1. Algemene beschouwing Interne en externe kracht 30

Transcriptie

1 Jaarverslag 2008

2

3 Jaarverslag 2008

4 2 1. Algemene beschouwing 4 2. Volkshuisvestelijk verslag Strategie, missie en doelstellingen Strategie Missie Doelstellingen en activiteiten Afstemming met andere partijen Bouwen, bouwen, bouwen Nieuwbouw Onderhoud Verkoop Sloop Thuis in de wijk Beleid wijkontwikkeling Wijkpunten Wijkwerkplannen (tweede generatie) Producten en diensten Wijkontwikkeling: uitvoering Dicht bij de doelgroep Verhuringen Aandachtsgroepen Woningzoekenden Huurbetaling Producten en diensten Betrekken van bewoners bij beheer en beleid Interne en externe kracht Wijkgericht werken Professionalisering wijkmedewerkers Wijkpunten Dienstverleningsconcept Strategisch HRM beleid Organisatieontwikkeling Professionaliseren en opleiden Persoonlijke ontwikkeling Formatie Arbeidsomstandigheden Medewerkers Opinie Meting INK Managementmodel Verbeterplan na INK Positiebepaling INK-fasering Verdere stappen Verbetergroepen Prestatie-indicatoren Balanced Scorecard Communicatie Eenduidig corporate merk Laten voelen wat wij bedoelen Aansluiting vinden met markt en maatschappij Bericht van de Ondernemingsraad Samenwerking Gemeente Verbindingen Overige samenwerking 43

5 Inhoud 4. Corporate governance Kwaliteit verslaglegging Governance Code Woningcorporaties Raad van Commissarissen Toezichttaak en majeure besluiten Toezichtkader Werving en selectie Integriteit Samenstelling Commissies Bestuur Samenstelling bestuur Beloning bestuurder Financieel verslag (presteren naar vermogen) Inleiding Jaarresultaat Waardering van het bezit Bedrijfswaarde, Aedex-waarde en WOZ-waarde Opbouw bedrijfswaarde in exploitatie Scenarioanalyses Investeringen Financiële continuïteit Financieel beleid Casade Oordeel Centraal Fonds Volkshuisvesting Faciliteringsvolume Waarborgfonds Sociale Woningbouw Bedrijfsvoering Beheerkosten als percentage van de bruto huuropbrengsten Kostenvergelijking in Aedex Vergelijking cijfers Centraal Fonds Volkshuisvesting Financieel beheer, Controle en Risicomanagement Geconsolideerde jaarrekening Geconsolideerde balans Casade Woonstichting Geconsolideerde winst-en-verliesrekening Casade Woonstichting Geconsolideerd kasstroomoverzicht Casade Woonstichting Algemene toelichting Grondslagen voor waardering van activa en passiva Grondslagen voor bepaling van het resultaat Toelichting op de geconsolideerde balans (x euro) Toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening (x euro) Overige gegevens Enkelvoudige balans Casade Woonstichting Enkelvoudige winst-en-verliesrekening Casade Woonstichting Toelichting op de enkelvoudige balans Casade Woonstichting Toelichting op de enkelvoudige winst-en-verliesrekening Casade Woonstichting 127 Kengetallen (geconsolideerd) 138 3

6 4 Voor u ligt het jaarverslag 2008 van Casade Woondiensten. Het is een jaar geworden waarin op vastgoed-, maatschappelijk vastgoed- en wijkontwikkeling een stevig fundament is gelegd. De bouw van twee nieuwe wijkpunten is in volle gang, veel nieuwbouwplannen zijn in het kader van het woningenplan in voorbereiding en uitvoering en op het vlak van wijkontwikkeling hebben we concrete stappen gezet. Casade zet koers richting een wijkcorporatie.

7 Algemene beschouwing 5

8 1. Algemene beschouwing 6 In dit jaarverslag leggen wij aan u verantwoording af over Tevens willen wij u een doorkijk geven naar de toekomst. De huidige ondernemingsplanperiode loopt namelijk in 2009 af en de visie op het nieuwe ondernemingsplan wordt steeds zichtbaarder. Het is een visie op het maatschappelijke veld waarin Casade opereert en de mogelijkheden die Casade kan bieden. De toekomst van Casade wordt mede bepaald door de ervaringen in de samenwerking met partnerorganisaties in het verleden. De behaalde resultaten en de wijze van samenwerking met partners zullen de ingrediënten vormen van de visie en missie van Casade. Aan de hand van een interview met de directeur-bestuurder van Casade, Ad Gruijters, nemen wij u mee naar de contouren van een nieuwe ondernemingsplanperiode. Casade is nu 8 jaar bezig, hoe kijk je terug, wat is er bereikt? Ik ben er best trots op dat de organisatie goed functioneert. In de eerste jaren na de fusie waren we veel intern bezig met beleidsvorming, organisatie en de mensen op een goede en ontwikkelende plek krijgen. Nu zijn we nog steeds bezig om nog meer vooruit te gaan, terwijl alles voor klanten en samenwerkende partners goed loopt. De primaire processen zijn op orde, mensen werken graag bij Casade, de medewerkerstevredenheid is hoog, we hebben het kwaliteitslabel KWH gehaald en je merkt veel enthousiasme en betrokkenheid langs de lijn; en we hebben goede samenwerking met belanghouders. Heel mooi vind ik dat we in het vorige ondernemingsplan concrete doelstellingen als het (nieuwe) woningenplan hebben gesteld. Dat hielp ons enorm om vooruit te gaan en samen met onze partners concrete resultaten te bereiken. Jij bent nu 25 jaar actief in wonen, wat is de grote lijn? Voor mij persoonlijk is de lijn dat woningcorporaties de echte waarde hebben in de wijken. Corporaties zijn er niet enkel en alleen om huizen te bouwen en te verhuren, maar kunnen veel betekenen voor de leefbaarheid in de wijk. De betrokkenheid van mensen en zingeving, daar gaat het om. Dat mensen elkaar vinden in hun leefomgeving, dat de voorzieningen er zijn en dat ze goed kunnen leven in onze wijken. Het is een belangrijke maatschappelijke ontwikkeling. Woningcorporaties kunnen hier naadloos op inspelen. Zij hebben de mogelijkheden, de contacten, de woningen, het maatschappelijk vastgoed en geld om te investeren. Wat betekenen al die gedachten voor Casade? Wij zijn een aantal jaar geleden al gestart met het bouwen van voorzieningen voor onze wijken. In de Kaatsheuvelse wijk Pannenhoef is inmiddels een prachtig wijkpunt gerealiseerd. Ook wijkpunten als BaLaDe en Koetshuis in Waalwijk zijn bijna gereed. Het aantal wijkpunten in 2009 zal op drie staan. Wij willen ook in andere wijken deze voorzieningen in de komende vijf jaar realiseren. Maar we kunnen nog veel leren en verbeteren. Bijvoorbeeld voor de komende jaren met minder toch beter presteren. Meer focus leggen op die zaken die er echt toe doen. Wat dat betreft gaf het visitatierapport wel een duidelijk signaal van de samenwerkende partners: maak duidelijk waarvoor je staat en wat Casade wel of niet oppakt: Het lijkt wel alsof Casade alles doet en kan. Die raad zullen we ons ter harte nemen.

9 Algemene beschouwing Is dat alles? Dat was de start; wij gaan door naar ongeveer acht wijkpunten in ons werkgebied. Daarnaast willen wij juist stimuleren dat die wijkvoorzieningen veel gaan betekenen voor de leefbaarheid in de wijk. Zo willen we aan de slag met de sociale kant zoals vrijwilligerswerk, burenhulp en zorg op afroep. Ook gaan we aan de slag met de economische kant door activiteiten als leerwerktrajecten, kluswoningen en maatschappelijke stages. Mensen betrekken bij activiteiten; zorg aanbieden, welzijn stimuleren door kansen dichtbij huis aan te bieden. Dus Casade wordt een soort welzijnsaanbieder? Nee, dat willen we niet worden. Wij willen wel samen met andere partijen in zorg, overheid, leren, werken en welzijn hard werken aan de leefbaarheid in de wijk. Onze investeringen daartoe blijven beperkt tot het bouwen en verhuren van het maatschappelijke vastgoed en het faciliteren van de samenwerking tussen de partners. Hier ligt een grens: Casade is geen welzijns- of zorgaanbieder en is niet verantwoordelijk voor beleid en uitvoering van het sociale programma. Wij bouwen en verhuren als het ware het marktplein of het winkelcentrum; de huurders leveren hun bijdrage aan het sociale programma. Daarin zijn zij ook veel beter dan Casade. Dit noemen wij de wijkcorporatie. Eigenlijk is de kern van onze visie op samenwerking dat de wijk de schaal is waarop veel organisaties met elkaar kunnen samenwerken. Zij kunnen gelijk optrekken in beleid en uitvoering in de wijk. Dus niet het complex of de regio, maar de wijk is de schaal waarop we elkaar kunnen vinden. Dat kan heel veel betekenen voor de mensen: niet van het kastje naar de muur, dichtbij en stimulerend op het sociale terrein. Wat vinden de samenwerkende belanghouders van dit verhaal? Dat is nou juist ook het spannende van de afgelopen jaren geweest. We hebben heel veel samen opgetrokken met deze organisaties, zoals de gemeenten, basisscholen, het RIBW, Mozaïek, MET Praktijkonderwijs, Prisma, Thebe, Schakelring, politie en Juvans. We hebben daarvoor ook een platform opgericht, het Thesaurus Overleg. Daarvan hebben we allemaal veel geleerd. We hebben geleerd dat het succes van deze visie afhankelijk is van deze samenwerking: we zoeken en vinden partners die op vergelijkbare wijze dezelfde missie hebben. Zonder dit gedachtegoed begrijp je elkaar niet en merk je bij belangrijke beslissingen dat je een verschillende meetlat hebt in het maken van keuzes. Gelukkig hebben we die partners gevonden en willen we met elkaar optrekken. Maar er is meer, we hebben ook gezien dat het mensenwerk is en dat er gedreven leidinggevende personen nodig zijn die er persoonlijk voor gaan en hun nek durven uitsteken. Als dat allemaal aanwezig is, ben je er nog lang niet, want we hebben professionals nodig. De professionals die toegewijd zijn en net als wij allemaal een succes van de wijk willen maken. Dit soort professionals zoekt de aansluiting met de mensen in de wijk, bouwt netwerken op en fungeert op een gegeven moment als de schakels die vele verbindingen tussen bewoners, activiteiten en organisaties leggen. Zij kennen hun vak en kunnen goed organiseren. Gaat het dan lukken? Dan is er tenslotte nodig dat je met elkaar vooraf helder maakt wat je wilt bereiken. Vooraf je resultaten definiëren, tijd investeren in het concreet benoemen van resultaten. Dan weet ieder waaraan hij of zij begint en gaan we aan de slag. Als je dat zo vertelt, lijkt het wel alsof Casade met iets geheel nieuws bezig is Dat klopt ook en daarvan zijn we ons ook bewust. Wij zijn gelukkig niet de enige woningcorporatie die op dit pad bezig is en we zoeken elkaar op. Bijvoorbeeld in de SEV, de experimentengroep voor wonen, wisselen we onze ontwikkeling uit met drie vergelijkbare corporaties. Maar ook binnen ons Brabantse woningcorporatieverband Futura doen we hetzelfde en we kijken veel naar een aantal goede voorbeelden uit Engeland, waar de wijkcorporatie een heel gewoon fenomeen is. Dit vinden we een prachtig avontuur en we merken dat we steeds meer enthousiasme ontvangen voor onze ideeën. 7

10 8 Is de eigen organisatie van Casade hiervoor klaar? Nou, je kunt nooit zeggen dat je er helemaal klaar voor bent. Maar we leren en we ontwikkelen. We doen actief mee met anderen en zoeken inspiratie en kennis op. De mensen van Casade zijn nuchter en weten dat er veel moet gebeuren om een goede wijkorganisatie te worden. We kunnen natuurlijk goed verhuren, bouwen en beheren. Maar samen met de partners een wijkpunt tot een succes maken is nieuw voor iedereen die hieraan meewerkt. Dat gaat met vallen en opstaan. Allereerst moeten onze mensen oog hebben voor het sociale weefsel en het gebeuren in de wijk en zich hierin thuis voelen. Daarnaast merken we dat de professionals in de wijk goed moeten kunnen schakelen tussen visie en daadkracht, tussen verschillende niveaus van de organisaties en tussen verschillende organisaties en organisatieculturen. Dat is best moeilijk, want je moet oog hebben voor de belangen en normen van heel verschillende mensen en organisaties. Eigenlijk is het ook zo dat dit geldt voor alle professionals die hierbij betrokken zijn, zowel van ons als van onze samenwerkingspartners. We hebben hierin de afgelopen jaren geïnvesteerd. Met het traject voor dit ondernemingsplan stellen we ook de vraag aan iedereen: lukt dit? Hoe kunnen we de samenwerking verbeteren? Wat heb jij of je organisatie nodig? Dat zijn we nu aan het onderzoeken. Is er nu niet een groot risico dat Casade zo veel met wijkpunten bezig is, dat bijvoorbeeld onderhoud en diensten worden vergeten? Goede vraag, want het is altijd een gevaar dat een organisatie overhelt naar de nieuwe dingen, de vlucht naar voren en van haar basis wegvliegt. Bij Casade houden de huurders ons zeker bij de les. Wij streven een hoge klanttevredenheid na, dat is duidelijk met het KWH-label dat elk jaar weer ons examen is, waarvoor wij gaan. Het is ook heel erg belangrijk dat onze primaire diensten zoals verhuur en onderhoud goed verzorgd zijn, want als dit niet goed is, komt dit direct op het bord bij de medewerkers die actief in de wijk zijn. Klanten moeten goed terecht kunnen bij onze woonwinkels. Als onze huurders ontevreden zijn over de dienstverlening, als wij bijvoorbeeld afspraken niet nakomen, dan is elk gesprek over andere onderwerpen moeilijk. De natuurlijke reactie is dan: breng eerst je eigen zaken maar eens op orde! Dus onze huurders houden ons scherp. Maar ook onze eigen medewerkers houden ons scherp. Hun motivatie en werkbeleving wordt grotendeels bepaald door de reacties van de buiten wereld op Casade. En hun tevredenheid is ook afhankelijk van de overtuiging dat ze met goede dingen bezig zijn en dat de leiding haalbare zaken vraagt. Dit laatste is overigens wel een valkuil voor ons: we leggen de lat wel eens te hoog door veel dingen tegelijkertijd te willen. Terugkomend op de remmen in de organisatie kunnen wij erop rekenen dat onze medewerkers ons scherp houden; dat zijn we ook aan elkaar verplicht. Wij hebben hoog gemotiveerde, ontwikkelende professionals nodig in het gehele bedrijf om de wijkcorporatie te realiseren en deze professionals krijgen we juist door een aantrekkelijke werkgever te zijn. Zo past het helemaal in elkaar. Iets geheel anders: wordt er de komende jaren gebouwd en wat wordt er gebouwd? Jazeker, wij hebben de afgelopen vijf jaar behoorlijk gewerkt aan de transformatie van onze woningvoorraad. Dat zullen we in de komende periode blijven doen. Dat vernieuwen van woningen is nodig, want als je 30 of 50 jaar terugkijkt, zie je dat er steeds meer vraag is naar ruimte en luxe in sanitair en keuken. En daarnaast de vergrijzing, want die gaat echt goed door. Ouderen willen het liefst in hun wijk blijven. Daar spelen we op in met de missie van de wijkcorporatie. Maar in de wijk blijven betekent ook dat thuis de zorg of ondersteuning geleverd moet worden. Woningen hiervoor geschikt maken is een opgave die we graag vervullen. Ons ideaal is een woning voor iedereen. Zoveel meer kwaliteit, blijft dit betaalbaar voor huurders? Als we het over geld hebben, dan is dit in deze tijden van economische crisis wel een heel belangrijk onderwerp. Bovenaan staat dat we de betaal baarheid voor de huurders hoog in het vaandel hebben, zeker in deze tijden. Deze regering heeft hierin een duidelijke lijn gekozen: de huren mogen niet meer stijgen dan de inflatie. Dat betekent veel voor onze huurders. Maar ook belangrijk is de betaalbaarheid van de woning als geheel: de woonlasten.

11 Algemene beschouwing Dan zien we de tendens dat het aandeel van de energierekening fors omhoog is gegaan de laatste jaren. We kunnen ook verwachten dat over de crisis heen de energielasten ook meer zullen stijgen dan inflatie. Een gemiddeld huishouden betaalt nu al een behoorlijk bedrag aan energie. Dat betekent dat energie en milieu voor ons ook een belangrijk thema is voor de komende jaren. Niet alleen vanuit het oogpunt van duurzaamheid in de wereld, maar ook vanwege de woonlasten zullen we de komende jaren fors investeren in maatregelen van energiezuinigheid. Fors investeren in de wijk, nieuwe woningen, vernieuwen van oudere woningen, duurzaamheid, etc. is dit betaalbaar voor Casade? Casade zeilt scherp aan de wind als het gaat om het financieel vermogen. Bovendien maakt de overheid het ons niet gemakkelijk, door afdrachten naar de Vogelaar-wijken, de vennootschapsbelasting, de weinige ruimte die we krijgen om duurdere woningen te bouwen en de krappe ruimte in het huurbeleid. Al die dingen tezamen maken dat er duidelijke financiële grenzen zijn aan je ambities. Wij vinden dat het echte vermogen zit in de wijken en dat vermogen willen we zo hoog mogelijk hebben. Maar de financiën moeten dit mogelijk maken. Afgelopen jaar zijn we dit ook nog eens bewuster geworden door opmerkingen van het Centraal Fonds Volkshuisvesting. Vervolgens hebben we met het managementteam en de Raad van Commissarissen heel goed gekeken naar de haalbaarheid van onze ambities en welke financiële toetssteen we ons gaan opleggen. De conclusie was: safe en scherp aan de wind. Want we vinden dat we onze eigen koers moeten varen zonder het risico om te vallen. Het financiële rendement is belangrijk maar is niet onze hoofddoelstelling. Het betekent wel dat we niet alle ambities en wensen kunnen realiseren en eigenlijk is dat maar goed ook want het dwingt tot keuzes. Dat is ook wel een beetje nieuw voor ons: scherpe keuzes maken, besluiten om voornemens niet te doen en andere met meer intensiteit. Wat is je maatstaf? Financieel is het wel uit te rekenen, maar de keuzes gaan over mensen en dat wat je voor hen wilt betekenen. En wij willen graag veel voor de mensen in de wijken betekenen. Hoe maakt de bestuurder van Casade dit soort belangrijke keuzes dan? Alhoewel ik degene ben die aangesproken kan worden op de beleidskeuzes, maak ik ze nooit alleen. Belangrijk voor mij zijn de Raad van Commissarissen en het managementteam. De Raad kijkt nadrukkelijk mee in het financieel beleid, toetst en geeft advies. Zij zijn zo kritisch dat het managementteam en ik wel hard moeten werken om goede analyses te maken en toekomstscenario s door te rekenen. Zij zijn streng, eisen kwaliteit en op tijd. Zo n koers om scherp aan de wind te zeilen en wat dit concreet betekent wordt in nauwe samenwerking met de commissarissen afgestemd. Gelukkig sta ik er ook niet alleen voor, want samen met het managementteam worden de voorstellen voorbereid. Zij hebben het beste inzicht in de onderbouwing, zijn kritisch en denken mee. Dat is één deel van het maken van keuzes. Tweede deel is de samenwerking met de belanghouders. Zij hoeven zich niet bezig te houden met de rekenexercities, maar Casade wil wel de inhoudelijke koers afstemmen met de belanghouders. Want zij kennen de samenleving, zij zijn de professionals van de samenlevingsvraagstukken en hun vakgebied. Nu wij hebben gekozen voor de wijkcorporatie wordt de invloed van de belanghouders op onze koers belangrijker. Dat willen wij ook organiseren in het ondernemingsplantraject onder de naam de corporatiedialoog. Met alle belanghouders gaan we in gesprek over keuzes, koers, bijdrages en samenwerken. 9

12 10 In dit volkshuisvestelijk verslag berichten we over onze maatschappelijke prestaties. We verantwoorden niet alleen wat we hebben gedaan, maar we willen ook inzage geven in de achtergrond van onze strategie en een aansluiting maken tussen onze doelstellingen en prestaties. In een apart klantenverslag laten we onze huurders zien wat er in hun wijk is gebeurd en we geven ze het woord voor een reactie. Het klantenverslag vindt u op

13 Volkshuisvestelijk verslag 11

14 2. Volkshuisvestelijk verslag 2.1 Strategie, missie en doelstellingen Strategie De strategie van Casade is weergegeven in het Ondernemingsplan met speerpunten en concrete doelstellingen. Dit plan is tot stand gekomen met interne en externe belanghebbenden. Intern in de vorm van werkconferenties voor de uitvoerende organisatie en extern door middel van een stakeholdersonderzoek, in de vorm van interviews met de belangrijkste stakeholders (waaronder gemeente en zorgpartijen) teneinde hun ideeën, beelden, opvattingen, behoeften en verwachtingen ten aanzien van Casade te vernemen. De resultaten daarvan zijn inbreng geweest voor het ondernemingsplan. Het plan is besproken met de huurdersbelangenorganisaties en eind 2005 vastgesteld. Voor de tekst van het Ondernemingsplan zie De verantwoording over de externe speerpunten vindt u in dit volkshuisvestelijk verslag. De interne speerpunten duiden de ontwikkeling die we met onze eigen organisatie willen doormaken. Want om anderen goed van dienst te kunnen zijn, moeten we zelf zorgen dat we blijven professionaliseren, ons steeds beter positioneren en ons meer profileren. Onze interne speerpunten zijn: Interne en externe kracht; Corporate governance. Over de interne speerpunten wordt in afzonderlijke hoofdstukken verantwoording afgelegd Doelstellingen en activiteiten Missie Wij zijn een maatschappelijke en regionaal georiënteerde dienstverlener, die voorziet in passende huisvesting van met name degenen die dat niet zelfstandig kunnen. Ons bezit en onze aanwezigheid in wijken vormen voor ons de middelen om de vitaliteit van de wijken te bevorderen. Daarnaast behartigen wij de belangen van de minder kansrijke groepen in de samenleving. Om invulling aan de missie te geven zijn speerpunten bepaald. We geven aan wat we gaan doen, hoe we gaan werken en hoe we ons als maatschappelijk ondernemer verantwoorden. We onderscheiden externe en interne speerpunten. De externe speerpunten geven houvast om in te kunnen spelen op relevante ontwikkelingen. Onze externe speerpunten zijn: Bouwen, bouwen, bouwen; Thuis in de wijk; Dicht bij de doelgroep. Onze doelstellingen en activiteiten kennen twee belangrijke onderleggers: Het Ondernemingsplan met daarin opgenomen concrete doelstellingen om onze missie te verwezenlijken. Wij zullen in dit verslag elk speerpunt inleiden met de doelstellingen uit het ondernemingsplan. De prestatieafspraken tussen Casade en de gemeenten Waalwijk en Loon op Zand. Deze afspraken vloeien onder andere voort uit de visies op wonen die in beide gemeenten zijn opgesteld. De prestatieafspraken zien onder meer toe op de betaalbaarheid van de woningvoorraad en gaan, voor wat betreft de gemeente Waalwijk, ook over wijk- en buurtbeheer. Voor de volledige tekst van de prestatieafspraken zie De prestatieafspraken tussen de gemeente Waalwijk en Casade leiden tot een jaarprogramma. De doelstellingen en prestatieafspraken worden jaarlijks omgezet in een werkplan met concrete activiteiten. Het werkplan is onderdeel van onze beleidscyclus. Op basis van het werkplan wordt de begroting voor het nieuwe jaar opgesteld. In het jaar 2008 lag het accent op Thuis in de wijk.

