Hoe omgaan met functieveranderingen? Bij functieveranderingen in het grondwaterbeschermingsgebied dient eerst nagegaan te worden of deze nieuwe functie/gebruik toegestaan is op basis van de regels behorend bij de PMV, en of de nieuwe functie/gebruik harmoniëert met het beschermingsbeleid op basis van het Grondwaterplan Provincie Utrecht (50-jaarszone voor KWO), en eventueel het Convenant afkoppelen. Daarnaast geldt, vanuit de provinciale ruimtelijke structuurvisie en ruimtelijke verordening, voor het waterwingebied, het grondwaterbeschermingsgebied en het 100- jaarsaandachtsgebied en het Infiltratiegebied Utrechtse Heuvelrug het stand-still principe. Dit betekent dat de belasting door stoffen niet mag toenemen en bij voorkeur dient af te nemen. Provincie Utrecht 42

49 In Tabel 3-4 is voor een aantal vormen van landgebruik een indicatieve score van de belasting door verschillende stofgroepen gegeven, met voorbeelden van mitigerende maatregelen. Een functiewijziging of herstructurering die zou kunnen leiden tot een verhoging van de belasting van stoffen naar de winning maar desalniettemin doorgang vindt, kan in veel gevallen door het nemen van maatregelen zodanig worden ingepast dat een verhoging van de belasting kan worden voorkomen, en wordt voldaan aan het stand-still principe. Tabel 3-4 Relatieve emissies door verschillende functies 11 en mitigerende maatregelen. Activiteit Zware metalen Bestrijdingsmiddelen Mobiele organische componenten (halogenen, aromaten) Maatregelen om risico s te beperken (selectie) Akkerbouw intensief Locatiekeuze Overstappen op biologische akkerbouw Akkerbouw biologisch Veeteelt intensief Overstappen op biologische veeteelt Veeteelt biologisch Tuinbouw Locatiekeuze Reductie bestrijdingsmiddelen Overstappen op biologische tuinbouw Boomgaard Reductie bestrijdingsmiddelen Landgoed Camping Milieuvriendelijk ontwerp Geen bestrijdingsmiddelen Centrale parkeerplaats met voorzieningen Centraal afkoppelen Volkstuinen Locatiekeuze Voorlichting, biologische volkstuinen Wonen, hoge dichtheid, regulier Milieuvriendelijk ontwerp Voorlichting, verbod op autowassen, centraal afkoppelen Geen bestrijdingsmiddelen Wonen, hoge dichtheid, duurzaam Idem Kantoren, onderwijs Milieuvriendelijk ontwerp Geen bestrijdingsmiddelen Centrale parkeerplaats Centraal afkoppelen Winkels, bedrijven, horeca (MKB) Idem Plantsoenen en stadspark Milieuvriendelijk ontwerp Geen bestrijdingsmiddelen, Sportvelden Alternatieve onkruidbestrijding, kunstgras Industrie intensief Locatiekeuze Milieuvriendelijk ontwerp Vloeistofdichte vloeren Wegen Locatiekeuze Aansluiten op riolering Centraal afkoppelen Parkeerterrein, transferium Locatiekeuze Aansluiten op riolering Een hoog getal (rood) betekent hoge emissie en een laag getal (groen) een lage emissie. Met nadruk wordt opgemerkt dat het gaat om indicaties voor de stofgroepen zware metalen, bestrijdingsmiddelen en organische verontreinigingen uitgaande van een gemiddeld landgebruik. Met mitigerende maatregelen kan de belasting sterk verlaagd worden. 11 Bron: systeembenadering Provincie Utrecht. De in de systeembenadering gehanteerde scores zijn gebaseerd op de Reflect methodiek (zie bijlage 1 van de Handleiding en Kiwa 1999) Provincie Utrecht 43

50 3.3.3 Locatiekeuze Uit Tabel 3-4 kan op hoofdlijnen een indruk worden verkregen van de relatieve risico s van een nieuwe functie. Functies met relatief veel risico s voor de grondwaterkwaliteit worden bij voorkeur geplaatst op locaties die niet of minder kwetsbaar zijn. Bijvoorbeeld een locatie buiten de 100-jaarszone of anders een minder kwetsbare plek in de 100-jaarszone. Voor functies met relatief weinig risico s (zoals natuur) wordt bij voorkeur juist een kwetsbare locatie gekozen (gele of rode kleur in de kwetsbaarheidskaart Figuur 2-15). 3.4 Ruimtelijke ontwikkelingen De verwachte ontwikkelingen binnen de 100-jaarszone van de winning Amersfoort Berg zijn weergegeven in Tabel 3-5. Het is belangrijk om in een vroeg stadium het grondwaterbeschermingsbelang mee te wegen bij de uitwerking van autonome ontwikkelingen. Tevens wordt aanbevolen om deze ontwikkelingen te bespreken en te actualiseren tijdens de jaarlijkse gebiedsgesprekken. Tabel 3-5 Relevante ontwikkelingen binnen de 100-jaarszone met een mogelijk effect op de grondwaterkwaliteit. In de laatste kolom een indicatieve beoordeling van het effect op de grondwaterkwaliteit, gegeven volgens de volgende classificatie Knelpunt: Er is mogelijk sprake van een groot negatief effect op de grondwaterkwaliteit. Ook met inrichtingsmaatregelen resteert er waarschijnlijk nog een negatief effect Aandachtspunt: Mogelijk is er sprake van een negatief effect op de grondwaterkwaliteit. Met de juiste inrichtingsmaatregelen kan dit effect naar verwachting worden voorkomen. Neutraal: Waarschijnlijk vrijwel geen effect op de grondwaterkwaliteit Harmoniërend: Er is naar verwachting sprake van een positief effect op de grondwaterkwaliteit Versterkend: Er is sprake van een sterk positief effect op de grondwaterkwaliteit nr. Autonome Ontwikkeling Initiatiefnemer Planning Locatie Beoordeling effect op grondwaterkwaliteit 1 Ziekenhuis de Lichtenberg 80 woningen: 1 hoogbouw met 65 appartementen 2 Voormailig Sinai terrein, sloop verzorgingstehuis en woningbouw 51 woningen, 16 appartementen. Rioleringssysteem nog onbekend 3 Dierenasiel,sloop en duurzame nieuwbouw, afkoppelen conform Convenant 4 Westelijke ontsluiting Amersfoort, nog in discussie 5 Zon en Schild. Utrechtse weg 266. Hergroepering bebouwing. Ontwerpplan wordt verwacht 6 Dyadeterrein. Utrechtse weg en 302. Sloop kantoorgebouw en agrarisch Gemeente Amersfoort Sloop in GWBG Aandachtspunt?? Binnen GWBG, Aandachtspunt Dierenasiel 2011 Binnen GWBG Neutraal Gemeente Amersfoort? Grens GWBG Aandachtspunt Zon en Schild? Buiten 100-jaars Gemeente Amersfoort zones Amersfoort Berg en Soestduinen? Binnen 100- jaarszone winning Soestduinen Aandachtspunt voor winning Soestduinen Provincie Utrecht 44