15 Volkshuisvestelijk verslag Afstemming met andere partijen Thesaurus Casade participeert ook in de Thesaurus-groep, een samenwerkingsverband van zeven partijen, te weten Prisma, Thebe, Schakelring, RIBW Midden- Brabant, Juvans, De Twern en Casade, die vanuit hun eigen expertise een bijdrage leveren aan volwaardig burgerschap voor mensen die ondersteuning behoeven. De Thesaurus-groep speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van wijkpunten met een op de totale wijk gerichte ondersteuningsstructuur Futura Daarnaast stemmen we onze activiteiten af binnen Futura, een samenwerkingsverband van vier Brabantse corporaties, dat de deelnemers bijstaat in hun ontwikkeling met als gezamenlijk doel het verbeteren, vernieuwen en inspireren van de volkshuisvesting. Dit gebeurt langs de lijn van een viertal programma s, te weten Kiezen en legitimeren, Civiele kracht, Duurzaamheid en ruimtelijke kwaliteit en Klant en woningmarkt. Zie ook het hoofdstuk Interne en externe kracht en Gemeenten Woonvisie In 2008 is in zowel de gemeente Loon op Zand als de gemeente Waalwijk begonnen met het opstellen van een Woonvisie. De Woonvisie is een gemeentelijk beleidsdocument waarin het volkshuisvestingsbeleid voor een periode van ongeveer 5 jaar wordt beschreven. Te denken valt aan betaalbaarheid van de voorraad, (wijk)activiteiten, onderzoek en beleidsvorming. Concreet dient de Woonvisie als basis voor prestatieafspraken tussen gemeenten en Casade over onder andere het tweede woningenplan en de realisatie van maatschappelijk vastgoed. In de gemeente Loon op Zand heeft Casade samen met de gemeente om de tafel gezeten bij de totstandkoming van de Woonvisie. De oplevering van de door de gemeenteraad goedgekeurde Woonvisie wordt verwacht in mei In de gemeente Waalwijk is de rol van Casade kleiner. Bij de totstandkoming is Casade, evenals andere partijen, diverse malen uitgenodigd voor klankbordbijeenkomsten. De Woonvisie in Waalwijk was aan het eind van het verslagjaar nog in volle productie. Verwacht wordt dat deze voor de zomervakantie van 2009 gereed is. Wijkgericht werken Samen met een groot aantal lokale en regionale organisaties werkt Casade aan de realisatie van zogeheten pluswijken in Waalwijk, waar informatie, advies, ontmoeting en ondersteuning voor de wijkbewoners in de vorm van ketenzorg samenkomen. De samenwerkingsafspraken zijn vastgelegd in het convenant De plus van Waalwijk. Ook in Loon op Zand zijn forse stappen gezet in de afstemming wanneer het gaat om wijkgericht werken. Via wijkteams met medewerkers van de gemeentelijke en betrokken maatschappelijke organisaties wordt vorm en uitvoering gegeven aan integrale wijkplannen Belanghouders Wij hechten eraan om met onze stakeholders de agenda voor het komende jaar af te stemmen. Wij doen dat door middel van een werkconferentie waar we samen met onze lokale collega-corporatie Slagenland Wonen, de gemeente Waalwijk en andere stakeholders op het gebied van wonen en zorg inzetten op een prioriteitstelling en afstemming in de concrete activiteiten voor de komende jaren. De bedoeling is om deze conferentie ook in Loon op Zand te organiseren en uit te breiden met andere stakeholders op het gebied van wonen, zorg en welzijn. De werkconferentie 2008 stond in het teken van de nieuwe woonvisie van de gemeente Waalwijk. Het doel van de conferentie was tweeledig. Enerzijds bood de werkconferentie de gelegenheid de thema s te inventariseren voor het woonbeleid. Anderzijds vond een eerste verkenning plaats van meningen over centrale thema s op basis van landelijke ontwikkelingen en lokaal woningmarktonderzoek. 13

16 Bouwen, bouwen, bouwen Ondernemingsplan : In ons marktgebied hebben we te maken met enerzijds een grote vraag naar seniorenwoningen en duurdere huurwoningen en anderzijds weinig aanbod. Daarnaast is het voor starters moeilijk om een passende woning te kopen. Omdat de doorstroming op de woningmarkt stagneert, kiezen we voor de bouw van levensloopbestendige huurwoningen, waardoor bestaande huurwoningen vrijkomen voor starters, en voor het bouwen van Koopgarantwoningen voor starters. Doelstelling 2009: Betaalbaar Levensloopbestendig Koopgarant Loon op Zand Waalwijk Deze doelstelling kent als jaarlijkse gemiddelde: het bouwen van 200 woningen; het verkopen van 40 woningen; het slopen van 40 woningen. Voor de periode na 2009 wordt een nieuw portfoliobeleid opgesteld op basis van het nieuwe woningmarktonderzoek Nieuwbouw woningenplan Het woningenplan voorziet in de realisatie van woningen in de periode 2005 tot en met 2009; gemiddeld 200 nieuwe woningen per jaar. Hiervan zijn eind woningen gerealiseerd. In 2009 is de oplevering voorzien van 284 woningen, in In 2010 zal Casade de laatste van dit woningenplan, waaraan de afgelopen jaren enkele projecten zijn toegevoegd, in uitvoering nemen. Gerealiseerd Het jaar 2008 is te typeren als de stilte voor de storm. Van de oorspronkelijk geplande 55 nieuwe woningen zijn 36 nieuwbouwwoningen opgeleverd: 8 Koopgarantwoningen Deijckerzande in Kaatsheuvel, 14 Koopgarantwoningen in Molenwijck-Zuid in Loon op Zand en 14 Koopgarantwoningen Van Vessemstraat in Waalwijk. In uitvoering De doelstelling was om in woningen in aanbouw te nemen. Dit is voor 268 woningen gelukt. De redenen voor dit lagere aantal zijn divers en variëren van afstel van een project door het niet kunnen bereiken van overeenstemming over de prijs, tot uitstel vanwege archeologische vondsten of door procedurele vertragingen als gevolg van bezwaren. De belangrijkste projecten in uitvoering zijn de wijkpunten BaLaDe en Koetshuis. De oplevering van beide projecten wordt verwacht in Bij vier projecten die in het verslagjaar zijn gerealiseerd dan wel in uitvoering waren, liggen de investeringen van de woningen gemiddeld hoger dan ,- (de grens voor borging van leningen door het Waarborgfonds Sociale Woningbouw; WSW). Het betreft hier de projecten: Waveem, 39 woningen (22 huur, 17 Koopgarant). Hoger niveau stichtingskosten werd onder meer veroorzaakt door sanering vervuilde grond en een archeologische vondst; door een betere verdeling van de kosten over maatschappelijk vastgoed en woningen zullen de stichtingskosten voor de woningen onder de ,- uitkomen; 2 Valkelinghe, 34 woningen (34 huur, m commerciële plint). Hoger niveau stichtingskosten werd veroorzaakt door onder andere de aanleg van een verdiepte parkeeroplossing. Voor dit project is wel borging verleend door het WSW; 2 Besoyen, 87 woningen (45 huur, 42 koop, m maatschappelijk vastgoed). Doordat de verdeling van de stichtingskosten op basis van m 2 heeft plaatsgevonden, komen de huurwoningen boven de grens van ,- per woning uit. Door een betere verdeling van de kosten tussen maatschappelijk vastgoed en huurwoningen en door een optimalisatie in het project, dat nog in de planfase zit, zullen de woningen onder de grens van ,- uitkomen;

17 Volkshuisvestelijk verslag Chabotflat, 38 woningen (38 huur). Het ontwerp is nog niet definitief. Naar verwachting zullen de stichtingskosten per woning bij de verdere planontwikkeling dalen naar een niveau beneden ,-. De bouw van deze woningen draagt in belangrijke mate bij aan een gedifferentieerd woningbezit van Casade. Bouwopgave na het woningenplan Het eerste woningenplan nadert zijn voltooiing. Om de toekomstige vraag van woningzoekenden goed in te vullen, blijft het nodig om aanpassingen in de woningvoorraad aan te brengen. Er blijft een grote noodzaak in het toevoegen van met name levensloopbestendige woningen. In 2008 is gewerkt aan de nieuwbouwopgave ná het eerste woningenplan Onderhoud Planmatig onderhoud Casade voert het planmatig onderhoud aan haar woningbezit uit op basis van een meerjarenonderhoudsbegroting. Deze begroting is opgesteld aan de hand van een onderhoudsstrategie en een conditiemeting per complex. Ze maakt daarbij onderscheid tussen de kernvoorraad en de marktvoorraad. Bij de kernvoorraad worden drie strategieën onderkend: consolideren: woning wordt gebracht op het hoge kwaliteitsniveau van Casade; instandhouden: woning wordt gebracht op een wat lager, maar wel voldoende kwaliteitsniveau; minimale ingreep: alleen het hoogstnoodzakelijke wordt uitgevoerd (bij woningen met een sloopbestemming). De marktvoorraad onderscheidt zich vervolgens van de kernvoorraad door een luxer afwerkingniveau en de ruimere keuzemogelijkheden die de huurder worden geboden. Uitvoering van planmatig onderhoud vindt plaats binnen een cyclus van zes jaar. Hiermee wordt de overlast voor bewoners beperkt. Kort voor de uitvoering van de werkzaamheden vindt een laatste conditiemeting plaats om goed inzicht te krijgen in de onderhoudstoestand van de woningen. Aanbesteding vindt binnen het beleidskader plaats. Grotere toekomstige onderhoudsingrepen worden jaarlijks besproken in een interne vastgoedconferentie. In deze bijeenkomst worden toekomstige ingrepen besproken met de medewerkers van de vestiging, managementteam en stafmedewerkers. Binnen de gestelde financiële kaders worden zo richtinggevende uitspraken gedaan voor de ingrepen in de nabije jaren. De vastgoedconferentie heeft daarnaast een functie in het onderling informeren over toekomstige onderhoudsingrepen. De beleidscyclus voorziet in het jaarlijks opstellen van een deelplan onderhoud. Zo is in het deelplan onderhoud voor het jaar 2008 onder meer beschreven: beleidskader voor de uitvoering van het onderhoud; prestatie-indicatoren onderhoud; de richtinggevende uitspraken uit de vastgoedconferentie; kwaliteitsniveaus voor de verschillende woningcategorieën; aanbestedingsprocedure; activiteiten cyclisch en planmatig onderhoud; financiële consequenties. De planmatige onderhoudswerken zijn verdeeld naar schilderwerk, werkzaamheden aan het casco en werkzaamheden aan het interieur. Direct na het goedkeuren van de begroting wordt de huurders via het bewonersmagazine, CasaDivers, een overzicht gegeven van de uit te voeren werkzaamheden. Daarnaast wordt per complex intensief overleg gevoerd met bewoners en bewonersorganisaties. Dagelijks onderhoud Dagelijks onderhoud omvat het onderhoud aan woningen die vrijkomen voor nieuwe verhuur (mutatieonderhoud), standaard onderhoud dat jaarlijks bij bepaalde complexen wordt verricht (cyclisch onderhoud) en onderhoud dat na een verzoek tot reparatie is gedaan. Uitgangspunt is om de meeste onderhoudswerkzaamheden uit te voeren bij planmatig onderhoud. 15

18 Bij mutatie wordt het noodzakelijke onderhoud uitgevoerd. Een uitzondering hierop is bijvoorbeeld als een woning niet verhuurbaar is. Indien in een woning geen inpandige onderhoudsingrepen zijn gedaan, terwijl die bij andere woningen in het complex eerder wel zijn uitgevoerd, wordt dat bij mutatie alsnog gedaan voor zover noodzakelijk. Soms wordt bij mutatie vooruitgelopen op het eerstvolgende planmatig onderhoud van de woning. Bewoners zijn in de gelegenheid om deel te nemen aan een serviceabonnement. Kleine reparaties worden ten laste van dit abonnement uitgevoerd. Het abonnement voorziet ook in een periodieke servicebeurt. Deze wordt eenmaal in de zes jaar uitgevoerd, en wel halverwege de cyclus van het planmatig onderhoud. Er zijn prestatie-indicatoren benoemd voor het proces reparatieonderhoud en mutatieonderhoud. De resultaten worden enerzijds gebruikt om afspraken met bedrijven te monitoren en anderzijds om de interne procesgang goed te volgen. Er zijn in totaal met zeven installateurs en zeven aannemers afspraken gemaakt. Voor iedere wijk is duidelijk welke installateur/aannemer de vaste werkzaamheden volgens het contract uitvoert. De kwaliteit van de werkzaamheden wordt nadrukkelijk gevolgd. Onderhoudsuitgaven 2008 Vestiging Waalwijk Vestiging Kaatsheuvel Vestiging Sprang-Capelle Planmatig onderhoud Totaal Casade Dagelijks onderhoud Mutatieonderhoud In aantallen woningen Regulier < Middelgroot Groot > In bedragen Regulier < Middelgroot Groot > Cyclisch onderhoud Reparatieverzoeken Totaal bedrag reparatieverzoeken Reparatieverzoeken in aantallen

19 Volkshuisvestelijk verslag Verkoop De opbrengsten uit verkoop worden vooral gebruikt ter dekking van de onrendabele investering in de bouw van woningen. Het jaarlijkse verkoopprogramma van 40 woningen wordt daar ook op afgestemd. In 2008 zijn de verkopen tegengevallen. Er zijn 21 woningen verkocht, waarvan 4 onder Koopgarant. Verkoopprogramma Vestiging Verkoopprogramma Verkocht Koop Koopgarant Totaal Toevoeging verkoopprogramma Restant verkoopprogramma Kaatsheuvel Sprang-Capelle Waalwijk Totaal Kortingspercentage Koopgarant Kortingspercentage 1 woning Kaatsheuvel 15% 2 woningen Loon op Zand 30% 1 woning Waalwijk 20% Sloop Er zijn in 2008 geen woningen gesloopt. Casade kent een Sociaal statuut Sloop woningen, dat met instemming van de Stichting Huurdersbelangen WLS is opgesteld en waarin randvoorwaarden zijn opgenomen rond de sloop van woningen. Zo voorziet het statuut in een aantal tegemoetkomingen en vergoedingen bij sloop waaronder een verhuiskostenvergoeding. Een soortgelijk statuut is opgesteld bij renovatie van woningen.

20 2.3 Thuis in de wijk Ondernemingsplan : De kwaliteit van de woonomgeving en de sociale samenhang in de wijk of de buurt beïnvloeden de kwaliteit van het wonen. Met het bouwen aan professionele en sociale structuren wil Casade bijdragen aan de leefbaarheid in de wijken. Het meer zichtbaar zijn in wijken en buurten vergroot de kwaliteit van de dienstverlening. In woonwinkels en wijkpunten ziet Casade geschikte instrumenten. Soms kunnen we zelf direct iets doen, soms kunnen we namens onze bewoners in gesprek gaan of samenwerken met andere (maatschappelijke) instanties en partijen. De specifieke situaties en oplossingsrichtingen beschrijven we in wijkwerkplannen. De aandacht is in eerste instantie gericht op het realiseren van randvoorwaarden en ondersteunende structuren. We richten ons op beheer en verhuur van maatschappelijk vastgoed en we willen de wijk als platform voor sociale vernieuwing een meer prominente plek geven door zelf te investeren in het wijkgericht werken. Op de langere termijn moet dat, naast een professioneel voorzieningenaanbod op wijkniveau, leiden tot een opleving van particulier initiatief en een toename van sociale cohesie. Doelstelling - Het werken met wijkwerkplannen voor alle wijken van Casade; - Het tot stand brengen van wijkpunten met integrale ondersteuning door samenwerkingspartners op wijkniveau in ten minste drie wijken in Realisatie - Een nieuwe reeks wijkwerkplannen in 2008; - De start van de wijkpunten BaLaDe en Het Koetshuis; - Het organiseren van de vraagsturing in wijken en het bevorderen van actief burgerschap; - Het vergroten van de professionaliteit van wijkmedewerkers Beleid wijkontwikkeling In het verslagjaar is, met het oog op de nieuwe ondernemingsplanperiode, het beleid rond wijkontwikkeling geactualiseerd. Te meer omdat duidelijk is geworden dat de maatschappelijke opgave van Casade verder reikt dan hetgeen in het vigerende ondernemingsplan is opgenomen. Actualisatie vond plaats in een interactief intern en extern traject. Wijkteams van Casade hebben stilgestaan bij de contouren van het wijkgericht werken en een aantal belanghouders, zoals Mozaïek, Prisma en Thebe Thuiszorg heeft gereflecteerd op de nieuwe visie. Alle inbreng is uiteindelijk verwerkt in de definitieve richting: Thuis in de wijk. Naast deze strategische koersbepaling hebben we stappen gezet om onze positie in wijken en de samenwerking met partners verder te versterken. De belangrijkste mijlpalen: Convenant De Plus van Waalwijk Casade werkt met een aantal lokale en regionale organisaties aan een bovengemiddeld voorzieningenniveau in de wijken in Waalwijk. Na een quickscan door Twijnstra Gudde op de gezamenlijke werkwijzen is een nieuw convenant opgesteld: De Plus van Waalwijk. In dit nieuwe convenant is de missie onverminderd overeind gebleven: het gezamenlijk leveren van een bijdrage aan behoud of verbetering van de kwaliteit van leven van de burgers in alle wijken van Waalwijk. Uiteindelijk vorm te geven door elke wijk van een wijkpunt te voorzien waar informatie, advies, ontmoeting en ondersteuning samenkomen. Nieuw in het convenant is de positionering van de deelnemende partijen.

21 Volkshuisvestelijk verslag Wijkpunten Er zijn drie niveaus te onderscheiden, te weten de beslissers (kernpartijen die in menskracht en financiële zin investeren in de wijk, betrokkenen (partijen die hun bijdrage leveren maar niet de lasten willen of kunnen dragen) en geïnformeerden. De keuze voor deze indeling komt voort uit de wens om slagvaardiger te kunnen ontwikkelen in de betrokken wijken en om meer duidelijkheid te creëren omtrent de verantwoordelijkheden van partijen. Er is over heel Waalwijk een regiegroep ingesteld bestaande uit vertegenwoordigers uit de domeinen gemeente, wonen, welzijn, zorg en onderwijs. De regiegroep bewaakt het concept van de pluswijken en bevordert de verdere ontwikkelingen van de pluswijken in Waalwijk. Casade is lid van de regiegroep. Wijkgericht werken in Loon op Zand Op initiatief van de gemeente Loon op Zand is een notitie verschenen over wijkgericht werken waarbij is aangesloten bij datgene dat in de praktijk van alledag al in gang was gezet. De gemeente zet in op wijkteams met medewerkers van de gemeentelijke en maatschappelijke organisaties. Elk wijkteam heeft een wijkcoördinator. Deze draagt zorg voor de inhoudelijke aansturing van het wijkteam, is verantwoordelijk voor het opstellen van een integraal wijkplan, communiceert met bewoners, partners en gemeentelijke afdelingen en bewaakt het beschikbare wijkbudget. De wijkcoördinatoren worden betaald door de gemeente, Casade en derden. Evenals in Waalwijk wordt ook in Loon op Zand gewerkt met een regiegroep. De regiegroep bestaat uit de wethouder Wijkgericht werken en afdelingshoofd Maatschappij en Veiligheid, Casade, Triangel/De Twern en politie Midden- en West-Brabant. Een strategisch medewerker van de gemeente vormt de verbinding tussen de wijkteams en de regiegroep. In 2009 wordt voor de duur van drie jaar gestart met de uitvoering. Casade heeft het wijkgericht werken als speerpunt in haar beleid. Uitgangspunt daarbij is dat mensen, ook wanneer er sprake is van een ondersteuningsbehoefte of zorgvraag, zo lang mogelijk zelfstandig in hun wijk moeten kunnen blijven wonen. Het wijkpunt is een instrument om dit te bereiken. Een wijkpunt is een accommodatie waarin meerdere partijen samenwerken om verknoping van functies, diensten en werkwijzen te bewerkstelligen. Omdat het wijkpunt al een bijdrage levert aan de maatschappelijke opgave en aan de leefbaarheid (ondersteuningsstructuur) in de wijk investeert Casade in meerdere wijkpunten, van waaruit de op de wijk afgestemde ondersteuningsstructuur vorm krijgt. Om dit te bereiken kiest Casade voor samenwerking met meerdere partijen op het gebied van onder andere zorg en welzijn. Zij vindt dat haar inbreng hierbij verder moet gaan dan enkel het ontwikkelen van het gebouw. Zij ziet het als haar taak om inhoudelijke expertise, ondersteuning en inbreng te bieden in de ontwikkeling van dienstverleningsconcepten. Ook in 2008 is in de ontwikkeling van de wijkpunten samenwerking gezocht met partijen als de gemeente en zorg-, onderwijs- en welzijnsorganisaties. De belangrijkste partners zijn verenigd in de Thesaurusgroep. 19 Bij de wijkontwikkeling maakt Casade gebruik van wijkpunten en haar wijkwerkplannen.

22 Wijkpunten eind 2008 Wonen Zorg/welzijn Onderwijs Overig Toelichting Gerealiseerd 1 Pannenhoef 48 appartementen voor senioren 6 eengezinswoningen voor senioren 7 appartementen voor intensieve zorg (zotel) Loket voor wonen, zorg en welzijn Gemeenschappelijke kantoorruimte Consultatiebureau Medisch centrum Dagopvang ouderen/gehandicapten Brede school Naschoolse opvang Wijkpunt is in bedrijf In uitvoering 20 2 BaLaDe 57 appartementen voor senioren 20 appartementen met zorgvraag 9 appartementen voor cliënten met een psychische beperking 12 appartementen voor cliënten met een verstandelijke beperking 4 zotels Medisch centrum Huisarts Fysiotherapie Logopedie Oefentherapie/ Mensendieck Podotherapie Pedicure Yogatherapie Pilates Ergotherapie Kindertherapie en ouderbegeleiding Diëtist Osteopathie Psycholoog Maatschappelijk werk Thuiszorg MEE Grand-café Activiteitenruimten Jongerenruimte Wasserette Winkel Basisschool Kinderdagverblijf Peuterspeelzaal Centrum voor Jeugd en Gezin Kapsalon (ROC) Ondergrondse parkeergarage Sportzaal Een-loket Flex-kantoor Flex spreek- en vergaderruimten Wijkpunt zit in afbouwfase 3 Het Koetshuis 103 appartementen 2 groepswoningen voor cliënten met respectievelijk verstandelijke en psychische beperking 2 zotels 5 woonunits ieder voor 6 cliënten verpleeghuiszorg Medisch centrum Huisarts Tandarts Apotheek Fysiotherapie Verloskundige Logopedie Wijkpunt zit in afbouwfase In voorbereiding 4 Besoyen 23 appartementen voor senioren 14 appartementen voor cliënten met een verstandelijke beperking 16 appartementen voor cliënten met een psychische beperking 20 appartementen met zorgvraag 2 woonunits ieder voor 6 cliënten verpleeghuiszorg Dagverzorging Wijkcentrum/buurthuis Basisschool Kinderdagverblijf Buitenschoolse opvang Peuterspeelzaal Sportzaal Wijkpunt zit in de ontwerpfase 5 Kaatsheuvel-Oost Basisschool Wijkpunt zit in de oriëntatiefase 6 Bloemenoord PM PM PM Wijkpunt zit in de oriëntatiefase

23 Volkshuisvestelijk verslag Casade heeft inmiddels veel ervaring opgedaan in de ontwikkeling van wijkpunten. Zo vraagt de organisatie en exploitatie van wijkpunten specifieke kennis en ervaring en een andere manier van werken, structuur en organisatie. Daarnaast gaat de ontwikkeling van wijkpunten en wijkwerkplannen convergeren; wijkwerkplannen leveren een bijdrage aan de programmering van de wijkpunten en zijn belangrijke input voor het activiteitenplan van de wijkpunten, dat met partners wordt opgesteld en uitgevoerd. Dit vormt voor Casade aanleiding om te participeren in het clusterexperiment maatschappelijk vastgoed van de Wijkplaats en de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV). Doel van het experiment is om ervaringen met andere corporaties uit te wisselen om te komen tot de opzet van een businesscase maatschappelijk vastgoed met als resultaat een businessplan voor een wijkpuntonderneming. Het businessplan, dat als voorstudie dient voor het nieuwe ondernemingsplan van Casade, is medio maart 2009 gereed Producten en diensten Nauw gelieerd aan stappen die worden gezet naar een wijkcorporatie, zijn de producten en diensten die de medewerkers van Casade moeten ondersteunen bij hun werkzaamheden. Een aantal van deze producten en diensten passeert hierna de revue. Thuis-in-de-wijkwijzer Een nieuw instrument is de Thuis-in-de-wijkwijzer, een soort gereedschapskist voor activiteiten in de wijk. Deze activiteiten zijn beschreven naar doel, doelgroep, stappenplan, financiering, rol en samenwerkingspartners. Met de Thuis-in-de-wijkwijzer willen we bewerkstelligen dat medewerkers niet elke keer het wiel opnieuw uitvinden als ze een nieuwe activiteit gaan opzetten. Op die manier ontstaat een uniforme manier van werken binnen Casade. Inmiddels zijn ruim 25 activiteiten beschreven Wijkwerkplannen (tweede generatie) Casade heeft haar werkgebied ingedeeld in negen wijken. Elke wijk heeft de beschikking over een wijkteam. Een wijkteam werkt op basis van een wijkwerkplan. In dit wijkwerkplan staat aangegeven wat het beeld van de wijk is, welke visie er is op de toekomst, en op welke manier er invulling gegeven wordt om die toekomstbeelden te realiseren. In 2008 hebben we in Kaatsheuvel-West samen met partners zoals welzijnswerk, zorg, onderwijs en lokale overheid gesproken om tot een gezamenlijk wijkwerkplan te komen. Dit is gelukt, mede omdat deze partijen ook betrokken zijn bij het wijkpunt Pannenhoef/De Rode Loper. Nu wordt de stap gezet naar andere wijken waar een wijkpunt komt zoals BaLaDe en Sprang-Driessen (Het Koetshuis). Wijkatlassen Een ander nieuw instrument is de wijkatlas. Dit moet een belangrijk hulpmiddel worden voor de wijkteams van Casade. In een wijkatlas krijgt men een goed inzicht in de wijk. Het is een soort sociale kaart die informatie verschaft over bijvoorbeeld het aantal woningen, type huurwoningen, huurprijzen, WOZwaarden, demografische getallen, voorzieningen, contactpersonen, sleutelfiguren, cijfermateriaal over werkloosheid en leefbaarheid. Voor de wijken Zanddonk en Sprang-Driessen is de wijkatlas gevuld. In 2009 volgen de andere wijken. Online klantenpanel Casade hecht veel waarde aan de mening van de klant. Een van de instrumenten die ze inzet om klantinformatie te vergaren, is het online klantenpanel dat in het verslagjaar is geïntroduceerd. Dit panel kent bijna 200 deel nemers. Het online klantenpanel is inmiddels tweemaal bevraagd. 21

24 22

25 Volkshuisvestelijk verslag De eerste keer ging het over de communicatie van Casade, waarvan de uitkomsten worden gebruikt als input voor een nieuwe website. De tweede keer waren de wijkpunten onderwerp van het onderzoek. De resultaten hiervan zijn begin 2009 verschenen. Leer-werktrajecten In 2007 zijn we als corporatie de samenwerking aangegaan met een aantal onderwijsinstellingen. MET Praktijkonderwijs, ROC Tilburg en Scholengemeenschap De Overlaat (VMBO) zijn de belangrijksten. Deze samenwerking heeft in 2008 geresulteerd in een redelijk aantal stageplaatsen. Ruim 20 scholieren hebben stage gelopen bij Casade. Dit vond plaats in het groenonderhoud, de catering, het technisch onderhoud of de administratie. Een leerling heeft bij Casade een arbeidsovereenkomst gekregen met daaraan gekoppeld een vervolgopleiding. We hebben ook de wijze waarop stageverzoeken afgehandeld worden gestructureerd in overleg met de stagecoördinatoren van de onderwijsinstellingen. Professionalisering wijkmedewerkers Samenwerking is een voorwaarde voor wijkgericht werken. Welzijnsmedewerkers, zorgverleners, vrijwilligers, politie, gemeente en niet in de laatste plaats de bewoners zelf zijn daarin de belangrijkste partners. De samenwerking komt niet vanzelf tot stand. In 2008 zijn we gestart met een traject om de wijk medewerkers beter toe te rusten op het werken in de wijk. De systematiek van Asset Based Community Development (ABCD) stond centraal. In 2009 borduren we hier op voort via Masterclasses Wijkontwikkeling: uitvoering In het verslagjaar heeft Casade ,65 (Waalwijk ,61 en Loon op Zand ,04) geïnvesteerd in wijkontwikkeling. Daarvoor zijn, al dan niet in samenwerking met bewoners en andere partijen, de volgende activiteiten uitgevoerd: Sociaal - Voorjaarsactiviteiten rond buurthuis - Activiteit rond Koninginnedag - Vakantieactie - Wijkschouw - Buurtpreventie - Opening plein - Aankleding terras - Deelname wijktafel en wijkteams - Buurtkamer - Opschoonactie - Verkeersactie - Bewonersmiddag - Straatspeeldag - Plantjesactie - Aanleg speelvoorziening - Aanleg speelplaats school Economisch Cultureel - Zomersportspektakel - Suikerfeest - Kerst-in - Buurtfeest - Fietstocht - Multiculturele brunch - Buurtbarbecue - Iftar-bijeenkomst - Plaatsen kunstwerk Fysiek 23 Datzelfde geldt voor de interne organisatie van Casade. Ook daar is een traject gestart om de professionalisering van de medewerkers te vergroten, niet alleen wat betreft de kennis maar ook de vaardigheid om wijkactiviteiten projectmatiger te benaderen. - Schilderen garagedeuren - Ontwerpen van tuinplan - Beursvloer Waalwijk - Afsluiting brandgangen - Herinrichting binnenterrein - Jeu de boulesbaan - Camera s in flatgebouw

26 2.4 Dicht bij de doelgroep Ondernemingsplan : Onze doelgroepen worden veranderlijker en meer heterogeen van samenstelling. Dat maakt, van de ene kant, dat het moeilijker is om in te schatten wat hun wensen en behoeften zijn en, aan de andere kant, noodzaakt dat tot meer keuzemogelijkheden voor de klant. Voor wat betreft het bieden van keuzes streven we naar een aanbod dat zo veel mogelijk aansluit bij wat mensen belangrijk vinden. In deze pluriforme samenleving een breed aanbod dus van zowel woningen als producten en diensten. Een breder, groter aanbod van woningen moet de wachttijden voor woningzoekenden verkorten. Ten aanzien van het inventariseren van wensen en behoeften van de klant willen we bewoners meer betrekken bij specifieke momenten van beleiden planvorming o.a. door het instrument van klantenpanel, gestructureerd werken aan de relatie met relevante belangengroepen en gericht (markt) onderzoek doen bij specifieke vraagstukken. Doelstelling - Het verhogen van het aantal nieuwe verhuringen tot minimaal 800 in 2009 teneinde de wachttijden voor woningzoekenden te verkorten; - Het realiseren van een volledig producten- en dienstenpakket Keuze voor de klant ; - Het behouden van het KWH-label voor de kwaliteit van de dienstverlening; - Het vastleggen van afspraken met maatschappelijke instellingen over verhuringen aan speciale doelgroepen. Realisatie - Het introduceren van nieuwe producten tussen huur en koop en aanvullende woondiensten; - Het realiseren van een keuzeboek met product- en diensteninformatie; - De bouw van een woonwinkel in vestiging Waalwijk; - Maken van afspraken met de huurdersbelangenorganisaties over de invloed van bewoners(commissies) op het beleid van Casade Verhuringen 2008 BBSH verantwoording 24 Naar huishoudgrootte Leeftijd Inkomen Huur laag Huur midden Huur hoog Totaal Eenpersoonshuishoudens <65 Laag Hoog >=65 Laag Hoog Tweepersoonshuishoudens <65 Laag Hoog >=65 Laag Hoog Drie- en meerpersoonshuishoudens <65 Laag Hoog >=65 Laag Hoog Instelling instelling Hoog Totaal

27 Volkshuisvestelijk verslag Aandachtsgroepen Door het bieden van passende huisvesting kunnen mensen met een bijzondere ondersteuningsvraag (zelfstandig) participeren in de samenleving. Casade besteedt dan ook specifiek aandacht aan kwetsbare groepen in de samenleving zoals dak- en thuislozen, jongeren zonder startkwalificatie, personen met psychosociale problemen etc. Casade werkt samen met de Maatschappelijke Opvang, gehandicaptenzorg en ouderenzorg om voor deze bijzondere doelgroepen huisvesting te realiseren. Starters Casade is in de gemeenten Waalwijk en Loon op Zand een belangrijke huis - vester voor jonge starters op de woningmarkt. Ze wil voor jonge starters een be lang rijke rol spelen en zowel in de koop- als in de huurwoningmarkt voorziet Casade in de huisvestingsbehoefte. Jaarlijks bieden we huurwoningen aan waar ook starters voor in aanmerking komen. Daarnaast bieden we betaalbare koopwoningen aan, via constructies als Koopgarant en Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO). Ouderen Casade bouwt met name levensloopbestendige woningen voor senioren. WMO In 2008 zijn er 17 woningen (10 in Waalwijk en 7 in Loon op Zand) verhuurd aan woningzoekenden met een verhuisadvies van de gemeente op grond van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning. Statushouders Gemeenten zijn verplicht asielzoekers met een zogeheten pardonstatus met voorrang te huisvesten. Deze regeling komt bovenop de bestaande regeling voor gewone statushouders. De gemeenten Waalwijk en Loon op Zand geven ieder half jaar via een taakstelling aan Casade hoeveel statushouders via de reguliere regeling en via de pardonregeling moeten worden geholpen. Reguliere statushouders Pardonners Waalwijk Loon op Zand Dak- en thuislozen Casade heeft in Waalwijk twee woningen beschikbaar gesteld als gasthuis voor noodopvang van personen die dakloos dreigen te raken. Het beheer ligt in handen van Traverse. In 2008 zijn 30 personen opgevangen in het gasthuis met een bezettingsgraad van 102%. Casade heeft met de gemeente Waalwijk en Traverse een intentieovereenkomst afgesloten voor de gasthuizen. Maatschappelijke opvang In het verslagjaar zijn 41 woningen in het kader van de maatschappelijke opvang verhuurd aan instellingen zoals Prisma, RIBW en Traverse, al dan niet met intensieve woonbegeleiding. 25

28 2.4.3 Woningzoekenden Naar leeftijd Woningzoekenden Actieve woningzoekenden Nieuwe verhuringen Gemiddelde wachttijd (in maanden) Slaagkans < % % % Instelling Totaal % Huurbetaling Producten en diensten 26 Huurincasso Met het nauwlettend bewaken van de huurbetaling probeert Casade betalingsachterstanden bij huurders te voorkomen. Huurders die in gebreke blijven, worden minimaal drie keer herinnerd aan hun betalingsverplichting en ontvangen een uitnodiging voor een betalingsregeling. Daarna wordt de vordering uit handen gegeven aan de deurwaarder. In 2008 heeft de betalingsachterstand in vijf situaties geleid tot een huisuitzetting. Convenant Ketenaanpak Multiproblematiek In het verslagjaar heeft Casade haar handtekening gezet onder het convenant Ketenaanpak Multiproblematiek Waalwijk. Middels dit convenant wordt afstemming en samenwerking bevorderd tussen de participerende partijen om zodoende te komen tot een optimaal sluitende keten van hulpverlening voor meervoudige problematiek, waarbij integraal, probleem- en preventiegericht werken centraal staan. Naast Casade zijn de deelnemende partijen de gemeente, de politie, de GGZ, Juvans Maatschappelijk Werk en Novadic Kentron. Het convenant moet onder andere dreigende huisuitzetting voorkomen. Beleid Casade vindt het van belang dat haar klanten op meerdere aspecten keuzemogelijkheden hebben. Naast een grote variëteit aan woningen kunnen klanten bij Casade ook kiezen uit een aantal diensten zoals reparatieverzoeken, serviceabonnement, WoonEnergie, verhuisservice, glasfonds, of toepassingen van domotica. Deze zijn beschreven in een keuzemenu. Daarnaast is begonnen met het beschrijven van de maatschappelijke diensten die worden aangeboden via de samenwerkingspartners op het terrein van zorg, welzijn en onderwijs. Deze maatschappelijke diensten zijn erop gericht om mensen zo lang mogelijk zelfstandig te laten functioneren of zijn gericht op zorg aan huis. Dit leidt in 2009 tot een soort basispakket waar onze klanten een beroep op kunnen doen. Verdere invulling of uitbreiding van de maatschappelijke diensten wordt ingegeven door onder andere analyses van de markt. Daarvoor zal Futurascoop een belangrijke input leveren. Futurascoop is een verkenning van de corporaties binnen het samenwerkingsverband Futura op toekomstige ontwikkelingen en mogelijkheden die zich voordoen om nieuwe producten te ontwikkelen.

29 Volkshuisvestelijk verslag Uitvoering Keuzemenu Deelnemers producten en diensten 27 Product/dienst Glasfonds Ontstoppingsfonds Serviceabonnement VvE-beheer Deelnemers huurders huurders huurders 33 VvE s (omvattende 691 appartementen, 21 commerciële ruimten, 5 garages en 595 parkeerplaatsen)

30 2.4.6 Betrekken van bewoners bij beheer en beleid Op beleidsniveau voert Casade het overleg met de Stichting Huurdersbelangen WLS, waarin de drie lokale huurdersorganisaties zijn verenigd. De samenwerkingsovereenkomst tussen WLS en Casade bevat afspraken over de wijze waarop Casade de huurders betrekt bij onderwerpen van beleid. De stichting komt periodiek bijeen met zowel het bestuur als de drie vestigingsmanagers van Casade. De drie lokale huurdersorganisaties (HBV Loon op Zand, HBV Sprang-Capelle en HV Oud-Waalwijk) bespreken met de vestigingsmanagers periodiek aspecten van beheer in de betreffende vestiging. Het beheer in specifieke complexen is onderwerp van overleg tussen bewonerscommissies en de wijkteams van Casade. Casade ondersteunt deze commissies om hun rol te kunnen vervullen met accommodatie en een financiële bijdrage voor kleinschalige activiteiten. Met het instrument klantenpanels bespreekt Casade de (wenselijkheid van) nieuwe producten, diensten of dienstverlening. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen het vaste klantenpanel, het online klantenpanel en incidentele panels. Daarnaast vindt regelmatig overleg plaats met andere bewonersplatforms of maatschappelijke partijen om van daaruit input te krijgen voor het beleid en activiteiten op wijk- en buurtniveau. Voorbeelden zijn het periodieke overleg met wijktafels, wijkteams, wijkwerkgroepen, buurtnetwerk, buurtinterventies en maatschappelijk werk. Huurdersoverleg Stichting WLS - Bestuur Casade Stichting WLS - Vestigingsmanagers Casade Lokale huurdersorganisatie - Vestigingsmanager Casade Bewonerscommissies - Wijkteam Casade Vast klantenpanel - Casade Voor advies - Huurbeleid, in het bijzonder huurverhoging per 1 juli Begroting 2009 Casade - Jaarprogramma 2009 gemeente Waalwijk-Casade - Incassobeleid Casade Ter instemming - Aanpassing sociaal statuut sloop en renovatie - Wijkgericht werken - Evaluatie WoonAdviesCommissie - Energiebeleid Casade en woonlasten huurder - Woonruimteverdeelbeleid - Uitvoering van planmatig onderhoud - Wijkwerkplannen - Uitvoering van planmatig onderhoud - Ingrijpende onderhoudsprojecten - Wijkwerkplannen - Dienstverleningsconcept - Leefbaarheid in wijken Kwaliteit van dienstverlening Casade gebruikt het Huurlabel van het Kwaliteitscentrum Woningcorporaties Huursector (KWH) om de kwaliteit van haar dienstverlening te reguleren, normeren en voortdurend te verbeteren. De tien onderdelen van dit Huurlabel omvatten alle primaire klantprocessen en worden periodiek gemeten. In 2008 heeft Casade een nieuwe impuls willen geven aan het kwaliteitsdenken in de organisatie door te kiezen voor de mogelijkheid van Continu Meten. Daarbij worden in een periode van twee jaar alle onderdelen van het Huurlabel een jaar lang continu gemeten: vijf onderdelen in het ene jaar, vijf andere in het volgende jaar. De verwachting is dat hiermee een realistischer beeld ontstaat van de kwaliteit van de dienstverlening. Met behulp van frequentere rapportages ontstaat een betere aanzet tot verbeteringen.

31 Volkshuisvestelijk verslag De volledige meetperiode loopt voor Casade van mei tot mei. Wanneer na twee jaar Continu Meten op alle onderdelen een voldoende wordt gescoord, ontvangt Casade het Gouden Huurlabel. De meest recente cijfers van de KWH meting staan vermeld bij de kengetallen. Bewonersblad en website Via een open communicatielijn, een periodiek verschijnend bewonersblad en een interactieve website, kunnen onze klanten en stakeholders kennis nemen van wat er bij Casade speelt. Klachten Hoewel het aantal klachten relatief gering is, blijven wij werken aan verbetering van de klachtenafhandeling. In het verslagjaar zijn daartoe verdere stappen gezet mede naar aanbevelingen van de Klachtencommissie. De onafhankelijke Klachtencommissie bestaat uit vijf leden en adviseert op basis van een reglement aan Casade en Slagenland Wonen te Waspik over de afwikkeling van klachten. In 2008 heeft de commissie over vijf klachten advies uitgebracht aan Casade. Klachten die zich richtten op technische aangelegenheden en de woonruimteverdeling. In één geval werd de klacht als gegrond aangemerkt. In alle gevallen nam Casade een beslissing overeenkomstig het advies van de Klachtencommissie. Dichter bij de klant Casade wil ook in fysiek en communicatief opzicht dichter bij haar klanten staan. Woonwinkel in elke vestiging Wij willen in elke vestiging vanuit een woonwinkel onze klanten op een eigentijdse manier informeren over onze producten en diensten. Met de verbouwing van het kantoor in Waalwijk beschikken alle vestigingen over een moderne woonwinkel. De ondersteuning van de woonwinkels vindt plaats vanuit het centraal kantoor in Waalwijk. In het verslagjaar is nog eens gesproken over het dienstverleningsconcept van Casade. De realisatie van wijkpunten maakt het noodzakelijk om nog eens nadrukkelijk stil te staan bij de manier waarop en de locatie van waaruit Casade haar klanten wenst te bedienen. In 2009 worden verdere stappen gezet in het kader van het nieuwe ondernemingsplan. Wijkwebsites Casade ziet de wijk als platform voor sociale vernieuwing en wil de wijk een prominente plek geven door te investeren in het wijkgericht werken. De wijkpunten vervullen daarbij een toonaangevende rol. Naast allerlei andere communicatie-uitingen die zich concentreren op het wijkpunt, ontwikkelt Casade per wijk (waar een wijkpunt wordt gerealiseerd) een website. Deze wijkwebsite verschaft niet alleen informatie over de ontwikkeling en de functies van het wijkpunt. De website is tevens een platform voor de gebruikers en bewoners van het wijkpunt en de wijk. Zij kunnen er informatie halen, maar ook informatie brengen. Eind 2006 is gelanceerd en heeft in 2007 een grondige restyle gekregen. Deze wijkwebsites worden frequent bezocht en hebben elk een eigen webredactie. In de webredactie zijn wijkbewoners en verschillende partijen vertegenwoordigd; zij zorgt voor een continue doorontwikkeling op het gebied van vorm en inhoud. Met de opgedane ervaringen als basis is in 2008 een beleidskader wijkwebsites ontwikkeld. In het beleidskader is een lijn uitgezet over de ontwikkeling en het beheer van wijkwebsites. Ook de gewenste samenwerking met andere partijen komt erin naar voren. Nieuw te ontwikkelen wijkwebsites, als eerste voor de wijken Sprang-Driessen en Centrum-Besoyen, worden opgezet en beheerd volgens dit beleid. 29

32 Ondernemingsplan : Bij onze strategie past een aantal specifieke ontwikkelthema s voor de organisatie. We kiezen daarbij voor het INK-model. Naast het ontwikkelen van netwerk- en alliantievaardigheden voor met name de medewerkers met klantcontacten, 30 willen we als organisatie verder werken aan resultaat- en prestatiegerichtheid binnen de structuur van projecten programmamanagement. Daarnaast leggen we de nadruk op profilering en communicatie om zo duidelijk mogelijk te zijn in wat de maatschappij van Casade mag verwachten. In het realiseren van haar doelstellingen zoekt Casade de samenwerking binnen strategische allianties. Het samenwerkingsverband Futura en Cofier Bouwontwikkeling BV zijn daarvan de belangrijkste. We streven ernaar om deze allianties uit te breiden en te verstevigen.