51 bedrijf. Bouw 21 woningen. 6 Waterpompstation: hergroepering Vitens? Waterwingebied Neutraal gebouwen 7 Verbreding A28 RWS voorbereiding tot 2012 Grens GWBG en 100- jaarszone Neutraal Provincie Utrecht 45

52 4 ANALYSE RISICO S EN MAATREGELEN 4.1 Inleiding Allereerst worden de (mogelijke) risico s ter plaatse van de drinkwaterwinning aangegeven voor de huidige situatie. Deze risico s worden samengevat met een score in het zogenaamde signaleringsdiagram. Het signaleringsdiagram is primair een communicatie-tool. Het geeft snel een beeld hoe goed of hoe slecht het gaat in de huidige situatie met de winning. Het is een thermometer die om de drie tot 6 jaar vernieuwd kan worden. Bij de onderdelen van het signaleringsdiagram wordt toegelicht of er sprake is van risico s die een rol spelen voor de toekenning van de score in het signaleringsdiagram. In paragraaf 4-3 zijn maatregelen geformuleerd om de kwaliteit van het grondwater te verbeteren, bij het huidig gebruik en het voorgenomen gebruik. Hierbij wordt onderscheid gemaakt in maatregelen die specifiek zijn voor de winning en algemene maatregelen die voor alle winningen van toepassing zijn. 4.2 Signaleringsdiagram Figuur 4-1 bevat het zogenoemde signaleringsdiagram. Dit is een schematische weergave van de score van de winning Amersfoort Berg op acht beleidscriteria 12. Bij het linkerdeel van deze figuur gaat het om de feitelijke huidige situatie. Bij het rechterdeel van de figuur gaat het om de inzet van instrumenten om de winning te beschermen. Bij het bovenste deel van de figuur gaat het om de bovengrond en bij het onderste deel van de figuur om de ondergrond. Voor een toelichting op het signaleringsdiagram wordt verwezen naar Bijlage 8. Bij de scores wordt onderscheid gemaakt in de beoordelingen groen (goed), matig (geel) en onvoldoende (rood). De scores zijn gebaseerd op de huidige situatie. Bij ieder criterium wordt aanvullend ook ingegaan op de toekomstige situatie in die gevallen waarbij veranderingen bekend zijn (bijvoorbeeld autonome ontwikkelingen). Bij de verschillende criteria kunnen maatregelen geformuleerd worden om het risico voor de winning te reduceren. Het betreft maatregelen die gebaseerd zijn op het risico in de huidige situatie maar ook maatregelen die passen bij een verwacht risico in de toekomstige situatie. Deze maatregelen zijn beschreven in paragraaf 4-3. In de maatregelentabellen wordt verwezen naar het criterium in het signaleringsdiagram waar het risico is beschreven. In het algemeen kan gesteld worden dat bij een criterium dat als goed beoordeeld is een maatregel niet direct als urgent wordt beoordeeld. Toch zijn er ook bij de meeste criteria die als goed beoordeeld zijn, maatregelen te bedenken die de belasting van het grondwater kunnen reduceren en dus een verbetering van de drinkwaterkwaliteit tot gevolg hebben. 12 In de Handleiding Gebiedsdossiers (Tauw, 2010) is een algemene toelichting op dit diagram opgenomen. Provincie Utrecht 46

53 Effect Resultaat (Risico s) Actie prestaties (Risicobeheersing) 8 Risico op verontreiniging door huidige functies 1 Planologische bescherming mbt huidige functies 7 Zuiveringsinspanning 2 Milieuregelgeving Bovengrond 6 Kwaliteit ruwwater 3 Bescherming mbt ondergrondse activiteiten Ondergrond 5 Kwaliteit toestromend grondwater 4 Aanpak bestaande verontreinigingen Figuur 4-1 Signaleringsdiagram met de score voor de winning Amersfoort Berg op de acht indicatoren Hierna worden alle indicatoren van het signaleringsdiagram besproken. 1) Planologische bescherming Bij dit criterium wordt nagegaan in hoeverre in de bestemmingsplannen voldoende aandacht besteed is aan de aanwezigheid van een drinkwaterwinning, zowel wat betreft weergave van de beschermingszones op kaart, als tekstueel bij de toelichting. De planologische bescherming is als goed geclassificeerd. Op de kaarten staan de contouren van het waterwingebied en de beschermingsgebieden en in de toelichtingen en voorschriften wordt verwezen naar de PMV en de geldende beleidsregels omtrent waterwinningen voor drinkwater en hun beschermingsgebieden. Provincie Utrecht 47

54 2) Milieuregelgeving en beleid Bij dit criterium wordt beoordeeld in hoeverre alle milieuregelgeving (PMV en uitvoering vergunningen) actueel is en in hoeverre de handhaving verloopt volgens de gemaakte afspraken over een adequate bescherming. Er zijn 84 bedrijven aanwezig binnen het huidige grondwaterbeschermingsgebied (categorie 1 t/m categorie 4 bedrijven). Er zijn 2 categorie 4 bedrijven, n.l. een ziekenhuis en een benzineservicestation. Het ziekenhuis wordt verplaatst en het benzinestation dient te voldoen aan geldende voorschriften. Daarnaast zijn er 2 categorie 3 bedrijven, n.l. een gasflesvulstation en een houtzagerij.. Handhaving wordt adequaat uitgevoerd met een frequentie conform een bestaand handhavingsplan. Dit onderdeel van het criterium wordt daarom als goed beoordeeld. In de nieuwe PMV worden de begrenzingen van de beschermingszones aangepast. Doordat met een nieuw grondwatermodel is gewerkt zijn zones vaak licht verschoven en anders van afmeting. Tot de tijd dat de nieuwe PMV ingaat (naar verwachting in 2012) is bij veel winningen een deel van het intrekgebied niet beschermd met de status grondwaterbeschermingsgebied. Dit is bij winning Amersfoort Berg niet het geval omdat de nieuwe begrenzingen vallen binnen het huidige grondwaterbeschermingsgebied. Dit betekent dat het huidige beschermingsbeleid ook afdoende is voor de toekomstige situatie en ook op basis hiervan wordt dit criterium als goed beoordeeld. Uit de recente herberekening van de intrekgebieden blijkt dat het water dat onttrokken wordt door de winning Amersfoort Berg voor circa 60% afkomstig is van het gebied buiten de 100 jaarszone. Dit betekent dat op de lange termijn een groot deel van het water waarschijnlijk afkomstig zal zijn uit gebieden die momenteel niet worden beschermd door aanvullend beleid en regelgeving. Aan de andere kant betekent het dat een groot deel van het onttrokken water zeer schoon is waardoor de winning minder kwetsbaar is voor belasting aan maaiveld. Calamiteiten(plannen) Wat betreft calamiteiten is geconstateerd dat er bij de meeste partijen te weinig accurate calamiteitenplannen voorhanden zijn. Dit is al geconstateerd tijdens het opstellen van het eerdere gebiedsdossiers en is inmiddels al als aandachtspunt benoemd voor alle gebiedsdossiers (zie verder onder 4.3). 3) Bescherming met betrekking tot ondergrondse activiteiten. Bij dit criterium wordt beoordeeld of het beleid en de regelgeving met betrekking tot het voorkomen van risico s van ondergronds ruimtegebruik actueel/adequaat zijn en adequaat worden uitgevoerd (vergunningverlening en controle). Beleid en regelgeving met betrekking tot het voorkomen c.q. beperken van de risico s van ondergronds ruimtegebruik zoals Koude Warmte Opslag is als goed geclassificeerd. Er bevinden zich geen KWO installaties binnen het 100-jaarsaandachtsgebied. De riolering in het grootste deel van het grondwaterbeschermingsgebied (inclusief het ziekenhuisterrein) is de laatste twee gerenoveerd. Het regenwater afkomstig van de Stichtse Rotonde en Rondweg Zuid infiltreert via een vijver in de bodem. Dit kan een risico vormen voor de grondwaterkwaliteit. Dit criterium wordt op grond van de infiltratie van dit regenwater als matig beoordeeld. Provincie Utrecht 48