33 Interne en externe kracht 31

34 3. Interne en externe kracht Doelstelling - De vorderingen bij de organisatieontwikkelingen dienen erop te zijn gericht dat Casade in 2008 functioneert als procesgeoriënteerde organisatie (fase 2) in het INK-model en in 2009 stappen heeft gezet richting ketenorganisatie (fase 4 voor wat betreft het speerpunt de wijk centraal ). Realisatie - Het INK-model te gebruiken als motor voor organisatieontwikkeling; - Scherper formuleren van beoogde doelen met Balanced Score Card. 3.1 Wijkgericht werken Professionalisering wijkmedewerkers Professionalisering van wijkmedewerkers is één van de pijlers van Thuis in de wijk. De wijkmedewerkers zorgen voor tastbare resultaten in de wijk samen met en voor bewoners. In 2008 heeft het accent gelegen op de verdere professionalisering van wijkconsulenten. Dit door een groot aantal bijeenkomsten waar de verdere ontwikkeling van de wijkwerkplannen centraal stond. Op deze wijze is veel kennis en ervaring met elkaar gedeeld. Daarnaast is een methodiek ontwikkeld waardoor het wijkgericht werken en de beleidscyclus van Casade meer op elkaar aansluiten. De implemen tatie hiervan vindt plaats in Dienstverleningsconcept Het wijkgericht werken en opzetten van wijkpunten heeft ook impact op de inrichting van de dienstverlening. Welke diensten bieden we aan in de wijk of het wijkpunt? Heeft dit invloed op de dienstverlening vanuit onze huidige woonwinkels en wat betekent dit voor onze medewerkers? De wijkpunten zullen in de toekomst een belangrijke rol spelen binnen de dienstverlening. Verschillende diensten zullen vanuit het wijkpunt worden aangeboden en dat betekent dat onze medewerkers vanuit deze locaties werkzaamheden gaan verrichten. De richting voor de toekomst is in grote lijnen bepaald, maar zal in 2009 verder uitgewerkt worden. 3.2 Strategisch HRM beleid Wijkpunten Wijkpunten vormen een belangrijke katalysator binnen onze aanpak op het gebied van wijkgericht werken. In 2008 is onderzoek verricht naar de wijze waarop de activiteiten die gepaard gaan met de huidige en toekomstige wijkpunten ingebed kunnen worden in de organisatie. Bij dit onderzoek zijn de belangrijke stakeholders en mogelijke samenwerkingspartners in de wijkpunten betrokken. Dit onderzoek zal in 2009 tot besluitvorming en implementatie leiden. Vanwege de vraagstukken die spelen op het gebied van de facilitaire dienstverlening in de wijkpunten is in 2008 besloten om voor de periode van drie jaar een facilitair coördinator wijkpunten aan te nemen. In het verslagjaar is onderzoek gedaan naar de gevolgen van een wijkcorporatie voor de interne organisatie. Wat betekent dit voor medewerkers, de wijze van leidinggeven en de cultuur. De uitkomsten hiervan zijn verwerkt in een strategisch HRM beleid dat in 2009 wordt geïmplementeerd. Het strategisch HRM beleid geeft input voor het nieuwe ondernemingsplan en is gebaseerd op een aantal bouwstenen: aantrekkelijk werkgeverschap vanuit de maatschappelijke ambitie van Casade; samen werken op basis van waarden; een organisatie met een ontwikkelgerichte cultuur; een leiderschapsstijl waarmee een inspirerende en veilige leeromgeving wordt geboden; ontwikkelen van medewerkers, de organisatie als continue leeromgeving; nieuwe professionaliteit van medewerkers; strategische allianties met maatschappelijke organisaties in het werkgebied.

35 Interne en externe kracht 3.3 Organisatieontwikkeling Persoonlijke ontwikkeling Professionaliseren en opleiden De wijkontwikkeling en activiteiten vanuit de volkhuisvestelijke opgave vragen om ontwikkeling van medewerkers. Voor de wijkteams omdat zij de signalen uit de wijk vertalen en via het wijkwerkplan gericht werken aan verdere ontwikkeling van de wijk. Voor vastgoed en wijkteams omdat er grote opgaven liggen op het terrein van nieuwbouw, maar ook planmatig en groot onderhoud. Voor de woonadviseurs als het gaat om het in de markt zetten van de nieuwbouw en stimuleren en begeleiden van de doorstroom die daaruit naar voren komt. De ambities op maatschappelijk vlak vragen om een vergaande professionalisering, aanpassingsvermogen en veranderingsbereidheid van medewerkers. Zij worden ondersteund door collectieve ontwikkeltrajecten en andere personeelsinstrumenten. De interne kracht wordt versterkt door een actief opleidingsbeleid. Casade besteedt hier 4% van de loonsom aan. Via een opleidingsplan wordt de ontwikkelrichting per functiegroep bepaald en activiteiten uitgezet. In 2008 is veel aandacht besteed aan de ontwikkeling van de wijkconsulenten. Ook voor de woonadviseurs en medewerkers contractzaken in de woonwinkel is een intensief opleidingstraject gestart. In 2007 is veel aandacht besteed aan de verdere professionalisering van de afdeling vastgoed. Deze ontwikkeling is ingegeven om het woningenplan en de ambities op het gebied van maatschappelijk vastgoed te kunnen realiseren. In 2008 is deze professionalisering verder opgepakt. De ambitieuze nieuwbouwopgave en de toename in Vereniging van Eigenaars (VvE s) die daarmee gepaard gaat, heeft geleid tot een andere organisatie van de functies binnen het VvE-proces. Er zijn ook andere instrumenten die bijdragen aan de ontwikkeling van medewerkers. Via de systematiek van resultaatgericht beoordelen en belonen worden resultaat- en ontwikkelafspraken gemaakt en wordt gewerkt aan de ontwikkeling van medewerkers. Medewerkers met een ontwikkelwens voor de lange termijn (bijv. de ontwikkeling naar een andere functie of organisatie) kunnen gebruik maken van een Persoonlijk Ontwikkel Plan. Traineebeleid In het kader van het traineebeleid is in 2008 een trainee Personeel & Organisatie gestart. De trainee Communicatie is doorgestroomd naar een reguliere functie. In de loop van 2009 start de trainee Wonen en wijken. Casade plukt hiermee de vruchten van haar traineebeleid. Leer-werktrajecten In 2008 is een beleid rond leer-werktrajecten vastgesteld om kansen te creëren voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Dit sluit goed aan op de initiatieven die in de wijk worden opgepakt op het gebied van leren en werken. Casade levert hieraan binnen de eigen werkorganisatie een bijdrage door in de formatie twee leer-werkplaatsen op te nemen. Ieder leer-werktraject duurt maximaal twee jaar. De eerste plaats is inmiddels ingevuld. Met de leer-werktrajecten richten we ons op scholieren, jongeren of volwassenen met een beperking of uitkering. Het doel is om deze doelgroepen werkervaring op te laten doen en daarmee de kansen op de reguliere arbeidsmarkt te vergroten. Dit sluit aan bij de ideeën van de overheid over een arbeidsmarkt waarin talenten zoveel als mogelijk worden benut. 33 In totaal is er in ,- besteed aan collectieve en individuele opleidingstrajecten.

36 3.4 Formatie Medewerkers Opinie Meting 34 De werkorganisatie telt eind ,42 fte, dit is inclusief tijdelijke medewerkers en exclusief inleenkrachten. In 2008 zijn er 17 nieuwe collega s gestart en hebben 7 medewerkers de organisatie verlaten. Formatie Bezetting* Afdeling FTE s FTE s Mw s M V Directie 1,00 1, Advies 16,39 14, Vastgoed 11,78 11, Financiën 10,00 11, Kaatsheuvel 15,11 15, Sprang-Capelle 15,53 15, Waalwijk 31,61 32, Totaal 101,41 101, * Inclusief tijdelijke medewerkers en inleenkrachten doch exclusief tijdelijke medewerkers en inleenkrachten die medewerkers vervangen die ziek of met zwangerschapsverlof zijn. 3.5 Arbeidsomstandigheden In 2008 is hard gewerkt aan het verder implementeren van het Arbo-beleid en het uitvoeren van het eerste programma RI&E , dat is opgesteld naar aanleiding van de in 2006 uitgevoerde Risico Inventarisatie en Evaluatie: implementatie van het beleid rond psychosociale arbeidsbelasting; aanstellen van een externe vertrouwenspersoon; voorlichting rond Arbo tijdens overlegvormen, arbeidsvoorwaarden gesprek en op het intranet van Casade; periodiek medisch onderzoek voor een aantal medewerkers; aanschaf defibrillatoren (inclusief opleiding BHV ers). Eind 2007 is voor de tweede keer een tevredenheidsonderzoek uitgevoerd. De uitkomsten van dit onderzoek tonen een zeer positief oordeel van de medewerkers. Tegelijkertijd bleek uit de uitkomsten hun grote betrokkenheid bij de doelstellingen van Casade. Ook in de benchmark kwam de score van Casade als zeer goed naar voren. Niettemin is aan de hand van de resultaten in 2008 een verbeterplan opgesteld om de tevredenheid naar een nog hoger niveau te brengen. Die verbeterpunten zijn in het verslagjaar gerealiseerd. Bedoeling is dat de Medewerkers Opinie Meting over een periode van vijf jaar drie keer wordt uitgevoerd. In de eerste helft van 2009 wordt dit onderzoek herhaald. De uitkomsten vormen input voor het nieuwe ondernemingsplan. Beste Werkgeversonderzoek Het bedrijf dat dit onderzoek bij Casade heeft uitgevoerd, organiseerde in 2008 samen met Volkskrant Banen het Beste Werkgeversonderzoek onder 315 organisaties. In dit onderzoek had Casade een plaats in de categorie gouden winnaars. 3.6 INK Managementmodel Casade werkt met het INK Managementmodel als hulpmiddel voor de gewenste organisatieontwikkeling. Na een eerste positiebepaling in 2005 is deze begin 2008 voor de tweede keer uitgevoerd. De resultaten laten zien dat Casade gemiddeld bijna een fase verder scoort dan bij de eerste positiebepaling. We bevinden ons, in de oude termen van het INK, aan het eind van fase 2 (procesgeoriënteerd) en op onderdelen al ver in fase 3 (systeemgeoriënteerd). Het ziekteverzuim is in ,35% (exclusief zwangerschapsverlof). Dit is een lichte daling ten opzichte van 2007, toen het verzuim 3,77% was.

37 Interne en externe kracht Verbeterplan na INK Positiebepaling Verdere stappen Na de tweede positiebepaling is een verbeterplan opgesteld dat zich richt op: verstevigen van de basis voor een wijkaanpak; versterken van interne verbindingen; ontwikkelen van een volwassen Balanced Score Card; product-marktcombinaties (PMC s) - strategisch voorraadbeleid. Voor elk van deze thema s zijn projecten en acties vastgesteld die in het Werkplan 2008 een plaats hebben gekregen. Eind 2008 is het merendeel van de voorgenomen acties gerealiseerd en is goede vooruitgang geboekt. In 2009 besteedt Casade, vooral voor het aspect leiderschap, aandacht aan de vernieuwing van het INK-model. Hierbij wordt naast de bekende PDCAcirkel (Plan-Do-Check-Act) meer invulling gegeven aan de mensgerichte aspecten met de IMWR-cirkel (inspireren, mobiliseren, waarderen en respecteren). Verder wordt in 2009 een zogenaamde deltascore uitgevoerd die zal aantonen welke ontwikkeling voor Casade nodig is in het functioneren binnen de diverse genoemde stromen. Het voornemen is om in 2010 een INK-audit uit te laten voeren INK-fasering Verbetergroepen Casade heeft de ambitie een wijkcorporatie te worden. Een corporatie die in een netwerk, in samenwerking met anderen, optimaal de wijken bedient en zorg draagt voor een goed leefmilieu. Het strategisch HRM-beleid onderscheidt in dit streven naar een wijkcorporatie de volgende stromen en fasen waarin Casade zich in INK termen wil bevinden: Stroom De wijk Maatschappelijk vastgoed Reguliere dienstverlening (ontwikkelen en beheer van) vastgoed Operationele bedrijfsvoering INK-fase Fase III Voor het ontwikkelproces in fase I en voor beheer en exploitatie fase IV Voor de primaire klantprocessen fase II Voor efficiënt inrichten en beheersen van vastgoedprocessen fase II Fase II In het kader van procesmanagement en verbeteren van klantprocessen werkt Casade met verbetergroepen per klantproces. Er zijn acht verbetergroepen actief die alle tien onderdelen van het KWH Huurlabel omvatten. Via verbetergroepen is de PDCA-cyclus meer ingebed in de organisatie en wordt op gestructureerde wijze gewerkt aan behoud en verbetering van de kwaliteit van dienstverlening. Waar de eerste jaren de verbetergroepen een hoge vergaderfrequentie kenden, is deze in 2008 teruggebracht. Deze meer beperkte inzet wordt voor 2009 gecontinueerd met name om het accent meer te verleggen van verbeteren van de dienstverlening naar (verhoging van) de efficiency en beperking van de kosten in processen. Het werkplan 2009 voorziet in een project dat zich richt op het versterken van de operationele bedrijfsvoering. 35

38 3.6.5 Prestatie-indicatoren Laten voelen wat wij bedoelen Voor een viertal klantprocessen heeft Casade prestatie-indicatoren vastgesteld. De resultaten hiervan worden periodiek gevolgd en vormen onderdeel van de resultaatafspraken in het kader van de collectieve, variabele beloning. Daarnaast worden de behaalde resultaten in het dagelijks onderhoud gerapporteerd naar de betrokken aannemers en periodiek geëvalueerd. In het verslagjaar is op alle vier prestatie-indicatoren vooruitgang geboekt Balanced Scorecard In het verslagjaar is een eerste aanzet geven tot een Balanced Scorecard. Deze heeft vooralsnog een beperkt aantal doelstellingen en is gericht op sturing en verbetering. De scorecard geeft de strategische samenhang van de organisatie weer en is opgehangen aan een viertal perspectieven, te weten klanten, financieel, interne bedrijfsprocessen en lerend vermogen. Als Casade willen we laten voelen wat wij bedoelen. Met dit doel is in 2008 een middelenmix ingezet om een aantal doelgroepen eenduidig te bedienen in de communicatie. Ook hebben we in de Maasroute voor woningzoekenden informatieve artikelen geplaatst en voor de lokale maatschappij algemene artikelen over Casade. Onze huurders ontvangen al enkele jaren het huurdersblad CasaDivers. In 2008 is daar wederom het klantenverslag aan toegevoegd. Daarnaast is er een aantal speciale projectnieuwsbrieven uitgebracht dat huis-aan-huis bezorgd werd in een plangebied. Deze nieuwsbrieven zijn dus ook bezorgd bij niet-huurders in het plangebied. Hiermee willen wij alle wijkbewoners nadrukkelijker betrekken bij onze plannen in een wijk of buurt. Voor stakeholders is in het verslagjaar voor de eerste keer het jaarlijkse stakeholders-magazine Inzicht uitgebracht Aansluiting vinden met markt en maatschappij Communicatie Ter realisatie van de organisatiedoelstellingen is voor 2008 een activiteitenplan opgesteld op basis van het strategisch communicatieplan en het werkplan Eenduidig corporate merk Casade is een sociaal-maatschappelijke investeerder die mens en wijk samenbrengt. Het resultaat van onze investeringen is een betere kwaliteit van leven in de wijk. In 2008 is het motto Investeren in wonen en wijken vertaald naar een corporate programma Thuis in de wijk. Met de activiteiten uit dit corporate programma laden wij ons corporate merk. Als maatschappelijk ondernemer bedienen we zowel de markt (onze huurders en stakeholders) als de maatschappij. Waar het bij de markt grotendeels draait om individuele wensen en behoeften, gaat het bij de maatschappij veel meer over vraagstukken die anderen raken. Wij zien het als onze taak om maatschappelijk te blijven denken. Hierbij nemen we de maatschappelijke behoeften als primair uitgangspunt. Casade ondersteunt dan ook diverse lokale initiatieven. We stellen hiervoor jaarlijks een bedrag beschikbaar uit het stimuleringsfonds. Met het stimuleringsfonds willen we: buurtbewoners meer met elkaar in contact brengen, de sociale samenhang vergroten en het gemeenschapsgevoel versterken; het lokaal cultureel erfgoed en -vastgoed bewaren; het maatschappelijk ondernemerschap, ofwel lokale initiatieven op het gebied van wonen, zorg en welzijn, stimuleren.

39 Interne en externe kracht 3.8 Bericht van de Ondernemingsraad De ondernemingsraad kijkt terug op een relatief rustig jaar waarin het overleg met de bestuurder op constructieve wijze is voortgezet. Het eerder betrekken van de OR in opiniërende zin over onderwerpen die in de (ontwikkeling van de) organisatie spelen, heeft daar zeker aan bijgedragen. De OR is in 2008 van samenstelling gewijzigd. De samenstelling van de ondernemingsraad is per 1 januari 2009 als volgt: Otto Brouwer voorzitter Centraal Kantoor Gijs van Elderen secretaris Vestiging Sprang-Capelle John van Riet lid Centraal Kantoor Cristel Biemans lid Vestiging Waalwijk Soeli Alexandris lid Vestiging Kaatsheuvel De OR heeft in 2008 zeven keer vergaderd. Er waren in 2008 slechts drie overlegvergaderingen tussen de directeur-bestuurder en de OR. Eén geplande overlegvergadering verviel vanwege onvoldoende agendapunten en de laatste vergadering van het jaar is verschoven naar januari Daarnaast was er een speciale overlegvergadering waarbij met de directeur-bestuurder in informerende en opiniërende zin over een aantal beleidsonderwerpen is gesproken. De OR heeft deze manier van werken als zeer constructief ervaren. Daarnaast was er het jaarlijks overleg met de Raad van Commissarissen, de directeur-bestuurder en een afvaardiging van de OR. Advies- en instemmingszaken - Traineebeleid - Beleid psychosociale arbeidsrisico s (PSA) - Voordracht externe vertrouwenspersoon - Adviesaanvraag over de inzet van Atrivé bij de nota over strategisch HRM beleid en bij een aantal andere P&O onderwerpen, evaluatie Arbo-Unie - Evaluatie belonings- en beoordelingssystematiek Over de evaluatie van de beoordelings- en beloningssystematiek heeft de OR een aparte bijeenkomst met haar achterban. Haar bevindingen heeft zij aan Atrivé overgebracht, die over dit onderwerp een adviesnota voor Casade heeft opgesteld. Overige onderwerpen - Evaluatie bedrijfsfitness - Voorstel collectieve verlofdagen - Kandidaatstelling lid RvC door OR - Medewerkers Opinie Meting - Sociaal Jaarverslag Arbeidstijden - Beleid leerwerktrajecten 37

40 3.9 Samenwerking Gemeente Van gemeenten en corporaties wordt verwacht dat zij komen tot concrete, meerjarige prestatiecontracten op basis van een gemeentelijke woonvisie. Zowel de gemeente Loon op Zand als de gemeente Waalwijk heeft in het verslagjaar een begin gemaakt met het actualiseren van de woonvisie. Een traject waarbij Casade nauw is betrokken. De verwachting is dat beide woonvisies in de loop van 2009 worden opgeleverd. Casade heeft met beide gemeenten prestatiecontracten afgesloten die gaan over nieuwbouw, transformatie van de bestaande voorraad en betaalbaarheid tot en met 2009 en over samenwerking en activiteiten op het terrein van wijk- en buurtbeheer. Deze contracten worden verder geconcretiseerd in een jaarprogramma om de overgang van beleid naar uitvoering te bevorderen. Het woningenplan is de vertaling van de prestatiecontracten nieuwbouw door Casade. De nieuwe woonvisies in Loon op Zand en Waalwijk zullen leiden tot nieuwe prestatiecontracten met Casade. Casade werkt met beide gemeenten intensief samen op alle terreinen: wonen, wijk- en buurtbeheer en welzijn en zorg. Het overleg is breed op bestuurlijk en uitvoerend niveau Verbindingen Casade kent een beperkt aantal verbindingen. Daarin worden geen activiteiten uitgeoefend die voor corporaties niet zijn toegestaan. In het kader van het toezicht op de verbindingen van Casade legt de bestuurder de ondernemingsplannen van de verbindingen voor aan de Raad van Commissarissen met telkens een beschouwing van zijn kant over de toegevoegde waarde voor Casade. Futura Aan Stichting Futura neemt Casade deel samen met drie andere Brabantse woningcorporaties. Deze corporaties zijn WonenBreburg uit Tilburg/Breda, AlleeWonen uit Breda/Roosendaal en Domein uit Oosterhout. De afzonderlijke corporaties blijven zelfstandige, maatschappelijke ondernemers op lokaal niveau en richten zich primair op de lokale klanten, instellingen en overheid. De samenwerking in Futura voegt hier een dimensie aan toe. Futura heeft een kleine organisatie die is opgezet rond de domeinen Volkshuisvesting en Vastgoedsturing, Informatisering en Automatisering, Financiën en Treasury en Personeel en Organisatie. Op deze terreinen vervult Futura verschillende rollen. De ene keer als partij die namens de corporaties optreedt, de andere keer als platform waar medewerkers van de verschillende corporaties elkaar ontmoeten voor kennisuitwisseling en innovatie, maar ook als producent die onder meer beleidskaders, innovatieve producten en invoeringsplannen ontwikkelt en beheert. Deelnemingen Cofier Casade participeert met drie andere Brabantse corporaties (AlleeWonen, WonenBreburg en Domein) in Cofier Bouwontwikkeling BV. Deze projectontwikkelingsorganisatie voert taken uit als acquisitie, conceptontwikkeling, planontwikkeling en bouwmanagement voor nieuwbouw en herstructurering.

41 Interne en externe kracht ColonnadeDuHAF ColonnadeDuHAF heeft als doel het (doen) financieren van toegelaten instellingen door toegang te organiseren tot de internationale kapitaalmarkt onder garantie van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw. Een 25-tal corporaties is aandeelhouder. Casade Holding B.V. Onder andere in het kader van de invoering van de Vaststellingsovereenkomst met de Belastingdienst voor de invoering van de vennootschapsbelasting, heeft Casade een structuur met dochterondernemingen opgezet. Casade Holding B.V. is de verbindende schakel tussen de verschillende afzonderlijke dochters en de toegelaten instelling Stichting Casade. Stichting Casade is 100% eigenaar van Casade Holding B.V. Deze B.V. heeft dezelfde doelstellingen als Casade zelf, namelijk het beheren van vastgoed. Casade Holding B.V. heeft een 100% belang in Casade Vastgoed B.V., Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. en Casade Energie B.V. Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. is een 100% dochter van Casade Holding B.V. Deze vennootschap neemt deel in VOF Waalborgh Bouwontwikkeling, een samenwerkingsverband tussen Casade en drie marktpartijen. Door de deelname in VOF Waalborgh Bouwontwikkeling probeert Casade sneller toegang te krijgen tot nieuwe ontwikkelmogelijkheden om zo een extra bijdrage te leveren aan haar volkshuisvestingsopgave. De doelstelling van Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. is het deelnemen in gemeenschappelijke projectontwikkeling met derden. Casade Energie B.V. Casade Energie B.V. is een 100% dochter van Casade Holding B.V. Casade Energie B.V. is per 20 februari 2008 officieel opgericht. Casade Energie B.V. heeft als doelstelling het leveren van energiediensten en het in exploitatie nemen van energiesystemen. Casade Vastgoed B.V. Casade Vastgoed B.V. is een 100% dochter van Casade Holding B.V. Casade Vastgoed B.V. is opgericht om te kunnen voldoen aan de eisen uit de Vaststellingsovereenkomst met de Belastingdienst en heeft tot doel het beheren van het (commerciële) vastgoed. Het eerder overgedragen bedrijfsmatig onroerend goed en garages (de zogeheten commerciële activiteiten) zijn per 1 januari 2008 weer terug overgedragen naar Stichting Casade, omdat daar vanwege het van rechtswege vervallen van VSO 1 geen reden meer toe was. 39

42 Resultaat deelnemingen Naam van de verbinding Casade Holding B.V. Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. Casade Vastgoed B.V. Rechtsvorm B.V. B.V. B.V. Vestigingsplaats Waalwijk Waalwijk Waalwijk Statutaire doelstelling Bijdragen aan de doelstelling van Stichting Casade Deelnemen in gemeenschappelijke projectontwikkeling met derden Kernactiviteiten Bijdragen aan doelstelling Casade Financiële deelneming in andere ondernemingen Financieren van andere ondernemingen Verwerven, beheren en exploiteren van intellectuele eigendomsrechten Deelnemen in gemeenschappelijke projectontwikkeling met derden Nevenactiviteiten n.v.t. n.v.t. n.v.t. Heeft consolidatie binnen de TI plaatsgevonden? Ja Ja Ja Vennootschap Eigen vermogen Jaaromzet Belang in % 100% 100% 100% Nominale waarde belang, preferentie en/of prioriteit Intrinsieke waarde Eventuele overige participanten in vennootschap n.v.t. n.v.t. n.v.t. Stichting / Vereniging Wijze en mate van bestuurlijke zeggenschap Eventuele overige participanten Bijdragen aan de doelstelling van Stichting Casade Bijdragen aan doelstelling Casade Financiële deelneming in andere ondernemingen Financieren van andere ondernemingen Verwerven, beheren en exploiteren van intellectuele eigendomsrechten 40 Geldstromen van TI naar verbinding Doorberekende kosten aan de deelneming 1.469, , ,83 Waarde verstrekte lening(en) n.v.t. n.v.t. n.v.t. Rentepercentage n.v.t. n.v.t. n.v.t. Zekerheden n.v.t. n.v.t. n.v.t. Aflossingstermijn n.v.t. n.v.t. n.v.t. Geldstromen van verbinding naar TI Ontvangen winstuitkering Afgegeven zekerheden t.b.v. de verbinding Geen Geen Geen Maximale risico-exposure / aansprakelijkheid De inbreng van De inbreng van De inbreng van Risicobeheersing Wijze waarop risicobeheersing plaats vindt De activiteiten van Casade Holding B.V. beperken zich uitsluitend tot deelname in andere entiteiten binnen de groep. Risico voor Casade Woonstichting Casade Holding B.V. heeft een 100% belang in deze BV, waardoor het risico van Casade Woonstichting is beperkt tot de deelname in Casade Holding B.V. heeft een 100% belang in deze BV, waardoor het risico van Casade Woonstichting is beperkt tot de deelname in Casade Holding B.V is daarmee gemaximeerd tot haar deelname. Casade Holding B.V. Verkregen zekerheden n.v.t. n.v.t. n.v.t. Juridische structuur Holding B.V. B.V. B.V. Selectie samenwerkingspartners Door B.V. Door B.V. Door B.V. Maximale omvang projectafspraken Gegarandeerde afzet vooraf Vermogensdoelstelling en dividendbeleid - - -

43 Interne en externe kracht Casade Energie B.V. Cofier Bouwontwikkeling B.V. ColonnadeDuhaf Stichting Jade B.V. B.V. B.V. Stichting Waalwijk Tilburg Huizen Waalwijk Leveren van energiediensten Projectmanagement bij nieuwbouw en renovatie ColonnadeDuhaf verleent corporaties toegang Beheer van woonwagens voor deelnemers van woningcorporaties tot de internationale (openbare) kapitaalmarkt. Leveren van (warm)tapwater, warmte en koude en energiediensten (project)ontwikkeling van energiesystemen het huren, verhuren, vervaardigen, exploiteren, beheren en bezwaren van registergoederen benodigd voor de aanleg c.q. exploitatie van de duurzame energie exploitatie Alliantiecreatie Conceptontwikkeling Planvoorbereiding Bouwmanagement Geld aantrekken voor deelnemers op kapitaalmarkt n.v.t. n.v.t. n.v.t. n.v.t. Ja Ja Ja n.v.t. Beheer van woonwagens voor deelnemers n.b n.b % 25 % 4% n.b. - n.v.t. AlleeWonen, Roosendaal / Breda Domein, Eindhoven Wonenbreburg, Tilburg / Breda 24 andere corporaties Casade neemt voor een derde deel aan Stichting Jade en heeft in het bestuur een derde deel aan zeggenschap Slagenland Wonen, Waspik Gemeente Waalwijk n.v.t (achtergestelde lening) n.v.t. n.v.t. n.v.t. 4,61% (1 jaars Euribor + 5 basispunten) n.v.t. n.v.t. n.v.t. 5 chalets op woonwagenlocatie Villa Gagel te Waalwijk, kadastraal bekend als gemeente Waalwijk, sectie C 0799 ged. (totaal ± m2.) n.v.t. n.v.t. n.v.t. 10 jaar Geen Geen Geen Geen De inbreng van De inbreng van Voor een derde over exploitatieresultaat Stichting Jade Casade Holding B.V. heeft een 100% belang in deze BV, waardoor het risico van Casade Woonstichting is beperkt tot de deelname in Casade Holding B.V Casade is voor een vierde deel aandeelhouder in Cofier. Door de juridische structuur is het risico beperkt tot dit deel. Naast de deelnemers heeft Cofier ook nog enkele andere opdrachtgevers. Casade heeft door de afspraken het risico beperkt tot het voorgenoemde bedrag n.v.t. n.v.t (maximale garantiestelling over n.v.t. exploitatietekort 2004, 2005 en 2006) B.V. Enkelvoudige B.V. met meerdere aandeelhouders Stichting Stichting en meerdere opdrachtgevers Door B.V. Door Cofier Door Colonnade Door Stichting Jade Winsten worden niet uitgekeerd maar toegevoegd aan algemene reserves - n.v.t. Het beheer van de woonwagens is ondergebracht bij een gespecialiseerd bureau, welke ook de directie voert voor Stichting Jade, waardoor het risico beperkt wordt.

44 42

45 Interne en externe kracht Overige samenwerking Thesaurus Een groeiende groep mensen, onder wie oudere senioren, heeft extra aandacht nodig bij het zelfstandig kunnen (blijven) wonen. Casade draagt hierin bij door het beschikbaar stellen van vastgoed en het aanbieden van gemaksdiensten, maar ze heeft daarbij de hulp nodig van andere partijen. Ze zoekt dan ook nadrukkelijk de samenwerking met andere partijen in de Thesaurusgroep: een samenwerkingsverband van zeven partijen, te weten Prisma, Thebe, Schakelring, RIBW Midden-Brabant, Juvans, Mozaiëk/De Twern en Casade, die vanuit hun eigen expertise een bijdrage leveren aan volwaardig burgerschap voor mensen die ondersteuning behoeven. Thesaurus speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van wijkpunten met een op de totale wijk gerichte ondersteuningsstructuur. Stichting Jade Casade participeert samen met haar locale collega Slagenland Wonen en de gemeente Waalwijk in de Stichting Jade. De stichting heeft tot doel de gemeente en beide corporaties te ondersteunen bij de uitvoering van hun volkshuisvestelijke taken op het gebied van de exploitatie van woonwagens en woonwagenstandplaatsen. Doen we! Casade participeert met andere instellingen in het maatschappelijk middenveld in de Stichting Doen We! Deze stichting probeert via concrete activiteiten het welbevinden van de inwoners in de gemeente Loon op Zand te bevorderen. 43

46 Ondernemingsplan : Het is lastig om het verantwoord ondernemen van een organisatie te meten. Wij kiezen ervoor om door middel van vergelijkingsmogelijkheden binnen de sector over onze prestaties verantwoording af te leggen. 44 Binnen het traject van good governance willen we in de externe verantwoording bijzondere aandacht schenken aan de interne toezichtstructuur. Verantwoording achteraf begint bij het creëren van draagvlak aan de voorkant. Ons streven is erop gericht om onze stakeholders invloed te geven op de keuzes die we maken. Uiteindelijk doel is een met de gemeenten, en in tweede instantie met andere belanghebbenden, afgestemde beleidscyclus waarbij we gezamenlijk gebruik maken van onderzoeksgegevens en beleids- en jaarplannen op elkaar afstemmen.

47 Corporate governance 45

48 4. Corporate governance Doelstelling - Bereiken dat de input van en verantwoording aan stakeholders bij externe visitatie een voldoende scoren; - Verstevigen van het interne toezicht, zodat een externe visitatie ook hierop voldoende scoort. Realisatie - Vernieuwing en verbetering van het externe jaarverslag en een speciaal verslag voor huurders; - Deelname aan een stevig visitatietraject in 2007; - Jaarlijks bericht van de Raad van Commissarissen over interne verantwoording. 4.1 Kwaliteit verslaglegging Het jaarverslag van Casade over 2007 is, tezamen met dat van de andere Futura-corporaties, beoordeeld door een extern bureau op zijn potentie als instrument voor maatschappelijke verantwoording. Het jaarverslag heeft daarbij een positieve beoordeling ontvangen met daarbij enkele verbeterpunten die zijn meegenomen in dit jaarverslag. Als opmaat naar implementatie van de governancecode heeft de Raad van Commissarissen aan het eind van het verslagjaar nog eens nadrukkelijk stilgestaan bij rol en positie van de commissarissen, zowel individueel als collectief, en de commissie van advies. In de eerste helft van 2009 zal het implementatietraject zijn afgerond Governance Code Woningcorporaties Casade hecht belang aan een deugdelijk ondernemingsbestuur, waaronder begrepen het integer en transparant handelen van het bestuur, een goed toezicht op het ondernemingsbestuur en het afleggen van verantwoording over het uitgevoerde toezicht. Ze onderschrijft de Aedes-code als ook de Governance Code Woningcorporaties, welke leidend is voor de inrichting van het ondernemingsbestuur en ze streeft daarbij naar een volledige toepassing van de code. In het verslagjaar is verdere aandacht gegeven aan good governance. Samen met extern bureau Atrivé is een traject in gang gezet om de governancecode te implementeren. Een traject dat bestaat uit de volgende stappen: een analyse, vergelijking en standpuntbepaling van de huidige documenten ten opzichte van de governancecode met als output een governancetabel; uitwerking in documenten met als output de beschrijving van de governancestructuur en de diverse reglementen en gedragslijnen; het vaststellen van het toezichtskader c.q. de hulpmiddelen die worden ingezet om het toezicht vorm en inhoud te geven; het opstellen van de governanceagenda om de planning van en de controle op de werkzaamheden van de toezichthouder en het samenspel met de bestuurder te faciliteren. De corporate governance principes die Casade hanteert, zijn in afzonderlijke documenten neergelegd en geplaatst op statuten Casade Woonstichting; gedragscode Raad van Commissarissen; profielschets van de commissarissen; gedragscode managementteam. 4.3 Raad van Commissarissen De Raad van Commissarissen heeft tot taak toezicht te houden op het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken binnen Casade en de met haar verbonden onderneming en staat het bestuur met raad ter zijde. De Raad richt zich bij de vervulling van zijn taak naar het belang van Casade en de met haar verbonden onderneming en weegt daartoe de in aanmerking komende belangen van Casade en de betrokkenen af. De Raad is verantwoordelijk voor zijn eigen functioneren en heeft zijn taak en werkwijze vastgelegd in een gedragscode. In de profielschets voor de Raad van Commissarissen, die in het verslagjaar is geactualiseerd, zijn opgenomen de kwalificatievereisten en de competenties voor de individuele commissarissen. Elke commissaris dient geschikt te

49 Corporate governance zijn om de hoofdlijnen van het totale beleid te beoordelen. Elke commissaris beschikt over een specifieke deskundigheid die noodzakelijk is voor de vervulling van zijn taak, binnen zijn rol in het kader van de profielschets van de Raad. Ook bij een herbenoeming worden deze profieleisen in acht genomen. Leden van de Raad worden voor een periode van vier jaar benoemd met een maximale zittingstermijn van acht jaar. De Raad van Commissarissen heeft uit zijn midden een auditcommissie en een commissie corporate governance benoemd. De taak van deze commissies bestaat uit het voorbereiden van de besluitvorming van de Raad. Binnen de implementatie van de governancecode zal de werkwijze van beide commissies in een reglement worden vastgelegd Toezichttaak en majeure besluiten De Raad van Commissarissen kwam in het verslagjaar zeven maal bijeen, waarvan eenmaal in aanwezigheid van de accountant ten behoeve van de jaarverslaglegging over De belangrijkste onderwerpen: De Raad heeft vervolgens een nadrukkelijke vinger aan de pols gehouden bij het tot stand komen van het herstelplan, daarbij zowel de normen van het CFV als die van Casade in acht nemend. Op basis van dit herstelplan heeft de Raad eind verslagjaar voorlopige goedkeuring gegeven aan de Begroting 2009 en de Meerjarenbegroting voor zover het betreft operationele activiteiten en reeds aangegane verplichtingen. Het herstelplan is begin 2009 besproken met het CFV. Het CFV signaleert in zijn voorlopige beoordeling weliswaar een aanzienlijk vermogensherstel, maar constateert anderzijds dat op de langere termijn nog steeds niet wordt voldaan aan de CFV-normering. Om de financiële positie van Casade tot een aanvaardbaar niveau te brengen, zijn aanvullende maatregelen genomen. Tevens heeft de Raad daarbij sterk aangedrongen op extra bezuinigingsmaatregelen en, waar het herstelplan sterk leunt op verkoop van een groot aantal woningen, rapportage over realisatie van de verkoop en het inzichtelijk maken van de scenario s in het geval de verkoop niet of slechts ten dele wordt gerealiseerd. Als zodanig heeft de Raad definitieve goedkeuring gegeven aan de Begroting 2009 met die restrictie dat omvangrijke investeringen vooraf ter goedkeuring worden voorgelegd. Begroting 2009 In het verslagjaar stond met name de financiële positie van Casade centraal. Casade is een ambitieuze organisatie die haar verantwoordelijkheid neemt, soms ook daar waar andere partijen dat nalaten. Het jaarverslag laat zien dat het hoge ambitieniveau zich onder andere uit in een aanzienlijke nieuwbouwopgave, een hoge onderhoudsuitgave en forse investeringen in wijkgericht werken. Het hoge investeringsniveau noodzaakt tot een zorgvuldige bewaking van de financiële positie. Nadat de Raad van Commissarissen al eerder, overeenkomstig het oordeel van de accountant, had geconstateerd dat Casade scherp aan de wind zeilt, ontving Casade in het verslagjaar het continuïteitsoordeel van het Centraal Fonds Volkshuisvesting (CFV). Het CFV komt tot de conclusie dat het volkshuisvestelijk vermogen van Casade tot en met 2012 onder het risicobedrag ligt en dat de voorgenomen nieuwbouwactiviteiten de vermogenspositie van Casade in gevaar brengen, hetgeen leidt tot een zogeheten B2-oordeel. Een oordeel dat Casade noodzaakt tot het maken van een plan van aanpak voor een afdoende vermogensherstel. Wijkgericht werken De wijk centraal is een van de speerpunten uit het huidige ondernemingsplan, dat in 2009 expireert. De strategische visie rond wijkgericht werken, een van de onderleggers van dat ondernemingsplan, dateert van De maatschappelijke opgave van Casade reikt echter verder dan hetgeen in die visie is neergelegd. Daarnaast bestond er met het oog op het nieuwe ondernemingsplan behoefte aan een nadrukkelijke heroriëntatie. Om die reden is een nieuwe richting rond het wijkgericht werken geformuleerd. Deze richting is met de Raad van Commissarissen besproken en van die zijde is ermee ingestemd dat op basis van de visie Thuis in de wijk de doelstellingen van Casade worden verwezenlijkt en dat de visie een van de onderleggers zal vormen van het nieuwe ondernemingsplan van Casade. Daarbij is ook vooruitgeblikt op de organisatie van het wijkgericht werken, vorm te geven via een wijkpuntonderneming, en de relatie naar de Plus van Waalwijk. 47

50 48 Balanced Scorecard Via viermaandelijkse rapportages informeert de bestuurder de Raad van Commissarissen over werkelijkheid versus begroting. In de eerste rapportage 2008 is voor het eerst een Balanced Scorecard op strategisch niveau opgenomen. Deze scorecard heeft een beperkt aantal doelstellingen en is gericht op het sturen en verbeteren van Casade. Een scorecard die de strategische samenhang van de organisatie weergeeft en die is opgehangen aan de vier perspectieven klanten, financieel, interne bedrijfsprocessen en lerend vermogen. Jaarstukken 2007 In aanwezigheid van de accountant heeft de Raad van Commissarissen zich een oordeel gevormd over het jaarverslag en de jaarrekening 2007 met het accountantsrapport. Strategische allianties Casade participeert in de samenwerkingsverbanden Futura en Cofier om, via de voordelen van schaalgrootte, invulling te geven aan haar volkshuisvestelijke opgave. Aan de hand van hun ondernemingsplannen en de wijze waarop in de jaarstukken van Casade zelf daarover verantwoording wordt afgelegd, vormt de Raad van Commissarissen zich een oordeel over het functioneren van deze allianties. In het verslagjaar is besloten de deelname van Casade aan Futura voor een nieuwe periode van drie jaar te continueren. Visitatie In het verslagjaar is opdracht gegeven aan Raeflex om een visitatie uit te voeren. Een onafhankelijke commissie heeft het presteren van Casade beoordeeld aan de hand van gesprekken met interne (zoals Ondernemingsraad, Raad van Commissarissen) en externe (zoals gemeente en welzijns en zorginstellingen) stakeholders en op basis van dossierstudie bij Casade. De visitatiecommissie komt in haar rapportage tot de volgende beoordeling: Presteren naar eigen ambities en doelen 7 Presteren naar opgave 7 Presteren naar vermogen 8 Presteren volgens stakeholders 7 Governance 7 Gemiddelde score 7 De commissie ziet Casade als een zeer ondernemende, vernieuwende, proactieve corporatie met een hoog ambitieniveau, waar ze nagenoeg haar hele vermogen voor inzet. De commissie waardeert het ook dat Casade een brede kijk heeft op de opgave in het werkgebied, verankerd in een goed uitgewerkte visie op het thema wijkgericht werken. De commissie constateert ook dat Casade kan rekenen op lof van veel stakeholders. Zij zijn overwegend positief over de prestaties en de opstelling van (de medewerkers van) Casade. Daarnaast zijn er ook punten van verbetering. Zo mag Casade in de ogen van de commissie nog duidelijker, met name richting stakeholders, aangeven waar de grenzen van haar activiteiten liggen. En zou ze de samenwerkingspartners, die niet op voorhand haar visie delen, bij de gezamenlijke processen kunnen betrekken. En Casade zou ook nog meer realistische planningen aan haar ambities kunnen koppelen en de voortgang daarvan bespreken met interne en externe stakeholders. Met enkele verbeterpunten is Casade direct aan de slag gegaan. Andere krijgen een plek in het nieuwe ondernemingsplan. Zelfevaluatie 2007 In het verslagjaar is het functioneren van de Raad van Commissarissen over 2007 geëvalueerd, met externe deskundigheid. Daartoe zijn gesprekken gevoerd met de individuele commissarissen en de bestuurder. In de evaluatie, die in aanwezigheid van de bestuurder plaatsvond, kwamen aan de orde de kwaliteit van de commissarissen, de kwaliteit van het beschikbare governance-instrumentarium en de relatie Raad van Commissarissenbestuurder. De evaluatie heeft geleid tot een aantal verbeterpunten waaraan in het verslagjaar invulling is gegeven.