55 4) Aanpak bestaande verontreinigingen Bij dit criterium wordt beoordeeld in hoeverre risicovolle bodemverontreinigingslocaties vóór 2015 voldoende gesaneerd/beheerst of onderzocht worden waardoor antropogene verontreinigingen de winning niet zullen bereiken. Binnen het 100-jaarsaandachtsgebied liggen een aantal locaties die nog onderzocht moeten worden. Conform de landelijke richtlijnen worden deze naar verwachting vóór 2015 onderzocht. Daarnaast zijn er twee locaties (zie hieronder) die een risico kunnen vormen voor de winning. Beide locaties zijn onder behandeling bij de betrokken partijen. Omdat deze locaties beide nog ruimschoots aandacht vragen wordt dit criterium als matig beoordeeld. Stortplaats Hoge kleiweg (UT ) De voormalige Stortplaats Hoge kleiweg is opgepakt in het NAVOS traject. Een restpluim van o.a. ammonium,arseen en barium, die is ontstaan vóór afdekking, blijft zich verspreiden richting winning. Het water is onbehandeld ongeschikt voor drinkwater. De gehalten van de verontreinigingen zijn te laag om in het kader van de Wet bodembescherming aan te pakken, maar moet wel in het kader van de KRW aangepakt worden. De gemeente Amersfoort heeft een monitoring gepland, maar op basis van die monitoring gaat het probleem niet verholpen worden. Vitens heeft voldoende (alle) informatie (20 jaar monitoring) die het probleem zichtbaar kan maken. Deze informatie moet overlegd worden aan de bevoegde gezagen en samen moet overlegd worden in welk kader dit probleem opgelost moet worden. IBL (Instandhoudingsbedrijf Leusden) (voorheen MCW-terrein) Tankplaats Kol. H.L. van Royenweg (UT ) Het IBL-terrein is sinds 1957 in gebruik als tankwerkplaats waar defensie onderhoud, revisie en renovatie van tankmaterieel verricht.. Er is sprake van een omvangrijke verontreiniging tot op grote diepte met VOCl. In 2005 is een saneringsplan beschikt voor de locatie. De bron(zone) en ook verder stroomafwaarts vindt beheersing plaats door middel van onttrekkingen beheerst. Na de start van de beheersmaatregel is eenmalig een overschrijding van de drinkwaternorm voor tetrachlooretheen (per) gemeten in pompput PP5. Hiervoor is een aanvullend saneringsplan opgesteld. Er vindt aanvullende monitoring plaats nabij de winning. In de beschikking is tevens een fallbackscenario opgenomen wanneer de drinkwaternorm in PP5 permanent wordt overschreden. Momenteel is nader onderzoek naar de oorzaak/omvang van de verhogingen in PP5 in uitvoering. Er vindt nauw overleg plaats tussen Vitens, Defensie en de Provincie ten aanzien van deze verontreiniging. 5) Kwaliteit toestromend grondwater Bij dit criterium wordt beoordeeld of de grondwaterkwaliteit in de peilfilters van waarnemingsputten de drinkwaternorm van het Waterleidingbesluit (toets cf art 7.2 KRW) overschrijdt en of de bestaande ondergrondse activiteiten een verwaarloosbaar risico zijn. De kwaliteit van het toestromende grondwater is als onvoldoende geclassificeerd. De concentraties van tetrachlooretheen (per), BAM en arseen liggen regelmatig boven de drinkwaternorm. 6) Kwaliteit ruwwater Op basis van de KRW dienen waterwinningen voor drinkwater beoordeeld te worden op het voldoen van het water aan de normen van het Waterleidingbesluit (toets cf art 7.2 KRW). Provincie Utrecht 49

56 Het ruwwater van individuele pompputten van de winning Amersfoort Berg overschrijdt voor per en BAM de drinkwaternorm (zie bijlage 3), al ligt de mediaan ruim onder de drinkwaternorm. Het criterium wordt als onvoldoende beoordeeld. 7) Niveau zuivering Bij dit criterium wordt gekeken of het niveau van de zuivering past bij een natuurlijke grondwaterkwaliteit. De zuivering van de winning Amersfoort Berg bestaat uit een cascadebeluchting. Er zijn geen plannen voor uitbreiding van de zuivering. Het huidige niveau van zuivering past bij de natuurlijke (grond)waterkwaliteit. Het niveau van de zuivering is daarom als goed geclassificeerd. 8) Risico s op verontreiniging door huidige functies Bij dit criterium wordt het risico ten gevolge van diffuse belasting van de huidige functies, dat is vastgesteld met de Reflectmethodiek, beoordeeld (zie Figuur 2-16). De scores binnen de 100-jaarszone zijn omgezet naar één gebiedsgemiddelde score van de 100-jaarszone. De volgende beoordeling van de gebiedsgemiddelde score is gehanteerd: goed , matig , onvoldoende Met behulp van de Reflect methodiek zijn de risico s van de huidige functies bepaald. De kaart (Figuur 2-16) is omgezet naar één gebiedsgemiddelde score van de 100-jaarszone. Voor de winning Amersfoort Berg is de gemiddelde score 1,84 op de schaal van 1 tot 3. Daardoor scoort de winning als matig. De Reflect methodiek gaat uit van algemene kentallen ten aanzien van belasting bij bepaald landgebruik. Specifiek voor de winning Amersfoort Berg is de volgende belasting van toepassing. Vanuit het stedelijk gebied heeft belasting van het grondwater als gevolg lekke riolering plaatsgevonden (onder andere röntgencontrastmiddelen aangetroffen). De riolering is hersteld en voldoet nu. Diffuse belastingen als gevolg van bestrijdingsmiddelengebruik en als gevolg van gladheidbestrijding worden als een risico gezien. Het gaat hierbij om historische belasting vanuit openbaar terrein. De gemeente Amersfoort gebruikt momenteel geen chemische bestrijdingsmiddelen meer en is zeer terughoudend met het gebruik van strooizout. Het gebruik door particulieren kan omvangrijk zijn vanwege het vele particuliere groen/grote tuinen binnen de gemeente Amersfoort. De omvang hiervan is nog niet in beeld gebracht. Zowel in het ruwwater als in de waarnemingsfilters rondom de winning zijn op diverse plaatsen in het wingebied bestrijdingsmiddelen aangetroffen, deels mogelijk afkomstig uit gebruik in stedelijk gebied. Het grondwater is dus kwetsbaar voor middelen, en het gebruik ervan is daarom een aandachtspunt. Wat betreft lijnbronnen vormen de aanwezige provinciale wegen en de rijksweg A28 een risico vanwege mogelijke calamiteiten en vanwege belasting van het grondwater door gladheidbestrijding. Toekomstige ontwikkelingen Tenslotte is een aantal autonome ontwikkelingen benoemd (in totaal 42 huizen nieuwbouw) aangedragen door de gemeente Amersfoort die een aandachtspunt vormen wat betreft de relatie met de winning. Het betreft enkele grootschalige nieuwbouwlocaties (Lichtenberg en Sinaï). Deze locaties komen in de plaats van bebouwde locaties en dit biedt dus de mogelijkheid de belasting ten opzichte van het huidige gebruik te verminderen. De uitbreiding van de A28 wordt niet als een aandachtspunt gezien vanwege de maatregelen die landelijk voor Rijkswegen zijn overeengekomen. Provincie Utrecht 50