51 Corporate governance Zelfevaluatie 2008 Op soortgelijke wijze heeft de Raad van Commissarissen zijn functioneren over 2008 geëvalueerd, opnieuw onder begeleiding van een externe adviseur. Tijdens de evaluatie zijn diverse invalshoeken van het functioneren tegen het licht gehouden. Ook is er samen uitgebreid gesproken over de uitvoering en impact van de navolging van de Governancecode voor woningcorporaties. De Raad vindt de Governancecode een goed instrument bij het afleggen van verantwoording. De Raad heeft ook een eigen visie ontwikkeld op Governance en het perspectief van waaruit de Raad hier naar kijkt en komt tot de volgende formulering: Externe accountant De rol van accountant wordt vanaf 2001 vervuld door Pricewaterhouse- Coopers (PWC). Hoewel de Raad van Commissarissen tevreden is over de manier waarop PWC deze rol vervult, wordt eraan gehecht om met ingang van het boekjaar 2009 van accountant te veranderen. Begin 2009 zal de selectieprocedure voor de nieuwe accountant worden gestart. Werkzaamheden Klachtencommissie De Raad van Commissarissen heeft in het verslagjaar kennis genomen van de werkzaamheden van de Klachtencommissie, aan de hand van het Jaarverslag 2007 van de commissie. De Raad van Commissarissen van Casade houdt toezicht conform de Governance Code vanuit het besef van haar verantwoording aan de stakeholders van Casade. Tijdens de evaluatie is stilgestaan bij de goedkeuringsbevoegdheid van de Raad, de praktijk van goedkeuringsbesluiten en het monitoren van het functioneren van de corporatie, de werkgeversfunctie van de Raad, de informatiebehoefte, de voorbereiding en het verloop van de vergaderingen. Daarnaast is gekeken naar de werving en selectie van twee nieuwe leden voor de Raad van Commissarissen op grond van de nieuwe kwaliteitsprofielen voor de Raad, de verdeling van functies en taken binnen de Raad en de samenstelling van de Raad. Professionalisering commissarissen Het speelveld van Casade verandert continu en stelt andere eisen aan de organisatie. Niet alleen aan de medewerker, maar ook aan de commissaris als toezichthouder en klankbord voor de bestuurder. In het verslagjaar zijn stappen gezet in een verdere professionalisering van de commissarissen. Zo is aansluiting gezocht bij de Vereniging van Toezichthouders voor Woningcorporaties en zijn concrete afspraken gemaakt om kennis en deskundigheid binnen de Raad van Commissarissen te vergroten. Beloning bestuurder De beloning van de bestuurder wordt door de Raad van Commissarissen vastgesteld en bestaat uit een vast en een variabel deel, waarbij het variabele deel is gekoppeld aan vooraf bepaalde, beïnvloedbare doelstellingen. In een beoordelingsgesprek beziet de commissie corporate governance in hoeverre de bestuurder de doelstellingen heeft gerealiseerd. De beloningsstructuur heeft ten doel de belangen van Casade op middellange en lange termijn te stimuleren. Bij het vaststellen van de beloningsstructuur zijn de bepalingen en uitgangspunten van de Commissie Izeboud gevolgd. Over 2008 is aan de bestuurder een variabele beloning toegekend van ,-. Honorering commissarissen De commissarissen ontvingen in 2008 voor hun werkzaamheden een jaarlijkse vergoeding van 4.000,- (voorzitter 6.000,-). Gelijktijdig met de stappen die worden gezet in een verdergaande professionalisering wordt de commissarisvergoeding in twee stappen, in 2009 en in 2010, verhoogd. Daarbij wordt aangesloten bij de Adviesregeling Honorering Toezichthouders Woningcorporaties van de Vereniging van Toezichthouders voor Woningcorporaties. 49

52 4.3.2 Toezichtkader Integriteit 50 Volkshuisvestelijk De Raad van Commissarissen heeft bij de beoordeling van de door het bestuur voorgestelde beleidskoers en prioriteitstelling gebruik gemaakt van het ondernemingsplan van Casade, het Werkplan 2008, de verantwoordingsrapportages en de ondernemingsplannen van de strategische allianties Futura en Cofier. Financieel In 2006 is een financieel beleid geformuleerd met daarin heldere kengetallen en normen: een financieringsratio van maximaal 75%; een direct rendement van minimaal 4%; een financieringsratio netto-investering van minimaal 25%; een rendement nieuwe projecten van ten minste 3%; een interest dekkingsratio van minimaal 1,3; een kredietfaciliteit van minimaal 2% van het balanstotaal; duration leningen o/g van minimaal 5 jaar Werving en selectie Op 1 januari 2008 waren er twee vacatures in de Raad van Commissarissen. Na een uitgebreide wervings- en selectieprocedure is in het verslagjaar in een vacature voorzien door benoeming van J. Dijkstra vanwege zijn financieel-economische achtergrond. Voor de andere vacature zijn de huurdersorganisaties in de gelegenheid gesteld om een voordracht te doen. Omdat per 1 januari 2009 de tweede huurderszetel in de Raad van Commissarissen vacant is door het vertrek van J. Verhoeven, wordt -met door Casade aangeboden externe ondersteuningeen wervings- en selectieprocedure gevolgd om in beide vacatures te voorzien. De verwachting is dat de benoeming van beide commissarissen nog in het eerste kwartaal van 2009 zal plaatsvinden. In het verslagjaar zijn er geen meldingen geweest van transacties waarbij tegenstrijdige belangen speelden noch waar het betrof de Raad van Commissarissen noch aangaande het bestuur. De Raad van Commissarissen ziet er op toe dat er geen leningen en/of garanties worden verstrekt aan leden van de Raad, het bestuur en aan de medewerkers van Casade. De Raad van Commissarissen is zodanig samengesteld dat de leden ten opzichte van elkaar, het bestuur en welk deelbelang dan ook onafhankelijk en kritisch kunnen opereren. In het verslagjaar is een begin gemaakt met het opstellen van een integriteitcode en een klokkenluiderregeling overeenkomstig de Governancecode Woningcorporaties. Beide krijgen hun afronding in Ook door het jaarlijks overleg met andere informatiebronnen houdt de Raad van Commissarissen oog voor de integriteit binnen de organisatie: Overleg met het managementteam In het overleg met het managementteam hebben de commissarissen zich een beeld gevormd hoe het management aankijkt tegen het ambitieniveau van Casade in relatie tot de organisatie. Daarbij is de afspraak gemaakt om langs de lijn van het nieuwe ondernemingsplan van Casade in gezamenlijkheid meer vorm te geven aan visie en ambities. Overleg met de Ondernemingsraad Ook in het overleg met de Ondernemingsraad hebben de commissarissen ingezoomd op de ambities van Casade maar dan meer in relatie tot de zorg die de Ondernemingsraad heeft geuit over de werkdruk onder de medewerkers. Daarnaast is stilgestaan bij de rol van de Ondernemingsraad, enerzijds als belangenbehartiger van de medewerkers van Casade en, anderzijds, als sparringpartner voor de bestuurder van Casade en de verdere professionalisering van de Ondernemingsraad. Overleg met de huurdersbelangenorganisaties In het overleg met de huurdersorganisaties, verenigd in de Stichting WLS, is onder meer gesproken over de communicatie bij buurtvernieuwingsprojecten en de vacature binnen de Raad van Commissarissen.

53 Corporate governance Samenstelling Naam Leeftijd Functie Nevenfuncties Benoemd Aftredend P.J.M. van Steenoven, voorzitter 63 Voorzitter/lid diverse commissies en belangengroepen H.A.P.J.M. Bool MBA 48 Algemeen directeur leer- en werkorganisatie Drs. P.W. Henskens (op 14 maart 2009 overleden) Drs. C.P.M. Doms 40 Interim-manager Visitator bij corporaties Auditor bij instellingen in de gezondheidzorg J. Dijkstra 61 Diverse commissariaten J.A.P.F. Verhoeven (huurderszetel) 38 Financieel manager bij gemeente Geen Per afgetreden Vacature Commissies De Raad van Commissarissen laat zich bij de uitoefening van zijn taak adviseren door twee commissies uit zijn midden, te weten de commissie corporate governance en de auditcommissie. De vergaderingen van beide commissies vinden plaats in aanwezigheid van de bestuurder. De commissie corporate governance, bestaande uit de commissarissen Henskens, Van Steenoven en Doms, kwam in het verslagjaar tweemaal bijeen. De auditcommissie, bestaande uit de commissarissen Verhoeven, Bool en Dijkstra, kwam in het verslagjaar zes maal bijeen. In de commissies besproken onderwerpen: Commissie corporate governance - Visitatie - Implementatie van de Governance Code Woningcorporaties - Evaluatie van de Raad van Commissarissen - Beoordelen en belonen bestuurder Invulling van vacatures binnen de Raad van Commissarissen Waalwijk, 11 mei 2009 Auditcommissie - Jaarstukken 2007 (in aanwezigheid accountant) - Viermaandelijkse verantwoordingsrapportages aan de Raad van Commissarissen - Begroting 2009 en de daaraan ten grondslag liggende uitgangspunten - Financiële positie Casade in relatie tot het continuïteitsoordeel CFV - Het plan van aanpak om tot vermogensherstel te komen - Selectie nieuwe accountant 51 De Raad van Commissarissen P.J.M. van Steenoven drs. C.P.M. Doms H.A.P.J.M. Bool MBA J. Dijkstra

54 4.4 Bestuur Het bestuur is belast met het besturen van Casade, hetgeen onder meer inhoudt dat hij verantwoordelijk is voor de realisatie van de doelstellingen van Casade, de strategie, de financiering en het beleid en de daaruit voortvloeiende resultatenontwikkeling en het beleid ten aanzien van deelnemingen van Casade. Het bestuur legt hierover verantwoording af aan de Raad van Commissarissen. Het bestuur richt zich bij de vervulling van zijn taak naar het belang van Casade in het licht van haar volkshuisvestelijke en maatschappelijke doelstelling en de met haar verbonden onderneming en weegt daartoe de in aanmerking komende belangen van de bij Casade betrokkenen af. Het bestuur verschaft de Raad van Commissarissen tijdig alle informatie die nodig is voor het uitoefenen van de taak van de Raad van Commissarissen. Het bestuur is verantwoordelijk voor de naleving van alle relevante wet- en regelgeving, het beheersen van de risico s verbonden aan de activiteiten van Casade. Het bestuur rapporteert hierover en bespreekt de interne risicobeheersingsen controlesystemen met de Raad van Commissarissen en de auditcommissie. Besluitvorming door het bestuur vindt plaats in het managementteam, dat bestaat uit de directeur-bestuurder, de manager Vastgoed, de manager Financiën, de manager Advies en de drie vestigingsmanagers. In het kader van integraal management heeft iedere manager de verantwoordelijkheid voor de eigen afdeling/vestiging en een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het geheel. Managers zijn dus integraal verantwoordelijk voor het grote beleidsveld waarop Casade opereert. De werkwijze voor het bestuur en het managementteam, die wekelijks bijeenkomen, is vastgelegd in een gedragscode. De belangrijkste onderwerpen in 2008: 52 Algemeen - Het buurtvernieuwingsproject A. Poirtersstraat Waalwijk - De Begroting 2009 en de Meerjarenbegroting Het buurtvernieuwingsproject Kaatsheuvel Oost - De jaarstukken Het buurtvernieuwingsproject Oranjeplein Waalwijk - Convenant Pluswijken Waalwijk - Verhoging van de huurprijs per 1 juli met 1,6% - Het buurtvernieuwingsproject Nieuwe Vaart Sprang-Capelle - Plan van aanpak tot financieel vermogensherstel - Herontwikkeling Chabotflat Sprang-Capelle - Het Strategisch HRM-beleid Nieuwbouw Kaatsheuvel - Molenwijck-Zuid Sprang-Capelle - Wijkpunt Het Koetshuis Driessen - 61 Koopgarantwoningen CPO-project Landgoed Driessen - Bibliotheek Landgoed Driessen - Het Fort Landgoed Driessen - Villa Dotterbloem Landgoed Driessen - Emmastraat Waalwijk - Prof. Piersonstraat - Grotestraat 266 (locatie Waveem) - Van Vessemstraat - Wijkpunt Besoyen

55 Corporate governance Samenstelling bestuur Drs. A.G.M. Gruijters MBA, 59 jaar, bekleedt sinds 1 januari 1995 de functie van bestuurder. Hij is vanaf 13 juli 1992 in dienst van Casade. Zijn nevenfuncties: Bestuurder Futura; Bestuurslid Brabants Kenniscentrum Ouderen Beloning bestuurder Periodiek betaalde beloningen Beloningen betaalbaar op termijn Uitkering bij beëindiging dienstverband Winstdeling en bonus n.v.t. n.v.t. n.v.t Totaal Het bestuur verklaart dat de financiële middelen van Casade zijn aangewend ten behoeve van de volkshuisvesting. Op basis van de jaarstukken 2008 en de toelichting daarop, deelt het bestuur mede dat het de jaarstukken over 2008 als zodanig vaststelt. Waalwijk, 11 mei 2009 Drs. A.G.M. Gruijters MBA Directeur-bestuurder 53

56 In het ondernemingsplan is de opgave voor Casade beschreven. Deze opgave is bepaald door in eerste instantie aan te sluiten bij de maatschappelijke agenda. 54 In tweede instantie is de financiële en organisatorische haalbaarheid getoetst. Presteren naar vermogen houdt in dat alles wordt gedaan wat in ons vermogen ligt om de maatschappelijke opgave een passende invulling te geven: bouwen, investeren, verhuren, beheren, onderhouden, organiseren, verbinden en verleiden. Presteren naar vermogen betekent dus ook keuzes maken, steeds gericht op het optimaliseren van de maatschappelijke waarde van ons vastgoed voor de lokale samenleving in ons werkgebied.

57 Financieel verslag 55

58 5. Financieel verslag (presteren naar vermogen) 5.1 Inleiding De opgave die Casade ziet is groot. Gezien de forse wachttijden voor een huurwoning (gemiddeld 41 maanden) staat het bouwen centraal. In de jaren 2005 tot en met 2009 bouwt Casade ruim nieuwe woningen. In eerste instantie voor de lage- en middeninkomens, maar ook additionele projecten voor hogere inkomensgroepen. Wonen kent naast een fysieke component ook een sociale component. Kwaliteit van wonen wordt voor een belangrijk deel bepaald door de kwaliteit van de woonomgeving en de sociale samenhang in een wijk of buurt. Casade ziet het ook als haar opgave om maatschappelijk vastgoed te realiseren en bij te dragen aan een professionele ondersteuningsstructuur voor wonen, zorg én welzijn. Casade heeft daarvoor een methodiek van wijk gericht werken ontwikkeld. Daarnaast blijft schoon, heel en veilig (de fysieke component) nog steeds van groot belang. Per 1 januari 2008 zijn alle activiteiten van corporaties volledig belast voor de vennootschapsbelasting; ook de sociale en maatschappelijke activiteiten. Mede hiervoor is de financiële organisatie in 2007 aangepast en is een holding opgericht die onder de toegelaten instelling is geplaatst. Onder de holding zijn enkele besloten vennootschappen (BV s) opgericht. De cijfers die worden gepresenteerd over 2008 zijn de geconsolideerde cijfers van de toegelaten instelling Casade Woonstichting en haar dochterondernemingen (Casade Holding B.V. en de BV s die daar onder vallen). 5.2 Jaarresultaat 2008 De opbouw van het jaarresultaat 2008 is als volgt weer te geven: Jaarresultaat 56 Realisatie 2008 Begroting 2008 Realisatie Operationeel resultaat Verkoop onroerende zaken Overige waardeveranderingen materiele vaste activa Bedrijfsresultaat Financiële baten en lasten (inclusief deelnemingen) Mutatie actuele waarde materiële vaste activa Betaalbaarheidsheffing / wijkheffing Netto perioderesultaat voor belastingen Vennootschapsbelasting Netto perioderesultaat na belastingen

59 Financieel verslag De toename van het operationeel resultaat 2008 ten opzichte van 2007 met 1,2 miljoen wordt voornamelijk veroorzaakt door: de huuropbrengsten die zijn gestegen met 0,9 miljoen; de onderhoudslasten die 1,1 miljoen lager zijn; uitgaven voor wijk- en buurtbeheer die lager zijn dan in 2007 (± 0,3 miljoen), mede doordat erfafscheidingen zijn geactiveerd. Daartegenover staat een toename van de overige bedrijfslasten met 0,8 miljoen (voornamelijk door de heffing voor de 40 prachtwijken van 0,4 miljoen) en salariskosten inclusief sociale lasten en pensioenen met 0,8 miljoen. De verkopen van bestaand bezit zijn achtergebleven bij de verwachtingen en zijn 0,7 miljoen lager dan in In totaal zijn 21 woningen verkocht (waarvan vier onder een Koopgarantregeling), terwijl de verwachting was dat wij 32 woningen uit het bestaand bezit en acht in Koopgarant zouden verkopen. De gemiddelde verkoopprijs van een woning bedraagt ,-, terwijl ,- per woning was begroot. De overige waardeveranderingen materiële vaste activa laten een afboeking van 21,7 miljoen zien. Deze afwaardering is een boekhoudkundig voorcalculatorisch verlies dat genomen wordt op het moment van het aangaan van de verplichting. In 2008 is een aantal nieuwe projecten gestart, waardoor het bedrag voor afboeking van overige waardeveranderingen materiële vaste activa is toegenomen. De netto financieringslasten zijn gedaald met circa 1 miljoen ten op zich te van Op de financieringslasten is een bedrag afgeschreven van 1,5 miljoen door de herwaardering van leningen tegen marktwaarde, conform de nieuwe richtlijnen van de Raad voor de Jaarverslaglegging. Per saldo zouden de rentelasten dus 0,5 miljoen zijn gestegen ten opzichte van Dit wordt verklaard door de vele nieuwbouw- en verbeteringsactiviteiten. In 2008 zijn twee nieuwe leningen voor elk 15 miljoen afgesloten voor financiering van de nieuwbouwprojecten, waarvoor de rente vooraf was vastgesteld, zodat goedkoop kon worden gefinancierd. Een andere opvallende post is de mutatie reële waarde materiële vaste activa met 64 miljoen positief. Dit betreft de verandering in de bedrijfswaarde als gevolg van met name parameterwijzigingen en mutaties in de voorraad. In de bedrijfswaarde voor de jaarrekening is een aanzienlijke besparing op het onderhoud en op de beheerkosten ingerekend voor de komende jaren. Hierdoor is de bedrijfswaarde sterk gestegen. In 2007 is voor het eerst ook een post opgenomen voor belastingen. Dit betreft de gecalculeerde vennootschapsbelasting over het fiscale resultaat over de jaren 2006 en Voor 2008 is het bedrag voor (de acute) vennootschapsbelasting op nihil bepaald. Vanwege ingebrachte grond en opstal- en sloopkosten op een herontwikkelingsproject is een dusdanig groot compensabel verlies ontstaan, dat Casade direct voor 2008 geen vennootschapsbelasting hoeft te betalen. Wel zijn er belastinglatenties ontstaan door verschillen tussen de commerciële en fiscale waardering. Hierdoor is een latente belastingplicht ontstaan van (wegens verschillen in waarderingen van leningen, Koopgarantwoningen, grondposities en door fiscale verliescompensatie). Deze latenties worden jaarlijks opnieuw bepaald. Voor de komende jaren is de verwachting dat Casade niets hoeft te betalen aan acute vennootschapsbelasting, gezien de mogelijkheden die de nieuwe vaststellingsoverkomst biedt en de nieuwbouw- en herontwikkelingsopgave die Casade heeft. Ook ten opzichte van de begroting 2008 is het netto resultaat (na belastingen) sterk verbeterd, maar dit wordt grotendeels verklaard door de mutatie reële waarde materiële vaste activa (begroot een afboeking van 11 miljoen). In 2008 is voor 2,9 miljoen minder aan mutatie actuele waarde (onrendabele toppen) afgeboekt dan begroot. Ook zijn de financieringslasten 2,8 miljoen lager dan begroot, met name omdat pas in 2009 nieuwe leningen zijn aangetrokken, die voor 2008 begroot stonden. Daar staat tegenover dat ten opzichte van de begroting 2008: de verkopen onroerende zaken in totaal achter blijven met ongeveer 2,5 miljoen; het operationeel resultaat 2,0 miljoen lager is dan de begroting, met name door de hogere salariskosten ( 0,6 miljoen) en hogere onderhoudslasten ( 1,2 miljoen); in plaats van een betaalbaarheidsheffing, een bijdrage aan de prachtwijken van voormalig minister Vogelaar moest worden betaald ( 0,4 miljoen). 57

60 5.3 Waardering van het bezit Bedrijfswaarde, Aedex-waarde en WOZ-waarde Casade kent verschillende waardebegrippen voor het vastgoed. Alle begrippen hebben verschillende definities en doeleinden. Onderstaande figuur geeft de ontwikkeling van de verschillende waardes weer. Ontwikkeling van de waardes (bedragen x euro) Bedrijfswaarde Aedex-waarde WOZ-waarde Hierna worden de begrippen nader toegelicht en worden de verschillen uiteengezet.

61 Financieel verslag Bedrijfswaarde Het vermogen van Casade wordt in belangrijke mate bepaald door de waardering van het bezit. Het onroerendgoedbezit wordt gewaardeerd op bedrijfswaarde. De bedrijfswaarde drukt het verschil uit tussen de inkomsten en uitgaven van het bezit gedurende de volledige exploitatie, gebaseerd op uitgangspunten van het eigen beleid. De waardering tegen bedrijfswaarde is conform de Richtlijn 645 van de Raad voor de Jaarverslaggeving en daarmee ook grotendeels gelijk aan de uitgangspunten van het CFV. De bedrijfswaarde (bestaand bezit inclusief nieuwbouw) was eind miljoen en is gestegen naar 353 miljoen eind Doordat nieuwe investeringen veelal hoger zijn dan de bedrijfswaarde op basis van het voorgenomen beleid, wordt het hogere deel van de investeringen afgeboekt als onrendabel ten laste van het jaarresultaat. Dit onrendabele deel van de investeringen geldt fiscaal echter niet als aftrekpost voor de vennootschapsbelasting. Casade heeft ten opzichte van de sector, op basis van een vergelijking van het CFV, een relatief lage bedrijfswaarde. Oorzaak hiervoor zijn de voorzichtige uitgangspunten (onder andere lage aanvangshuren bij nieuwbouw) en ten opzichte van de sector relatief hoge kosten voor onderhoud en relatief hoge bedrijfslasten. In de bedrijfswaarde per eind 2008 zijn maatregelen meegenomen om het onderhoud en de beheerkosten aanzienlijk te verlagen, waardoor de bedrijfswaarde van Casade hoger uitkomt ten opzichte van andere jaren ( ,- per VHE eind 2008). De verwachting is dat de gemiddelde bedrijfswaarde hierdoor ook een stuk zal verbeteren ten opzichte van de sector. Vergelijking bedrijfswaarde per VHE Casade Landelijk

62 Aedex-waarde Sinds 2002 neemt Casade deel aan de Aedex/IPD Corporatie Vastgoed Index (kortweg Aedex). Dit systeem van bedrijfsvergelijking (of benchmark) maakt zowel de bedrijfseconomische als maatschappelijke prestaties van het door de deelnemers geëxploiteerde vastgoed inzichtelijk. Als waardebegrip in de index staat de marktwaarde in verhuurde staat centraal. Bij deze waardebepaling geldt de veronderstelling dat huurinkomsten worden gemaximeerd en dat het gehele woningbezit op termijn voor verkoop in aanmerking komt. Uit de grafiek blijkt dat de marktwaarde in verhuurde staat hoger is dan de bedrijfswaarde. De nieuwe gegevens van de Aedex komen pas in mei beschikbaar, terwijl het jaarverslag van Casade al eerder wordt opgesteld. Hierdoor is het niet mogelijk deze twee cijfers uit hetzelfde jaar te vergelijken. Wel geeft het een goed beeld van de verhouding tussen de bedrijfswaarde en de Aedex-waarde en hoe deze verhouding zich ontwikkelt. WOZ-waarde De WOZ-waarde tenslotte is gebaseerd op de laatst vastgestelde beschikking van de betreffende gemeenten. Van de gemeente Loon op Zand zijn de beschikkingen over 2008 al wel beschikbaar, van de gemeente Waalwijk nog niet op moment van opleveren van het jaarverslag. Hiervoor is uitgegaan van een gemiddelde waardestijging van 4%. Hierdoor is het ook niet mogelijk exacte cijfers over de WOZ-waarde weer te geven. Wel blijkt dat ook de WOZ-waarde (enkele malen!) hoger is dan de bedrijfswaarde Opbouw bedrijfswaarde in exploitatie De opbouw van de bedrijfswaarde in exploitatie (exclusief de bedrijfswaarde van nieuwbouw) is als volgt weer te geven: Mutatie bedrijfswaarde (bedragen x euro) 31/12/ /12/ /12/ /12/ /12/ Huur Verkoop Onderhoud Investeringen wijkvernieuwingsprojecten Overige Bedrijfswaarde exclusief RW-correctie Rentabiliteitswaardecorrectie Bedrijfswaarde inclusief RW-correctie Bij de bepaling van de bedrijfswaarde worden toekomstige kasstromen contant gemaakt met een rekenrente van 6%. Bij de bepaling van de bedrijfswaarde voor de balanswaardering wordt rekening gehouden met de rentabiliteitswaardecorrectie; het verschil tussen de contante waarde van de verwachte kasstromen uit hoofde van leningen en de waardering van deze posten in de balans. De huuropbrengsten zijn gedaald door verandering van de inflatiepercentages. Verder zijn meer verkopen ingerekend (103 woningen in 2009, 70 woningen voor de jaren daarna) om de investeringen te kunnen dekken uit eigen middelen. Uit de netto contante waarde van het onderhoud is te zien dat een aanzienlijke besparing op het onderhoud voor de komende jaren is ingerekend ( 49 miljoen netto contant).