57 4.3 Voorstel maatregelen Winningspecifieke maatregelen In Tabel 4-1is een set maatregel(en) benoemd met vermelding van de actor(en) die daarvoor in eerste instantie aan de lat staat/staan. De maatregelen refereren naar risico s die in de beschrijving bij het signaleringsdiagram zijn beschreven. De in deze tabel genoemde risico s en maatregelen zijn winningspecifiek. Daarnaast zijn algemene risico s/aandachtspunten en hiermee samenhangende maatregelen te benoemen, die naar verwachting voor meerdere of alle - winningen binnen de provincie Utrecht gelden en er zijn maatregelen die specifiek voor de hele Utrechtse Heuvelrug gelden. Deze algemene risico s/maatregelen en de maatregelen specifiek voor de Utrechtse heuvelrug worden beschreven in paragraaf Genoemde maatregelen zijn door de betrokken gebiedsactoren tijdens het opstellen van dit gebiedsdossier benoemd als realistisch en haalbaar en vormt dan ook de basis voor verdere bespreking en uitwerking in de gebiedsgesprekken. Voor zowel de winningsspecifieke maatregelen als de algemene maatregelen geldt dat met sommige maatregelen al een begin is gemaakt, maar deze dienen gecontinueerd te worden en met andere maatregelen dient nog begonnen te worden. Tabel 4-1 Overzicht winningspecifieke risico s en voorstel maatregelen winning Amersfoort Berg Nr signaleringsdiagram 1 Planologische bescherming met betrekking tot huidige functie 2 Milieuregelgeving 3 Bescherming met betrekking tot ondergrondse activiteiten 4 Aanpak bodemverontreinigingen Beoordelingscriterium Risicobeoordeling Voorstel maatregel Actoren Beschermingsbeleid: vóórkomen beschermingszones in bestemmingsplannen en kaarten. Onderdelen: Verloopt handhaving volgens plan Zijn de nieuwe contouren (ingang 2012) beschermingszones ruimer dan huidige Onderdelen: Koude warmteopslag binnen 50-jaarszones Lekkende riolering Aanpak bodemverontreinigingslocaties die risicovol kunnen zijn voor de winning Grenzen goed ingetekend en toegelicht in bestemmingsplannen GWBG contouren nieuwe PMV veel kleiner dan huidige door reductie winning. Daardoor momenteel groot gebied beschermd Verspreiding vanuit infiltratievoorziening Rondweg Zuid en Stichtse Rotonde Een aantal locaties binnen de beschermingsgebieden vormen nog een aandachtspunt. - Onderzoek naar geschiktheid infiltratievoorziening in relatie tot de winning en eventuele aanpassing. Voortzetting monitoring en onderzoeken grondwater (IBL, Stortplaats Hoge Kleijweg) en communicatie omtrent monitoring binnen het gebiedsproces. Gemeente, Provincie Vitens + Provincie en Defensie (IBL) Provincie Utrecht 51

58 Nr signaleringsdiagram 5 Kwaliteit toestromend grondwater 6 Kwaliteit ruwwater 7 zuiveringsinspanning 8 Risico op verontreiniging door huidige functies Beoordelingscriterium Risicobeoordeling Voorstel maatregel Actoren Beoordeling grondwaterkwaliteit in waarnemingsputten t.o.v. drinkwaternorm Beoordeling ruwwaterkwaliteit in pompputten t.o.v. drinkwaternorm Is de zuiveringsinspanning groter dan hoort bij een natuurlijke grondwaterkwaliteit? Risico s tengevolge van diffuse belasting Er worden diverse stoffen aangetroffen in waarnemingsfilters Er worden diverse stoffen aangetroffen in ruwwater De zuiveringsinspanning past bij een natuurlijke grondwaterkwaliteit Scoort matig door stedelijke ligging Zie onder 4 en 8 Zie onder 4 en 8 Diverse algemene maatregelen Algemene risico s en maatregelen Onderstaande maatregelen zijn geldig voor alle winningen in de Provincie Utrecht. De relevantie van deze algemene maatregelen is voor iedere specifieke winning verschillend. Maatregelen ten gevolge van wijziging PMV De huidige grondwaterbeschermingszones komen niet overeen met de meest recente inzichten ten aanzien van de intrekgebieden. De provincie is bezig om de beschermingszones aan te passen en de gewijzigde grenzen op te nemen in de nieuw op te stellen Provinciale Milieu Verordening (PMV). In samenhang hiermee dient een aantal vervolgacties te worden uitgevoerd door provincie en milieudiensten: Beoordelen huidige bedrijfsactiviteiten in de uit te breiden beschermingszones in relatie tot de eisen vanuit de PMV. Definiëren van overgangsbeleid voor bestaande bedrijven. Bij RO processen die momenteel worden opgestart in de nieuwe gebieden waar mogelijk al anticiperen op de toekomstige status van deze gebieden. (Her)beoordeling van de spoedeisendheid van de aanpak van aanwezige bodemverontreinigingen in de uit te breiden beschermingszones. Verwerken van de wijzigingen van PMV in de bestemmingsplannen. Bodemsaneringslocaties Continueren aanpak spoedlocaties. Dit vergt behalve aandacht van de provincie ten aanzien van de uitvoering van het bodemsaneringsprogramma ook aandacht binnen het gebiedsproces. De maatregel is het binnen het gebiedsproces monitoren van de voortgang en uitkomsten van de onderzoeken en van de aanpak van de potentiële spoedlocaties. Voor tankstations geldt dat binnen de Wbb deze vaak niet zijn onderzocht op MTBE, en dat ze niet als spoedlocatie zijn gezien bij de inventarisatie van de puntbronnen. Gezien het grote aantal locaties is een nadere afweging noodzakelijk. Ondergrondse activiteiten Ten aanzien van gesloten KWO systemen, zowel diepere als de ook in de toekomst vergunningsvrije ondiepe systemen geldt als algemene maatregel om hier overzicht van te krijgen. Open systemen moeten nu gemeld worden, gesloten systemen niet. Kans op lekkage van Provincie Utrecht 52