63 Financieel verslag Verder is een extra post opgevoerd voor de investeringen in wijkverbetering. Dit is een bedrag van 24 miljoen netto contant. De overige uitgaven zijn gestegen met 4 miljoen. Ondanks dat er een besparing op beheerkosten is ingerekend van 9,5 miljoen netto contant, stijgen voornamelijk de salariskosten vanwege een hogere loonindex dan in de bedrijfswaarde van 2007 (een effect van 10 miljoen). Mutatie bedrijfswaarde De rentabiliteitswaardecorrectie is ten opzichte van 2007 met 19 miljoen gestegen doordat een aantal nieuwe leningen is aangetrokken en via enkele SWAPS renteafspraken zijn vastgelegd. De stijging van de bedrijfswaarde van de onroerende en roerende zaken in exploitatie van 65 miljoen ultimo 2008 kan als volgt worden verklaard: (bedragen x euro) Autonome ontwikkeling Voorraadmutaties Parameterwijzigingen -/ / / Niveauwijzigingen / / Rentabiliteitswaardecorrectie / / Voorziening negatieve bedrijfswaarde Totaal mutatie bedrijfswaarde / Door parameterwijzigingen neemt de bedrijfswaarde af met 24,8 miljoen. De belangrijkste oorzaak voor deze afname is de wijziging in de indexaties van met name prijs- en loonindex. Wel is de gemiddelde levensduur iets gestegen (door de woningverbeteringprojecten), waardoor de bedrijfswaarde is toegenomen. Doordat de normen voor bedrijfskosten per VHE zijn gedaald en met name de normen voor onderhoud zijn aangepast, is een toename van de bedrijfswaarde in niveauwijzigingen zichtbaar. Tevens is de bedrijfswaarde door meer verkopen met 25 miljoen verbeterd, maar zijn ook onder andere woningverbeteringprojecten voor 24 miljoen ingerekend, wat de bedrijfswaarde weer verlaagt. De rentabiliteitswaardecorrectie is ook sterk verbeterd met ongeveer 20 miljoen, doordat nieuwe SWAPS zijn afgesloten en nieuwe leningen met een lagere rente dan de rekenrente zijn aangetrokken Scenarioanalyses Om de ontwikkeling van de waarde van het vastgoed en het vermogen van Casade op lange termijn te kunnen volgen, kunnen scenario s worden opgesteld. In deze scenario s wordt gevarieerd met inschattingen van allerlei risico s en gebeurtenissen. Op basis van deze scenario s kan een keuze gemaakt worden voor het afdekken van bepaalde risico s door het treffen van maatregelen. In 2007 is een start gemaakt door een aantal economische scenario s te definiëren en per economisch scenario de relevante parameters (inflatiepercentage, rentepercentage, et cetera) en de onderlinge afhankelijkheid vast te stellen. In 2008 is met het huidige basissysteem een aantal scenario s doorgerekend. Mede door de resultaten uit dit project en door het continuïteitsoordeel van het CFV is een applicatie aangeschaft (WALS van de firma Ortec). Met deze applicatie is de begroting 2009 en meerjarenbegroting opgesteld. Ten behoeve van het nieuwe ondernemingsplan wordt in 2009 een stap voorwaarts gezet door het opstellen van een nieuwe meerjarenbegroting voor de periode van het ondernemingsplan. Daarnaast wordt een aantal scenario s gedefinieerd (goed weer / slecht weer) en worden deze scenario s doorgerekend en geanalyseerd. Hiermee krijgen scenarioanalyses een meer volwassen vorm binnen Casade. 61

64 5.4 Investeringen 62 Alle investeringsprojecten worden getoetst aan de kaders in het financiële beleid. Bij elke fase van een investeringsproject wordt een beslisdocument opgesteld met daarin de specificaties van het project en de financiële gevolgen. Naast de stichtingskosten wordt ook de bedrijfswaarde berekend. De bedrijfswaarde drukt het verschil uit tussen de inkomsten en uitgaven van het bezit gedurende de volledige exploitatietermijn, gebaseerd op eigen beleidsuitgangspunten (hierdoor vertegenwoordigt de bedrijfswaarde ook de beleidswaarde). Indien het verschil tussen de stichtingskosten en de bedrijfswaarde negatief is (de onrendabele top), wordt dit bedrag afgeboekt. Dit gebeurt op twee momenten; een keer bij het aangaan van de verplichting en de tweede keer bij oplevering. Hier kan een behoorlijke tijd tussen zitten. Daardoor wordt tussentijds (bij het opstellen van de begroting of de jaarrekening) de onrendabele top aangepast bij grote afwijkingen (groter dan 25% van de totale investeringen of ,-). Doordat Casade redelijk voorzichtige uitgangspunten hanteert in de berekeningen van de bedrijfswaarde, en door stringente bewaking van projecten (zowel bij start als tussentijds), zijn de risico s voor investeringen beperkt. Casade heeft zich, samen met de gemeenten Waalwijk en Loon op Zand, ambitieuze doelstellingen opgelegd voor realisatie van nieuwbouw in ons werkgebied. Dit betreft niet alleen sociale huurwoningen, maar ook Koopgarantwoningen (om starters een kans op de koopmarkt te bieden) en multifunctionele accommodaties (de wijkpunten), waar zorg, welzijn en wonen onder één dak worden samengebracht. Dit vergt grote investeringen. Mede door stijgende bouwkosten en lage aanvangshuren vanuit een sociaal beleid, moet een steeds aanzienlijker deel worden afgeboekt als onrendabel. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de bedragen die Casade al heeft afgeboekt op projecten en nog voornemens is af te boeken op toekomstige projecten. Dit geeft een indicatie van de (financiële) opgave die Casade voorstaat. De rode lijn geeft de gemiddelde onrendabele top van 10,5 miljoen weer over de jaren 2005 tot en met 2013 ( 13,5 miljoen gemiddeld over 2005 tot en met 2011). In tegenstelling tot de begroting 2008, waar ook rekening werd gehouden met de investeringen in extra woningen vanaf 2010, is in de begroting 2009 en de meerjarenbegroting alleen rekening gehouden met de zekere projecten (zo n 200 woningen bovenop het eerste woningenplan). Ondanks deze meer realistische inschatting van de investeringen, blijven de onrendabele investeringen nog aanzienlijk. Het woningenplan beoogde de bouw en oplevering van ruim 200 wonin gen per jaar in de jaren 2005 tot en met Dit zou ook een gelijke verdeling van de investeringen en onrendabele toppen betekenen. Door vertragingen wordt van een groot gedeelte van de woningen gestart met de bouw in 2008 en 2009 en worden deze opgeleverd in 2009 en De investeringen lopen daarop vooruit. Dit verklaart de grote piek in onrendabele investeringen (het verschil tussen de investeringen en de bedrijfswaarde) in 2008, 2009 en Onrendabele top (bedragen x euro) Onrendabele top

65 Financieel verslag 5.5 Financiële continuïteit De financiële continuïteit is een belangrijk onderwerp voor een corporatie met hoge ambities. Vandaar dat Casade in 2005 een financieel beleid heeft opgesteld waarin een aantal financiële kengetallen is benoemd. Hierop vindt nadrukkelijke sturing plaats, mede gezien de maatregelen die vanuit overheidswege zijn opgelegd (vennootschapsbelasting, wijkheffing, inflatievolgend huurbeleid). In paragraaf wordt hierin nader inzicht verschaft. In 2008 heeft de toezichthouder, het CFV, haar toezicht aangepast. Veel meer dan voorheen wordt een corporatie beoordeeld op kasstromen. Dit gebeurt middels een continuïteitsoordeel (voor vijf jaar vooruit op basis van de meerjarenbegroting) en een solvabiliteitsoordeel op basis van de jaarrekening. In paragraaf wordt dit nader toegelicht. In paragraaf tenslotte wordt inzicht gegeven in het verwachte faciliteringsvolume van het WSW, dat weergeeft wat de ruimte is om nieuwe leningen aan te trekken Financieel beleid Casade Eind 2007 is de meerjarenbegroting voor 2008 aangescherpt. Door stijgende kosten (met name bouwkosten) en overheidsmaatregelen wordt het steeds moeilijker om de financiële continuïteit te waarborgen. Zeker als daarbij nog eens voorzichtige uitgangspunten en parameters worden gehanteerd. Daarom zijn enkele parameters aangepast en meer in lijn gebracht met de aanbevelingen bij Richtlijn 645 van de Raad voor de Jaarverslaggeving. Om de financiële continuïteit te bewaken, zijn in het financieel beleid van Casade zeven kengetallen vastgesteld: 1 Financieringsratio: de verhouding tussen de leningen en de waarde van het vastgoed, ofwel de mate waarin het vastgoed extern is gefinancierd (rentabiliteitswaarde van de leningen versus de waardering van het vastgoed op bedrijfswaarde*); 2 Direct rendement: operationele kasstroom uitgedrukt in een percentage van de bedrijfswaarde*; 3 Interestdekkingsratio: hoe vaak uit de operationele kasstroom (som van de winst voor belastingen en rentelasten) de verschuldigde rente betaald kan worden aan de verschaffers van het vreemd vermogen; 4 Financieringsratio netto investeringen: dat deel van de netto investeringen dat gefinancierd wordt middels de vrije kasstroom; 5 Rendement nieuwe projecten (IRR): de internal rate of return (IRR) is de disconteringsvoet die benodigd is om de netto contante waarde van verwachte kasstromen van een investering in vastgoed gelijk te laten zijn aan de stichtingskosten van de investering zelf; 6 Duration leningen o/g: maatstaf voor de gemiddelde looptijd van een stroom betalingen. 7 Kredietfaciliteit: het ongebruikte deel van de kredietruimte bij financiële instellingen, waarbinnen Casade krediet kan opnemen. * De bedrijfswaarde drukt het verschil uit tussen de inkomsten en uitgaven van het bezit gedurende de volledige exploitatietermijn, gebaseerd op eigen beleidsuitgangspunten (hierdoor vertegenwoordigt de bedrijfswaarde ook de beleidswaarde). 63

66 Een gedeelte van deze kengetallen is verwerkt in onderstaande tabel; Meerjarenprognose en kengetallen (bedragen x euro) Realisatie 2007 Realisatie 2008 Prognose 2009 Prognose 2010 Prognose 2011 Prognose 2012 Prognose 2013 Operationeel resultaat Bedrijfswaarde (begin van het jaar) Direct rendement (norm: > 4%) 4,2 % 6,1 % 5,0 % 4,8 % 4,9 % 4,8 % 5,5 % Financiële baten en lasten Interest dekkingsratio (norm: > 1,3) 1,2 1,5 2,0 2,0 1,7 1,7 2,1 Vrije kasstroom Rentabiliteitswaarde langlopende leningen (eind van het jaar) Financieringsratio (schuld vs waarde) (norm: maximaal 75%) 75 % 76 % 73 % 83 % 75 % 69 % 65 % 64 Netto investeringen (saldo van investeringen en desinvesteringen huurwoningen) Financieringsratio netto investeringen (% uit vrije kasstroom) (norm: minimaal 25%) 25 % 20 % 14 % 15 % 18 % 28 % 49 % Duration leningen o/g (norm: minimaal 5 jaar) 4,1 7,5 5,9 4,7 4,7 4,8 6,0 Kredietfaciliteit (norm: minimaal 2% van balanstotaal) 4,7 % 0,3 % 0,5 % 3,0 % 3,0 % 3,0 % 3,0 % Gemiddelde vermogenskostenvoet 4,5 % 4,3 % 3,4 % 3,6 % 3,7 % 3,8 % 3,9 % Uit bovenstaande tabel blijkt dat Casade met het uitvoeren van haar beleid en ambities haar financiële kengetallen kan halen. Het direct rendement (het operationeel resultaat ten opzichte van de waarde van het vastgoed in exploitatie) is steeds ruim boven de norm van 4%, ondanks dat de bedrijfswaarde sterk is verhoogd (door minder onderhoud en bedrijfslasten). De verbetering van het operationeel resultaat door met name minder onderhoud en bedrijfslasten leidt ook tot een verbetering van de interest dekkingsratio. Door het ambitieuze nieuwbouw- en woningverbeteringsprogramma moet meer geleend worden, aangezien de investeringen op de opbrengsten vooruitlopen. Maar dit kan uit de operationele kasstroom worden gedekt.

67 Financieel verslag Een ander kengetal waar het hoge investeringsvolume direct invloed op heeft, is het financieringsratio. De investeringen en de leningen lopen op de realisatie van de projecten (vertaald in de bedrijfswaarde) vooruit. Door een reëlere bedrijfswaarde is dit kengetal verbeterd, maar toch wordt de norm in enkele jaren niet gehaald. Met name in 2012 en 2013 lijkt er weer ruimte voor (extra) investeringen te zijn. Ook het financieringsratio netto-investeringen wordt door het hoge investeringsvolume niet gehaald. Door nieuwe investeringen blijft dit kengetal onder druk staan. Het operationeel resultaat is wel verbeterd, maar doordat een gemiddelde van vijf jaren wordt gebruikt, wordt dit effect voor een groot gedeelte teniet gedaan. Wel is zichtbaar dat dit kengetal verbetert (vanaf 2012) als de investeringen teruglopen. Door het afsluiten van een aantal nieuwe leningen en SWAPS begin 2009 zijn zowel de duration als de gemiddelde kostenvoet verbeterd. Hoewel de duration niet altijd de norm haalt, is wel te zien dat er een stijgende lijn in zit. Als de geldmarkt weer verbetert, zullen we weer zo snel mogelijk nieuwe leningen vastleggen voor langere periodes, waarbij ook het aflossingsschema goed gemonitord wordt. Kortom: doordat sterk is gestuurd op verlaging van de onderhoudslasten en in mindere mate de beheerslasten, zijn de bedrijfswaarde en het operationeel resultaat sterk verbeterd. Dit leidt tot een verbetering van de financiële kengetallen. Toch blijft het belangrijk om het investeringsvolume goed te monitoren, zodat met name het financieringsratio netto-investeringen niet boven de norm uitkomt Oordeel Centraal Fonds Volkshuisvesting Het volkshuisvestelijk vermogen (het eigen vermogen van Casade gebaseerd op uitgangspunten van het CFV) eind 2012 bleek onvoldoende en Casade werd beoordeeld met een continuïteitsoordeel B2. Dit betekent dat het eigen vermogen van Casade na vijf jaar onder het gewenste niveau van het CFV zou uitkomen. Belangrijkste oorzaak voor dit oordeel was de relatief lage bedrijfswaarde ten opzichte van het sectorgemiddelde. Volgens de normen van het financieel beleid van Casade, zou dit wel haalbaar moeten zijn. Echter na de correcties die het CFV toepast, bleek het eigen vermogen van Casade onvoldoende te zijn, met name door de relatief lage bedrijfswaarde. Casade diende hierop maatregelen te treffen om het volkshuisvestelijk vermogen weer op of boven de norm van het CFV te krijgen. De nieuwe meerjarenbegroting is opgesteld met behulp van WALS, waarin ook het continuïteitsoordeel gesimuleerd kan worden. De belangrijkste maatregelen die zijn getroffen om de financiële kengetallen van Casade en het volkshuisvestelijk vermogen van het CFV te verbeteren, zijn: verlaging van de bedragen voor dagelijks en planmatig onderhoud; aantrekken van leningen en SWAPS om renterisico s af te dekken; alleen nieuwbouwprojecten zijn ingerekend die zeker zijn; verlagen van de beheerkosten. Aangezien het nieuwe continuïteitsoordeel van het CFV nog niet bekend is bij het opstellen van deze jaarrekening, is de veronderstelling dat, op basis van de sterk verbeterde eigen vermogenspositie van Casade, het volkshuisvestelijk vermogen van Casade aan het eind van de beoordelingsperiode ook zodanig hersteld is dat de norm van het CFV gehaald wordt of dicht benaderd wordt. 65 Sinds begin 2008 is het CFV overgestapt op een systeem van toezicht op basis van kasstromen. De gegevensopvraag vindt ook twee maal per jaar plaats. In januari worden de gegevens door de corporaties aangeleverd ten behoeve van de Prognose informatie (dpi), waarna het CFV een continuïteitsoordeel voor de komende vijf jaar opstelt. Vervolgens leveren de corporaties voor eind juni de realisatiecijfers over het afgelopen jaar aan (de Verantwoordingsinformatie; dvi) en bepaalt het CFV een solvabiliteitsoordeel.

68 5.5.3 Faciliteringsvolume Waarborgfonds Sociale Woningbouw Voor 2008 heeft het WSW aan Casade een faciliteringsvolume toegekend van 70 miljoen. Hier ging een bedrag af van 10 miljoen voor gestorte leningen voor investeringen en herfinanciering in toekomstige jaren in Verder is begin 2008 een lening aangetrokken (waarvoor een SWAP was afgesloten). Van de resterende 45 miljoen is in de loop van 2008 een tweede lening afgesloten (waarvoor ook een SWAP was afgesloten). Het resterende deel van het faciliteringsvolume is gebruikt om begin 2009 twee leningen af te sluiten: 15 miljoen; rente 3,18 %; looptijd 3 jaar; stortingsdatum ; 15 miljoen; rente 4,20 %; looptijd 5 jaar; stortingsdatum Uit de meerjarenbegroting die is aangeleverd aan Corpodata volgt dat Casade voor de jaren 2009 tot en met 2011 een financieringbehoefte heeft van 119 miljoen (inclusief ruim 31 miljoen aflossingen van bestaande leningen). Bij de bepaling van het faciliteringsvolume door het WSW wordt de onderpandwaarde van de corporatie beoordeeld. Daarnaast moet de operationele kasstroom op jaarbasis positief zijn, waarbij rekening gehouden wordt met een fictieve aflossing van 2% van het schuldrestant leningen o/g. De onderpandwaarde wordt op 50% van de WOZ waarde gesteld. De WOZ waarde van het bezit van Casade is circa 1,6 miljard. De onderpandwaarde bedraagt circa 775 miljoen. Het schuldrestant is circa 236 miljoen (eind 2008). 50% van de WOZ waarde is dus fors hoger dan het schuldrestant. De operationele kasstroom, na 2% aflossingsfictie, is de eerste drie jaren nog licht negatief. Hiermee wordt niet helemaal aan de WSW voorwaarden voldaan. Wel kijkt het WSW of in totaal voor de vijf begrotingsjaren een positieve operationele kasstroom wordt gehaald en of een positieve trend is waar te nemen (ook na vijf jaar). Dit is beide het geval. Over de jaren 2009 tot en met 2013 is de totale operationele kasstroom 5,8 miljoen positief. Op basis hiervan zal het oordeel van het WSW naar alle waarschijnlijkheid ook positief zijn. Operationele kasstromen met 2% aflossingsfictie (bron: dpi 2008) 66 Bedragen x Eerste prognosejaar (2009) Tweede prognosejaar (2010) Derde prognosejaar (2011) Vierde prognosejaar (2012) Vijfde prognosejaar (2013) Operationele kasstroom Toegerekende rente en loonkosten Af: genormeerde aflossing (2%) Saldo operationele kasstroom Totaal Rekening houdend met 1% aflossingsfictie is er wel een positieve operationele kasstroom over vijf jaar en zou er qua borgstelling geen enkel probleem zijn. Operationele kasstromen met 1% aflossingsfictie (bron: dpi 2008) Bedragen x Eerste prognosejaar (2009) Tweede prognosejaar (2010) Derde prognosejaar (2011) Vierde prognosejaar (2012) Vijfde prognosejaar (2013) Operationele kasstroom Toegerekende rente en loonkosten Af: genormeerde aflossing (1%) Saldo operationele kasstroom Totaal Hiermee zijn de investeringen uit de meerjarenbegroting WSW borgbaar. Nieuwe financiering zal door WSW worden geborgd. Waarschijnlijk zal het WSW op basis van de cijfers van Casade een faciliteringsvolume toekennen voor de netto investeringen voor de komende drie jaar, van: Financieringsbehoefte voor 3 jaar: Af: Niet borgbare investeringen: Faciliteringsvolume (voor investeringen en aflossingen) 119 miljoen 14 miljoen 105 miljoen

69 Financieel verslag 5.6 Bedrijfsvoering Efficiëntie is de laatste jaren steeds meer in de belangstelling komen te staan. Het wordt als middel gezien voor een noodzakelijke verbetering van de bedrijfsvoering. Aan de andere kant is het ook lastig te operationaliseren door allerlei verschillende definities. Vanuit het gezichtspunt van Casade willen wij invulling geven aan het begrip efficiëntie ter verbetering van onze bedrijfsvoering. Hiertoe wordt in de volgende paragrafen een aantal vergelijkingen tussen kosten gemaakt. De kwaliteit van de bedrijfsvoering kan worden bewaakt middels financieel beheer, controle en risicomanagement. De inrichting en toepassing binnen Casade worden in paragraaf toegelicht Beheerkosten als percentage van de bruto huuropbrengsten Enkele jaren geleden hebben wij zelf een kengetal gedefinieerd, namelijk de beheerkosten als percentage van de bruto huuropbrengsten. Onder beheerkosten worden begrepen het totaal van de personeelskosten, huisvestingskosten, kosten RvC, algemene kosten, afschrijving bedrijfsmiddelen minus resultaat deelnemingen, overheidsbijdragen en overige opbrengsten. Als noemer worden de bruto huuropbrengsten aangehouden, zodat de huurderving niet wordt meegenomen. Realisatie Prognose Beheerkosten (in mln.) 6,4 6,9 6,6 7,1 7,7 9,2 9,4 10,1 10,1 9,8 10,1 10,3 10,5 Salariskosten (in mln.) 3,8 4,4 4,5 4,3 5,1 5,6 5,5 6,4 5,9 5,8 5,9 5,9 6,0 Bruto huuropbrengsten (in mln.) 31,3 32,1 33,1 34,4 35,6 37,2 38,6 39,5 42,0 44,1 45,8 46,8 47,0 Beheerkosten als % van bruto huuropbrengsten 20,4 21,5 19,8 20,6 21,7 24,8 24,3 25,5 24,1 22,2 22,1 22,0 22,3 Salariskosten als % van bruto huuropbrengsten 12,1 13,7 13,5 12,6 14,5 15,0 14,4 16,1 14,0 13,3 12,9 12,7 12,7 Door de jaren heen zijn de beheerkosten toegenomen. Met name vanaf 2006 is een grotere stijging waar te nemen. Ten behoeve van het ondernemingsplan is de organisatie uitgebreid (1.000-woningenplan, wijkgericht werken). Dit is terug te zien in de totale beheerkosten en de salariskosten. Ook nu nog zijn we druk bezig om het ondernemingsplan af te ronden. In de prognose is dan ook de verwachting opgenomen dat de huidige organisatie en activiteiten ons in staat moeten stellen het huidige ondernemingsplan verder af te ronden en het nieuwe ondernemingsplan uit te voeren. Door de stijgende huuropbrengsten door de opgeleverde nieuwbouw, welke wel iets achterblijven ten opzichte van de planning in de jaarrekening 2007, vertonen de percentages tot en met 2013 een dalende trend. 67