59 bijvoorbeeld glycol. Op korte termijn algemene maatregel uitvoeren (per 1 jan 2013 moeten diepe gesloten systemen wel gemeld worden). Toezicht en handhaving Wat betreft het onderdeel Toezicht en handhaving is in het verleden al geconstateerd dat de taken en verantwoordelijkheden duidelijk zijn, maar dat er nog nader afspraken moeten worden gemaakt over de gewenste omvang van toezicht en handhaving bij de categorie 1 4 bedrijven binnen grondwaterbeschermingsgebieden. De provincie en betrokken overheden hebben een concept-contract opgesteld met mogelijke afspraken inzake de samenwerking, prioriteit handhaving en de gebiedsschouw (zie bijlage 7). Calamiteiten Wat betreft mogelijke calamiteitensituaties ten aanzien van het gebruik van provinciale en rijkswegen, spoorwegen en transportleidingen dienen calamiteitenplannen te worden beoordeeld op actualiteit en waar nodig te worden geactualiseerd: Is een calamiteitenplan aanwezig (o.a. gesprek met Prorail, Rijkswaterstaat, Vitens/OASEN en VRU)? Is de informatie in dit calamiteitenplan voldoende voor een adequate bescherming van de drinkwaterbelangen? Zo nee, welke verbeteringen dienen hierin te worden aangebracht? Bestrijdingsmiddelen Inventarisatie bestrijdingsmiddelengebruik bij golfbanen en tennisverenigingen. Voorlichting beheerders van sportterreinen over het gebruik van bestrijdingsmiddelen binnen grondwaterbeschermingsgebieden Voorlichting burgers over het gebruik van bestrijdingsmiddelen binnen grondwaterbeschermingsgebieden Overleg Prorail over middelengebruik. Uit gebiedsdossiers Overijssel blijkt dat Prorail werkt met DOB en soms nog roundup. Dit middel is echter verboden binnenkort. Maatregel geldt voor Bilthoven, Bunnik, Driebergen, Groenekan, Soestduinen, Autonome ontwikkelingen Voor alle verwachte (nieuwe) autonome ontwikkelingen binnen de 100-jaarszone en het infiltratiegebied Utrechtse Heuvelrug geldt dat het belangrijk is om in een vroegtijdig stadium het grondwaterbeschermingsbelang mee te wegen bij de uitwerking van deze ontwikkelingen. Hiertoe dienen deze ruimtelijke ontwikkelingen minimaal jaarlijks te worden besproken en geactualiseerd tijdens het gebiedsgesprek. Communicatie Vastleggen afspraken rondom gebiedsproces + gebiedsdossier (zie ook hoofdstuk 5) Vastleggen van de frequentie en typen gegevens die in het kader van de gebiedsprocessen worden uitgewisseld (ruwwaterkwaliteit, voortgang onderzoek puntbronnen, vestiging bedrijven, autonome ontwikkelingen, etc ) Provincie Utrecht 53

60 Tabel 4.2 Algemene maatregelen specifiek voor de Utrechtse Heuvelrug Nr Signale- Risico Maatregel Actor(en) Type maatregel ringsdia- gram nr UH1 1 Het op lange termijn aantrekken Definiëren begrenzing intrekgebied Provincie Technisch van een groot Sturingsinstrumenten RO inzetten bin- Provincie Beleidsmatig deel water afkomstig uit gebied dat momenteel niet wordt beschermd met aanvullend beleid en regelgevingzien nen de gehele Utrechts Heuvelrug (dit is in feite de huidige situatie, echter nog niet volledig uitgewerkt) Bewustwording particulieren ten aan- Waterbedrijf, Beleidsmatig van functies van beschermingszonen nes en gebruik van stoffen binnen deze zones. Gemeente UH2 4 Puntbronnen bodemverontreiniging Voortzetting monitoring grondwater en Vitens + provincie Beleidsmatig communicatie omtrent monitoring bin- nen het gebiedsproces. UH3 8 Zout Terughoudend strooibeleid (KRWmaatregel) Gemeente Beleidsmatig UH4 8 Bestrijdingsmiddelen Monitoring en interpretatie van meetfilters Provincie Technisch (KRW-maatregel) Utrecht UH5 8 Bestrijdingsmiddelen inventarisatie gebruik chemische middelen regio (KRW-maatregel) Provincie Utrecht Onderzoeksmaatregel UH6 8 Bestrijdingsmiddelen evaluatie gebruik chemische bestrijdingsmiddelen (1x per 2 jaar) (KRWmaatregel) Provincie Utrecht Onderzoeksmaatregel UH7 8 Bestrijdingsmiddelen Emissiereductie Utrechtse Heuvelrug: Provincie Beleidsmatig stimulering minder uitspoeling (zoals Lami-projecten) (KRW-maatregel) Utrecht UH8 8 Bestrijdingsmiddelen Barometer Zilver in de gemeente Gemeente Beleidsmatig (KRW-maatregel) UH9 8 Bestrijdingsmiddelen Optimaliseren voorlichting particulieren woonachtig in GWGB s. Hiervoor binnen het project Schoon water UH diverse kanalen gebruiken. Provincie, MD Beleidsmatig UH10 8 Gevoeligheid van de pompputten voor het aan- Handhaven met de provincie overeengekomen gemeentelijk beleid ten aan- Provincie, Gemeente Beleidsmatig trekken van verontreinigingen uit stedelijk gebied (waaronder restanten bestrijdingsmiddelen) zien van onder meer bestrijdingsmiddelen zoals benoemd in beleidskader Schoon grondwater Utrechtse heuvelrug Provincie Utrecht 54

61 5 GEBIEDSGERICHTE AANPAK 5.1 Inleiding In juni 2010 is landelijk afgesproken dat de Provincies in de komende jaren gebiedsdossiers opstellen voor de grondwaterwinningen voor drinkwater. De Provincies hebben hierin een regierol. De Provincie Utrecht volgt de landelijke aanpak, maar hanteert wel een Utrechts accent. Utrecht heeft de filosofie dat je er met een gebiedsdossier alleen nog niet bent. Het proces erom heen met gebiedsgesprekken is minstens net zo belangrijk om grondwaterbescherming tot een stevig fundament te maken. Bescherming van kwetsbare winningen is een continu proces. De gebiedsaanpak is dat dus ook. Twee typische elementen van de Utrechtse aanpak zijn de gebiedsschouw en het signaleringsdiagram. Het signaleringsdiagram is primair een communicatie-tool. Het geeft snel een beeld hoe goed of hoe slecht het gaat met de winning. Het is een thermometer die elke drie jaar vernieuwd wordt. De gebiedsschouw is een rondgang door het gebied rond de winning om in praktijk te zien wat er aan de hand is op het gebied van handhaving. Dit kan zijn bij bedrijven of particulieren, tijdens activiteiten en festiviteiten. De schouw vindt plaats in samenwerking met meerdere partijen, ieder vanuit hun eigen invalshoek, deskundigheid of bevoegdheid. De gebiedsschouw heeft zowel een element van toezicht, communicatie, voorlichting en onderzoek in zich. De gebiedsschouw vindt eens per vier jaar plaats onder regie van de Provincie (zie verder paragraaf onder Toezicht en handhaving van bedrijven ). 5.2 Gebiedsgesprekken Het streven is jaarlijks voor de winning een gebiedsgesprek te organiseren. Aan de hand van de acht indicatoren (zie Figuur 4-1 ) en de tabellen in dit hoofdstuk bespreken de betrokken partijen de (eerder vastgestelde en te actualiseren) knelpunten, ontwikkelingen, maatregelen en afspraken. Onderstaande tabellen bevatten een overzicht van de genodigden en verantwoordelijkheden. De gemaakte afspraken worden in bijlage 4 toegevoegd aan het dossier in de vorm van de notulen van het gebiedsgesprek. De Provincie Utrecht heeft de rol van gebiedscoördinator. De taken die bij deze rol horen zijn: bijhouden informatie over het gebied, jaarlijks organiseren en voorzitten gebiedsgesprek, het gebiedsdossier actualiseren, overzicht houden en voortgang bewaken uitvoering maatregelen en afspraken, adviseren over gewenste ruimtelijke ontwikkelingen in het gebied. Ook de andere organisaties spelen een belangrijke rol; denk aan gemeente, milieudienst, drinkwaterbedrijf en waterschap. Deze organisaties hebben taken en bevoegdheden in het gebied. Het gaat erom ieders taken en verantwoordelijkheden optimaal te benutten en samen te werken waar deze elkaar overlappen. Bij het toedelen van maatregelen, projecten of acties in de gebiedsaanpak is het principe dat de taak volgt naar gelang de wettelijke bevoegdheden en verantwoordelijkheden. De kosten voor de uitvoering van maatregelen komen in beginsel voor de partij die daarvoor beleidsverantwoordelijkheid draagt. Ook het drinkwaterbedrijf kan als belangrijke belanghebbende partij een bijdrage leveren. In Tabel 5-1 en Tabel 5-2 zijn de organisatorische aspecten rond de gebiedsgesprekken Amersfoort Berg nader uitgewerkt. Provincie Utrecht 55

62 Tabel 5-1. Gebiedsgesprekken Amersfoort Berg: contactpersonen Organisatie Contactpersonen Contactpersonen Provincie Utrecht Sandy Mensing (gebiedscoördinator) Vitens Mark Elzerman Servicebureau gemeenten Luuk Friebel Gemeente Amersfoort Han Lensink Gemeente Amersfoort Paul Camps Waterschap Vallei en Eem Wessel Doorn Tabel 5-2. Gebiedsgesprek Amersfoort Berg: organisatorische aspecten Onderdeel Invulling Frequentie Jaarlijks Organisatie Provincie, de gebiedscoördinator Verslaglegging en een jaarlijkse actualisatie van de digitale Provincie versie van het gebiedsdossier (onder andere toevoegen van verslagen) Genodigden Zie tabel 5.1 Voorbereiding Gemeente informeert gebiedscoördinator tijdig over bestemmingsplanwijzigingen en ruimtelijke ontwikkelingen. Mogelijke locatie voor gesprek Defensieterrein Belangrijkste agendapunten - de acht indicatoren uit figuur autonome ontwikkelingen (zie 3.4) - aanbevelingen, (potentiële) maatregelen en gemaakte afspraken ( 4.2) 5.3 Afspraken De Provincie kiest ervoor om het gebiedsdossier inclusief concept maatregelen in eerste instantie ambtelijk in het gebiedsgesprek vast te stellen. Eventueel volgt formele vaststelling later. Verder stelt de Provincie voor om de consequenties voor organisaties in uren en middelen op management niveau vast te leggen en zo mogelijk aan te sluiten bij bestaande samenwerkingsverbanden. Dit betreft handhaving, toezicht, participeren in de gebiedsaanpak, deelnemen aan de gebiedsschouw. Daarnaast kan, indien wenselijk er besloten worden om bepaalde maatregelen en werkafspraken bestuurlijk vast te leggen, bijvoorbeeld KRW maatregelen die worden opgenomen in het Stroomgebiedbeheerplan. Daarnaast is het nodig om besturen over de voortgang te blijven informeren. De gebiedscoördinator bewaakt de voortgang en neemt het initiatief om de voortgang van maatregelen binnen het gebiedsgesprek te agenderen en eventuele knelpunten naar een hoger plan te tillen. Tabel 5-3. Opzet voor afsprakenlijst Maatregel Partij Verantwoordelijkheden Geraamde inzet van middelen Beschrijving maatregel Provincie Gemeente Milieudienst Waterschap Tijdsbesteding Middelen Provincie Utrecht 56

63 1 BIJLAGE 1 LITERATUURLIJST Commissie Integraal Waterbeheer, 2002, rapport Afstromend wegwater, Den Haag EC, 2000, Kaderrichtlijn Water; Richtlijn 2000/60EG van het Europees Parlement en de Raad van 23 oktober 2000 tot vaststelling van een kader voor de communautaire maatregelen betreffende het waterbeleid. Geconsolideerde tekst, samengesteld door het Conslegsysteem van het Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen, 16/12/2001 EC, 2006, Grondwaterrichtlijn; RICHTLIJN 2006/118/EG van het Europees Parlement en de Raad van 12 december 2006 betreffende de bescherming van het grondwater tegen verontreiniging en achteruitgang van de toestand Grontmij, 2001, Ontwerp grondwaterkwaliteitsmeetnet PS Soestduinen en Amersfoort Berg, Deelrapport 1, Beschrijving hydrologisch model Grontmij, 2003, MER Vervangende productiecapaciteit, afweging elf alternatieven, Basisrapport geohydrologie 13/ Grontmij, 2007, Inventarisatie puntbronnen grondwaterwinningen; KRW Detailanalyse Provincie Utrecht, PN Kiwa,1999, Functieverweving en Duurzame Waterwinning REFLECT: bepaling van risico s van functies voor grondwaterwinningen Provincie Utrecht, 1993, Uitwerkingsplan grondwaterbeschermingsgebieden Provincie Utrecht, 2003, Provinciale milieuverordening (PMV) Provincie Utrecht, 2007, Grondwaterplan Provincie Utrecht RIVM, 2007, Gebiedsdossiers voor drinkwaterbronnen; Uitwerking van risico's en ontwikkeling van maatregelen, RIVM Rapport /2007 RIVM, 2010a, Afspraken invoering gebiedsdossiers waterwinning voor de openbare drinkwatervoorziening (16 juni 2010); Document opgesteld door de projectgroep gebiedsdossiers waterwinning bestaande uit vertegenwoordigers van Provincies, Rijkswaterstaat, gemeenten, waterschappen, drinkwaterbedrijven, het ministerie van VROM (initiatiefnemer en voorzitter) en het RIVM (penvoerder). RIVM, 2010b, Evaluatie en actualisatie protocol gebiedsdossiers, RIVM Rapport /2010 Royal Haskoning, 2010, Beschermingszones drinkwaterwinningen in de provincie Utrecht, begrenzingen berekend Tauw, 2010, Handleiding Gebiedsdossiers Provincie Utrecht TCB, 1985, Advies beschermingsgrondslag grondwaterbeschermingsgebieden, Rapport Technische Commissie Bodembescherming Provincie Utrecht 0

64 Vitens, 2010, Factsheets winningen Vitens Vitens, 2011, Ruwwaterkwaliteitsrapportages winningen Utrecht Overige rapportages Hydron Midden Nederland. MER Verplaatsing Productiecapaciteit (VPC) Vitens, Pomp en Stopproef Zeist (1975) Vitens (2008). Rapportage ruwwaterkwaliteitsvoorspelling januari juni 2007 Vitens (2009). Vitens duurzame winningen Midden Nederland (Utrecht & Flevoland). Oranjewoud (2008). Saneringsopnderzoek en aanvullende saneringsplan waterwinning Berg te Amersfoort. Provincie Utrecht 1

65 2 BIJLAGE 2 KAARTEN IN A4 Provincie Utrecht 2

66 Gebiedsdossier Amersfoort Berg Provincie Utrecht 0

67 Provincie Utrecht 1

68 Provincie Utrecht 2

69 Provincie Utrecht 3

70 Provincie Utrecht 4

71 Provincie Utrecht 5

72 Provincie Utrecht 6

73 3 BIJLAGE 3 TOETSING WATERKWALITEIT Toetswaarden buiten drinkwaterbesluit 2011: Tabel I. Toetswaarden die zijn gebruikt maar die niet vallen binnen het drinkwaterbesluit Stof Waarde Eenheid Medicijnen 0 ng/l Overige VOCl 0 μg/l chloraat (who, 2005 guideline) 700 μg/l trichloormethaan, broomdichloormethaan, tetrachloormethaan 1 μg/l Overige stoffen (bijv. EDTA, benzylbutylftalaat, 4-n-nonylfenol, 4- octylfenol, p,p'-dde) 0 μg/l Toetswaarden uit drinkwaterbesluit 2011: Tabel II. Chemische parameters Stof Waarde Eenheid Acrylamide 0,10 μg/l Antimoon 5,0 μg/l Arseen 10 μg/l Benzeen 1,0 μg/l Benzo(a)pyreen 0,010 μg/l Boor 0,5 mg/l Bromaat 1,0 μg/l Cadmium 5,0 μg/l Chroom 50 μg/l Cyaniden (totaal) 50 μg/l 1,2-Dichloorethaan 3,0 μg/l Epichloorhydrine 0,10 μg/l Fluoride 1,0 mg/l Koper 2,0 mg/l Kwik 1,0 μg/l Lood 10 μg/l Nikkel 20 μg/l Nitraat 50 mg/l Nitriet 0,1 mg/l N- nitrosodimethylamine (NDMA) 12 ng/l Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK s) (som) 0,10 μg/l Polychloorbifenylen (PCB s) (individueel) 0,10 μg/l PCB s (som) 0,50 μg/l Pesticiden (individueel) 0,10 μg/l Pesticiden (som) 0,50 μg/l Seleen 10 μg/l Tetra- en trichlooretheen (som) 10 μg/l Trihalomethanen (som)* 25 μg/l Vinylchloride 0,10 μg/l * tribroommethaan, trihalomethanen (som), dibroomchloormethaan Tabel IIIa. Indicatoren Bedrijfstechnische parameters Provincie Utrecht 0

74 Stof Waarde Eenheid Ammonium 0,20 mg/l Chloride 150 mg/l DOC/TOC Geen abnormale verandering Geleidingsvermogen 125 bij 20 C ms/m Hardheid (totaal) > 1 mmol/l mg/l Tabel IIIb. Indicatoren Organoleptische/esthetische parameters Stof Waarde Eenheid Sulfaat 150 mg/l Aluminium 200 μg/l Natrium 150 mg/l Tabel IIIc. Indicatoren Signaleringsparameters Stof Waarde Eenheid AOX (waarde 0 μmol X/l aangehouden) Aromatische aminen 1 μg/l (Chloor)fenolen 1 μg/l Diglyme(n) 1 μg/l Ethyl tert-butyl ether (ETBE) 1 μg/l Gehalogeneerde monocyclische koolwaterstoffen 1 μg/l Gehalogeneerde alifatische koolwaterstoffen 1 μg/l Methyl tert-butyl ether (MTBE) 1 μg/l Monocyclische koolwaterstoffen / aromaten 1 μg/l Overige antropogene stoffen 1 μg/l Provincie Utrecht 1

75 4 BIJLAGE 4 NOTULEN GEBIEDSGESPREKKEN Provincie Utrecht 2

76 5 BIJLAGE 5 BEGRIPPENLIJST Zones rond een winning 1. Winningstypen In de Provincie Utrecht wordt onderscheid gemaakt tussen drie type winningen, gebaseerd op de hoogte van de onttrekkingsfilters van de winningen:zie figuur B 5.1 Figuur B 5.1. Winningstypen in de Provincie Utrecht (gebaseerd op figuur winningstype uit Uitwerkingsplan grondwaterbeschermingsgebieden (Provincie Utrecht 1993, naar TCB 1985). Rond iedere winning kunnen één of meerdere zones onderscheiden worden (Provincie Utrecht, 1991): Intrekgebied Het intrekgebied van een winning is het gebied waarvan het aan maaiveld geïnfiltreerde water naar de winning toestroomt. Elke winning heeft zijn eigen intrekgebied. Voor een voorbeeld, zie Figuur B 5.2. Waterwingebied Het waterwingebied is het kleinste beschermingsgebied rond een drinkwaterwinning. Het is het gebied waarbinnen zich het puttenveld bevindt. Het waterwingebied omvat het gebied rond de putten met een minimale verblijftijd van 60 dagen met een minimum van 30 meter vanaf de individuele winputten. De verblijftijd van 60 dagen is gekozen, omdat in het algemeen wordt aangenomen dat een dergelijke verblijfduur in de ondergrond voldoende is om bacteriologische verontreinigingen af te breken. Omdat de waterwingebieden erg kwetsbaar zijn geldt hier het strengste beschermingsniveau. Provincie Utrecht 3

77 Grondwaterbeschermingsgebied Het grondwaterbeschermingsgebied is de maximale projectie van de punten in het 1e watervoerende pakket, van waaraf het grondwater een periode van 25 jaar of minder nodig heeft om de pompputten te bereiken. Hiermee is de reistijd naar de winning, van 25 jaar of minder, gedekt. Het gaat hierbij dus alleen om de projectie van het oppervlak dat zich in het eerste watervoerend pakket bevindt. Twee voorbeelden zijn weergegeven in Figuur B 5.3. Boringsvrije zone Bij diepe winningen onder goed afsluitende lagen is het van belang dat scheidende lagen niet doorboord worden waardoor vermeden wordt dat deeltjes vanaf maaiveld via het boorgat de winning kunnen bereiken. Hiertoe kan een boringsvrije zone worden geïntroduceerd. De boringsvrije zone is de maximale projectie van de punten, waarbinnen de reistijd naar de winning 25 jaar of minder is. De grootste projectie van de 25-jaarsverblijftijd wordt gevonden in het watervoerende pakket waaruit wordt onttrokken, maar in theorie kan ook in een ander watervoerend pakket een grotere boringsvrije zone zijn. In de Provincie Utrecht komt dit niet voor. Voorbeeld boringsvrije zone zie Figuur B jaarsaandachtgebied. Binnen het 100 jaarsaandachtsgebied is de reistijd vanaf maaiveld naar de waterwinning 100 jaar of minder. 50-jaarszone De 50-jaarszone is de grootste projectie van de punten per watervoerend pakket, van waaraf het grondwater een periode van 50 jaar of minder nodig heeft om de pompputten te bereiken. Deze 50-jaarszones worden per watervoerend pakket bepaald (zie Figuur B 5.5.). Er is dus een aparte 50-jaarszone voor het eerste en voor het tweede watervoerend pakket. De 50-jaarszones worden gehanteerd ten behoeve van de vergunningverlening voor KWOsystemen. Intrekgebied Figuur B 5.2 Schematische weergave van een intrekgebied Provincie Utrecht 4

78 Figuur B 5.3 Twee voorbeelden grondwaterbeschermingsgebieden. Het gaat in beide gevallen om de maximale projectie van stroombanen met een reistijd kleiner dan of gelijk aan 25-jaar die zich in het eerste watervoerend pakket bevinden (Provincie Utrecht, 1993, naar: TCB, 1985) Figuur B 5.4 Voorbeeld boringsvrije zone (in dit geval winningtype B) (Provincie Utrecht, 1993, naar: TCB, 1985) Provincie Utrecht 5

79 Figuur B 5.5 Voorbeeld 50-jaarszones (Grontmij, 2007). Verschillende 50-jaarszones in verschillende watervoerende pakketten. Provincie Utrecht 6

80 6 BIJLAGE 6 BELEID EN REGELGEVING Overzicht beleid en regelgeving Per verantwoordelijke overheid wordt in onderstaande tabel de relevante wetgeving en de uitwerking daarvan in de praktijk naar plannen, verordeningen en vergunningen weergegeven. Het doel van dit overzicht is het bieden van inzicht in de mogelijkheden en beperkingen van de verschillende wettelijke kaders en het constateren van eventuele leemtes in de huidige uitwerking in de praktijk voor het beschouwde gebied. Tabel 6.1. Overzicht relevante wetgeving en beleidsplannen, verordeningen en vergunningen ten aanzien van provincie, gemeente en Rijk Overheid Wet Plannen Verordeningen Vergunningverlening Huidige Aanduiding Rijk Drinkwaterwet Regels en kaders voor een duurzame veiligstellen van de drinkwatervoorziening Wet bodembescherming Algemene regels Provincie Gemeente Wet milieubeheer Wet ruimtelijke ordening Wet milieubeheer Kaderrichtlijn Water, geïmplementeerd in Waterwet en Wet milieubeheer Wet ruimtelijke ordening Waterwet Wet milieubeheer Stroomgebiedskarakterisering, Beheersplan Maatregelen-programma Structuurvisie Provinciale ruimtelijke verordening Provinciaal Waterplan Milieubeleidsplan Grondwaterplan Utrecht Provinciale milieuverordeniing Utrecht en regels Grondwaterbescherming Vergunningverlening en handhaving Bestemmingsplan Structuurvisie Vergunningverlening en handhaving Grondwaterlichamen met onttrekking voor menselijke consumptie Planologische bescherming beschermingszones. Stand-still benadering. Doorwerking naar gemeentelijke structuurvisies en bestemmingsplannen. Preventie via verbodsbepalingen in de PMV Waterwingebied Grondwaterbeschermingsgebied (25-jaarszone in bepompt pakket), 50-jaarszone (i.v.m. KWO) Waterwingebied. Grondwaterbeschermingsgebied. 100-jaarsaandachtsgebied. Boringsvrije zone. Planologische bescherming van de beschermingszones Planologische bescherming van de beschermingszones Betekenis Bescherming Hoge kwaliteit van het drinkwater. Leveringszekerheid. Administratief, rapportage eenheid. Op onttrekkingspunt moet worden voldaan aan kwaliteitseisen. Bevorderen van RO functies die bijdragen aan kwalitatief goed grondwater. Stellen van voorwaarden aan RO functies ter verkleining risico grondwaterverontreiniging. Weren van functies met risico op grondwaterverontreiniging. Verbod/beperking risicovolle activiteiten/bedrijven. Vastlegging begrenzing beschermingszones. Instructie- en verbodsbepalingen voor activiteiten binnen waterwingebieden, grondwaterbeschermings-gebieden en boringsvrije zones. Vergunningplichtige inrichtingen: regels in de PMV Vastleggen van het ruimtegebruik (rechtsgeldig). Strategische afstemming tussen functies. Vergunningplichtige inrichtingen: Provincie Utrecht 7

81 Overheid Wet Plannen Verordeningen Vergunningverlening Huidige Aanduiding Betekenis Bescherming regels in de PMV Waterwet Waterplan Verbeteren van de kwaliteit en de kwantiteit van gronden oppervlaktewater op gemeentelijk niveau Waterschap Waterwet Waterbeheerplan Bevat doelen en (KRW) maatregelen Provincie Utrecht 8

82 7 BIJLAGE 7 CONCEPT AFSPRAKEN OVER ADEQUATE GROND- WATERBESCHERMING 8 BIJLAGE 8 TOELICHTING SIGNALERINGSDIAGRAM Provincie Utrecht 0