70 5.6.2 Kostenvergelijking in Aedex Casade is sinds 2002 deelnemer in de vastgoedindex van Aedex. Naast het direct en indirect rendement kijkt de Aedex ook naar de exploitatiekosten en beheerkosten. Aedex hanteert als definitie voor beheerkosten de interne kosten gemaakt ten behoeve van het beheer van ieder object, inclusief kosten van huurherziening en interne kosten gemaakt voor de verhuur en marketing van het object. Exclusief niet gebonden objectkosten, leefbaarheidsuitgaven, taxatiekosten en accountantskosten. Totale exploitatiekosten per fonds in 2007 (standing investments + deeltransacties - als % van de bruto inkomsten) Overige Kosten Vaste Kosten Beheer- en verhuurkosten Onderhoudskosten 100% 90% 80% 68 70% 60% 50% Casade Aedex / IPD Benchmark 40% 30% 20% 10% 0% Bron: Aedex/IPD Corporatie Vastgoed Index

71 Financieel verslag Uit de vergelijking van de totale exploitatiekosten blijkt dat Casade qua beheer- en verhuurkosten ongeveer op gelijk niveau als de benchmark zit en dat de onderhouds-, vaste en overige kosten lager zijn dan van de benchmark. Hierdoor zit Casade in totaal lager dan de benchmark (ongeveer bij de eerste 25%). In Futura-verband wordt ook een vergelijking gemaakt tussen exploitatiekosten van de deelnemende corporaties. Uit onderstaande vergelijking blijkt dat Casade het ook ten opzichte van haar Futura-collega s redelijk doet ten aanzien van de exploitatiekosten. Totale exploitatiekosten 2007 (bedragen x 1 euro per m 2 ) Futura Aramis Casade Cires Singelveste Breburg Benchmark Vaste kosten Beheer- en verhuurkosten Overige kosten Exploitatiekosten exclusief onderhoud Onderhoudskosten Totale exploitatiekosten 2,5 9,2 0,8 12,5 22,3 34,8 2,0 10,1 0,0 12,1 17,1 29,2 3,1 8,0 0,1 11,2 14,2 25,2 2,4 2,6 0,1 5,1 11,9 17,0 2,2 7,3 0,7 10,2 14,3 24,5 2,6 10,0 1,3 13,9 29,5 43,4 4,1 9,2 0,7 14,0 19,5 33,4 69 Qua exploitatiekosten (exclusief onderhoud) hoort Casade bij de laagste en scoort Casade onder de Aedex benchmark en onder het gemiddelde van de Futura-deelnemers. Qua onderhoud zit Casade bij de laagste (per m 2 ). Door de relatieve hoge onderhoudskosten van WonenBreburg wordt het gemiddelde van Futura omhoog getrokken, wat een lastige vergelijking geeft. Wel scoort Casade ook voor de onderhouds- en totale exploitatiekosten lager dan de Aedex-benchmark. Casade vindt het belangrijk om zich te meten met de grotere, maar vooral actievere corporaties (in tegenstelling tot veel kleinere corporaties met veelal beheersmatige activiteiten). Casade denkt dit vergelijk te kunnen vinden door deelname aan de Aedex. In tegenstelling tot een vergelijking met de cijfers van het CFV, waarin alle corporaties worden meegenomen.

72 5.6.3 Vergelijking cijfers Centraal Fonds Volkshuisvesting Ook het CFV brengt elk jaar vergelijkende cijfers uit over de woningcorporaties; Corporatie in Perspectief. Als toezichthouder heeft het CFV enkele malen opmerkingen gemaakt over de beheerkosten van Casade. Daarom heeft Casade besloten om ook de vergelijkende cijfers van het CFV als benchmark te gebruiken. In onderstaande grafiek wordt een vergelijking gemaakt tussen de netto bedrijfslasten van Casade en alle corporaties in Nederland. Ontwikkeling netto bedrijfslasten CFV per VHE Casade Landelijk De netto bedrijfslasten bestaan uit de bruto bedrijfslasten (variabele exploitatielasten minus onderhoud en de aan het onderhoud toegerekende personeelskosten), verminderd met de ontvangen vergoedingen voor geleverde diensten en de overige bedrijfsopbrengsten en de geactiveerde productie voor het eigen bedrijf. De netto bedrijfslasten voor Casade hebben een forse stijging doorgemaakt de afgelopen jaren. Landelijk vertonen de netto bedrijfslasten een minder grote stijging. Zie hiervoor ook onderstaande tabel. % stijging % stijging Casade 43 % 20 % Landelijk 30 % 12 %

73 Financieel verslag De afgelopen jaren heeft Casade actief een rol opgepakt in het wijkgericht werken. We hebben onze organisatie hierop aangepast met het inrichten van wijkteams. Daarnaast is in 2005 gestart met het voorbereiden en uitvoeren van het eerste woningenplan. Mede hierdoor zijn de netto bedrijfslasten, met name vanaf 2006, verder gestegen. Gezien de huidige financiële positie van Casade, mede veroorzaakt door overheidsmaatregelen als de invoering van de vennootschapsbelasting, de wijkheffing en inflatievolgend huurbeleid, moet Casade ook strakker sturen op verlaging van de netto bedrijfslasten. Dit wordt de komende jaren uitgewerkt Financieel beheer, Controle en Risicomanagement Algemeen Casade is een ambitieuze corporatie met een redelijk gezonde financiële basis. Toch blijkt het steeds lastiger om te voldoen aan de eisen voor een gezonde financiële huishouding. Stijgende beheerkosten, stijgende bouwkosten, een inflatievolgende huurbeleid, een bijdrage aan de 40 kracht wijken in de vorm van een wijkheffing, invoering vennootschapsbelasting. Allemaal factoren die invloed hebben op het financieel resultaat. Een goede prognose voor de komende jaren is daarom essentieel, waarbij de normen op de gestelde financiële kengetallen gehaald worden. Maar niet alleen het financieel resultaat telt. Het proces om te komen tot een solide begroting, maar ook de interne organisatie om te zorgen dat fouten worden voorkomen en risico s worden beheerst, dragen bij aan een degelijk financieel beheer. Beleidscyclus In 2005 is de basis gelegd voor de huidige beleidscyclus van Casade. Belangrijk in deze cyclus is de samenhang tussen planvorming en verantwoording. Bij de planvorming worden tegenwoordig nadrukkelijk ook andere belanghebbenden betrokken. Dit heeft ertoe geleid dat de planningcyclus is uitgebreid met een volkshuisvestingconferentie in samenwerking met de gemeente Waalwijk in februari / maart. Daarin wordt met belanghebbenden gesproken over de ontwikkelingen in de volkshuisvesting en de rol en plannen van Casade hierin. Doel van deze conferentie is om meer betrokkenheid te krijgen van belanghouders bij de plannen van Casade en eventueel afspraken te maken. Tevens is de beleidscyclus uitgebreid met een vastgoedconferentie in maart, waarin het hele bezit van Casade in breed verband intern wordt doorgesproken. Van hieruit komen acties voort voor het komende jaar (renovatie, sloop, verkoop, planmatig onderhoud, et cetera). De volkshuisvestingsconferentie gaat in de tijd gezien ook vooraf aan de vastgoedconferentie, zodat input kan worden geleverd aan de vastgoedconferentie. De vastgoedconferentie op haar beurt levert weer input voor het investeringenbeleid (intensivering of juist temporisering), zodat voldoende middelen beschikbaar zijn voor het investeringsprogramma. Ook kan de vastgoedconferentie aanleiding geven om het planmatig onderhoud bij te stellen. In april vindt de beleidsconferentie plaats, waarin verschillende afdelingen en medewerkers plannen indienen voor het komende jaar. Op de beleidsconferentie worden deze plannen besproken, worden prioriteiten gesteld en wordt het financieel kader aangereikt. 71 In de volgende paragrafen worden enkele elementen, die bijdragen aan een degelijk financieel beheer, interne controle en risicomanagement toegelicht. In juni vindt vervolgens een wijkconferentie plaats, waarin ontwikkelingen op het gebied van wijkgericht werken worden besproken.

74 72

75 Financieel verslag Beleidscyclus Vastgoedconferentie Deelplannen: - Personeel; - Onderhoud; - Wijkontwikkeling; - Investeringen; - Huur; - Verkoop; - Treasury; - Informatisering; - Opleiding; - Communicatie; - Automatisering VHV-conferentie Stakeholders Beleidsconferentie Wijkconferentie Jaarplan en begroting Meerjarenbegroting Vestigingsplan JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC MARAP 3 Voortgangsbewaking MARAP 1 Voortgangsbewaking MARAP 2 Voortgangsbewaking Jaarverslag Al deze conferenties leveren input voor het opstellen van de deelplannen. Deze deelplannen leveren op hun beurt weer de (inhoudelijke en financiële) onderleggers voor het opstellen van de begroting. Dit vindt in het najaar plaats. De verantwoordingscyclus bevat tweemaandelijkse voortgangsrapportages en viermaandelijkse uitgebreidere managementrapportages, welke in verkorte vorm ook met de Raad van Commissarissen worden besproken. Door deze aanpak leidt de beleidscyclus in de huidige vorm tot draagvlak binnen de organisatie en door de betrokkenheid van vele medewerkers en de volgordelijkheid wordt ervoor gezorgd dat het volgende jaar de aandacht naar de juiste dingen uitgaat, dat de dingen in samenhang gebeuren en dat niet te veel dingen tegelijk gebeuren die waarschijnlijk niet allemaal afgerond zullen worden. 73

76 Risicomanagement Interne risicobeheersings- en controlesystemen De interne risicobeheersings- en controlesystemen zijn ingericht om significante risico s te beheersen en om realisatie van strategische, operationele en financiële doelstellingen, alsmede naleving van wet- en regelgeving te waarborgen. Onderstaand wordt inzicht gegeven in de opzet van deze systemen. Administratieve organisatie / interne controle De organisatiestructuur van Casade kent drie vestigingen en drie afdelingen op het centraal kantoor. De managers zijn integraal verantwoordelijk voor hun afdeling/vestiging. De managers vormen samen met de directeurbestuurder het managementteam. Treasury Treasury-activiteiten en treasurystatuut De treasury-activiteiten omvatten cashmanagement, financiering en rentemanagement. Het treasurystatuut is in 2007 geactualiseerd naar aanleiding van een project in Futura-verband in Het treasurystatuut beschrijft de doelstellingen van het treasurystatuut en het doel van treasury, het beschrijft de externe en interne kaders, op welke wijze financiering plaatsvindt, ook binnen het samenwerkingsverband Futura, renterisicomanagement, collegiale financiering binnen en buiten Futura, rentederivaten en financiering van verbindingen. Jaarlijks wordt een treasurydeelplan opgesteld als onderdeel van de begroting. Transacties worden besproken in de treasurycommissie waar treasurer, directeur-bestuurder en financieel manager in participeren. Conform het treasurystatuut zijn alle transacties voorzien van een extern advies. 74 In tweemaandelijkse rapportages bespreekt het managementteam: voortgang activiteiten werkplan; budgetten (realisatie en meest recente inschatting voor totaal jaar); nieuwbouwprojecten en voortgang; prestatie-indicatoren processen. De viermaandelijkse rapportage is uitgebreider. Per vestiging / afdeling wordt eveneens gedetailleerde sturingsinformatie aangeboden en besproken in het managementteam. Tevens wordt de viermaandelijkse rapportage aangeboden aan en besproken met de auditcommissie, welke vervolgens een advies uitbrengt aan de Raad van Commissarissen. Wet- en regelgeving In geval van veranderde wet- en regelgeving volgen medewerkers relevante cursussen, zodat binnen de organisatie de noodzakelijke actuele kennis aanwezig is. Waar nodig worden procedures aangepast en in sommige gevallen leidt dit tot een aanpassing van bestaand beleid, die door het management wordt goedgekeurd. De werking van gewijzigd beleid en gewijzigde procedures worden door de externe accountant bij controles getoetst. Gezien bovenstaande stelt Casade dat zij aan alle wet- en regelgeving voldoet. Leningen en aflossingen Het schuldrestant van de leningen o/g is gestegen van 218,1 miljoen naar 234,4 miljoen; een netto toename van 16,3 miljoen. In 2008 is voor 30 miljoen nieuwe financiering aangetrokken en een bedrag van 14,4 miljoen afgelost. De totale financieringskosten (uitgedrukt in de vermogenskostenvoet) zijn gelijk gebleven ten opzichte van 2007 (gemiddeld 4,4%). Renteafspraken De komende jaren wordt fors geïnvesteerd in vernieuwing en uitbreiding van het bezit. Als gevolg van het woningenplan, woningverbeteringsprojecten en de investering in maatschappelijk vastgoed is er de komende jaren een aanzienlijke financieringsbehoefte. Doordat projecten later gestart zijn, is de financieringsbehoefte ook in de tijd verschoven. Casade heeft in 2005 geprofiteerd van de lage rentestand en heeft de rente vastgezet, waarbij de afroepdatums verspreid in de toekomst lagen. Inmiddels hebben we via deze constructie onze leningen goedkoop kunnen financieren. In 2008 zijn de laatste twee renteafspraken vervallen en zijn twee leningen aangetrokken voor elk 15 miljoen, waarbij de rente vastgezet is op 4,005% en 4,12% (looptijden 15 jaar respectievelijk 20 jaar). Doordat meer leningen worden / zijn afgesloten dan waarvoor renteafspraken zijn gemaakt, moet ook tegen de huidige marktrente op dat moment worden geleend.

77 Financieel verslag Hierdoor zijn de totale financieringskosten gelijk gebleven ten opzichte van 2007 (4,4%). Begin 2009 zijn verdere renteafspraken gemaakt. Er zijn twee leningen aangetrokken: 15 miljoen; rente 3,18%; looptijd 3 jaar; stortingsdatum ; 15 miljoen; rente 4,20%; looptijd 5 jaar; stortingsdatum Verder zijn SWAPS afgesloten om de financieringsbehoefte voor de komende jaren af te dekken: Cashpool Tezamen met de Futura-partners is een overeenkomst voor huisbankierschap afgesloten. Onderdeel van deze overeenkomst is een individuele kredietfaciliteit en een cashpoolregeling. Dit biedt ons een concurrerende faciliteit waarbij in Futura-verband een extra voordeel kan worden bereikt. Ter meerdere zekerheid voor de huisbankier heeft Casade een lening aangetrokken en vervolgens het pandrecht aan de bank verstrekt. Deze ruime faciliteiten van roll-over lening met variabele hoofdsom, Futura-cashpoolfaciliteit en aanvullend rekeningcourant krediet bieden voldoende flexibiliteit. Swap nr. Bedrag Ingangsdatum Looptijd Percentage vaste rente /09/ jaar 4,275 % /12/ jaar 4,320 % /02/ jaar 4,175 % /05/ jaar 4,255 % De afgesloten renteafspraken hebben een positief effect op de hoogte van de rentabiliteitswaardecorrectie. De percentages vaste rente zijn immers beduidend lager dan de gehanteerde rekenrente van 5%. Dit effect op de rentabiliteitswaardecorrectie wordt bij het afsluiten van de onderliggende lening ingerekend. In 2009 wordt bekeken of de rentestand en de financieringsbehoefte voor de komende jaren nog vraagt om het maken van nieuwe renteafspraken. Projectontwikkeling Risico s ten aanzien van projectontwikkeling worden op verschillende manieren ondervangen. Enerzijds worden opbrengsten voorzichtig ingecalculeerd, waardoor wijzigingen in bijvoorbeeld bestemmingen slechts een positief effect zullen hebben. Anderzijds wordt elke investering door het management goedgekeurd, op basis van een advies van een externe partij en getoetst aan (financiële) normen die zijn vastgesteld in het financieel beleidskader, bijvoorbeeld voor het interne rendement. Nadrukkelijk wordt ook de voortgang van investeringsprojecten bewaakt, zodat snel geanticipeerd kan worden op uitloop in tijd of overschrijding van het budget. Elke fase van het nieuwbouwproces wordt afgesloten met de oplevering van een beslisdocument, waarin de financiële consequenties en risico s en hun maatregelen worden opgesomd. Door deze maatregelen zijn de risico s van investeringen in het kader van projectontwikkeling in voldoende mate afgedekt. 75 Roll-over lening In 2002 heeft Casade een lening afgesloten tot een bedrag van 10 miljoen, waarbij de rente gedurende de looptijd elke drie maanden opnieuw wordt vastgesteld (een roll-over lening). Met deze lening worden liquiditeitsschommelingen opgevangen. In 2006 is een manager Vastgoed aangesteld en is begonnen met het verder structureren van de werkzaamheden van nieuwbouw, herstructurering en beheer van de vastgoedportefeuille. Onder andere heeft dit geleid tot het opzetten van een bedrijfsbureau binnen de afdeling Vastgoed in 2007.

78 Tijdens haar controle over 2006 is door de accountant geconstateerd dat ten aanzien van projectontwikkeling meer aandacht aan risicomanagement kan worden gegeven. Dit is vormgegeven in 2007 door een quick scan uit te laten voeren op risicomanagement bij nieuwbouw. Uit de quick scan is naar voren gekomen dat er weliswaar aan het onderkennen van risico s werd gedaan, maar dat de risico s slechts in beperkte mate gekwantificeerd zijn (in euro s vertaald). Bovendien is het totaal aan risico s over de gehele portefeuille van nieuwbouwprojecten niet in kaart gebracht. Dit heeft ertoe geleid dat voor nieuwbouwprojecten risicomanagement als project is gedefinieerd. In 2007 is de systematiek beschreven en geaccordeerd door het managementteam. Vervolgens is eind 2007 begonnen met het in kaart brengen van de risico s per project en de kwantificering hiervan. In 2008 heeft dit een vervolg gekregen en zijn de risico s ook in totaal in kaart gebracht (van de gehele portefeuille). Bij elke managementrapportage wordt hier nu verslag van gedaan. Beoordeling van het stelsel van risicobeheersing Jaarlijks beoordeelt de externe accountant het geheel van beheersingsmaatregelen. De accountant, PricewaterhouseCoopers, constateert dat de opzet van de interne beheersing van Casade van voldoende tot goed niveau is. De accountant geeft als aandachtspunt dat de interne toetsing van de interne controlemaatregelen op enkele aspecten beperkt is, waardoor afwijkingen niet tijdig worden gesignaleerd. Verder plaatst de accountant enkele aanbevelingen op het gebied van planmatig en dagelijks onderhoud. Deze aanbevelingen zijn opgenomen in de actielijst, welke Casade jaarlijks oppakt en waarvan de voortgang ook bij de viermaandelijkse rapportages wordt besproken. PricewaterhouseCoopers stelt op basis van haar bevindingen bij haar controleklanten in de volkshuisvestingssector een benchmark samen. De uitkomst van de beoordeling door de accountant over 2008 zijn in onderstaande figuur weergegeven en afgezet tegen de benchmark van de corporatiesector. Interne beheersing 76 Planning & Control Treasury Juridische aspecten Fiscaliteit ICT Waarde 2007 Waarde 2008 Benchmark 2008 Ambitie Projectontwikkeling 0 Toezicht (Corporate Governance) Wonen & Zorg Inkoopcontrol HRM Exploitatie Sturen op waarde

79 Financieel verslag Casade heeft in haar bedrijfsvoering vele maatregelen getroffen om risico s te onderkennen en te ondervangen. Ondanks het ontbreken van een continue proces van risicomanagement, heeft het managementteam van Casade in 2008, uit hoofde van haar verantwoordelijkheid, voortdurend de prestaties, de beheersomgeving en de risico s van Casade geanalyseerd en beoordeeld. Namens het managementteam van Casade Woondiensten te Waalwijk, Ad Gruijters (directeur-bestuurder) John van Maastricht (manager Financiën) De directeur-bestuurder van Casade, tezamen met het managementteam, is van oordeel dat de interne controle- en beheersingsmaatregelen die door Casade zijn geïmplementeerd, een adequate basis vormen om met redelijke mate van zekerheid te kunnen verklaren, dat: het managementteam voldoende inzicht heeft in de mate waarin de operationele, volkshuisvestelijke en financiële doelstellingen van Casade worden gerealiseerd; Casade zich houdt aan de geldende wet- en regelgeving; de rapportages van Casade betrouwbaar zijn; er geen risico s zijn gelopen die in tegenspraak waren met het vooraf gedefinieerde en goedgekeurde beleid. Het managementteam van Casade verklaart voorts dat: Casade haar middelen uitsluitend voor werkzaamheden op het gebied van de volkshuisvesting bestemt; de Raad van Commissarissen op 11 mei 2009 de jaarstukken, inclusief het volkshuisvestingsverslag, heeft goedgekeurd; de accountant met betrekking tot de jaarrekening een goedkeurende verklaring heeft afgegeven en dat hij in zijn onderzoek de cijfers in het volkshuisvestingsverslag heeft getoetst. 77

80 Onder andere in het kader van de invoering van de Vaststellingsovereenkomst met de Belastingdienst voor de invoering van de vennootschapsbelasting, heeft Casade een structuur met dochterondernemingen opgezet. 78 Casade Holding B.V. is de verbindende schakel tussen de verschillende afzonderlijke dochters en de toegelaten instelling Casade Woonstichting. Deze stichting is 100% eigenaar van Casade Holding B.V. Deze B.V. heeft dezelfde doelstellingen als Casade zelf, namelijk het beheren van vastgoed. Casade Holding B.V. heeft een 100% belang in Casade Vastgoed B.V., Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. en Casade Energie B.V.

81 Jaarrekening

82 80

83 Jaarrekening Geconsolideerde jaarrekening In bijgaande jaarrekening zijn de geconsolideerde en de enkelvoudige jaarrekening van Casade Woonstichting opgenomen. (bedragen x 1 euro) Enkelvoudige jaarrekeningen Geconsolideerd Casade Woonstichting Casade Energie B.V. Casade Holding B.V. Casade Vastgoed B.V. Casade Waalborgh B.V. Casade Woonstichting Resultaat Eigen Vermogen Om te komen tot de geconsolideerde jaarrekening van Casade Woonstichting zijn alle enkelvoudige jaarrekeningen rechtstreeks geconsolideerd in Casade Woonstichting en zijn de volgende posten geëlimineerd: Resultaat de resultaten van de drie BV s zijn weggestreept tegen het resultaat deelnemingen van Casade Woonstichting; onder de post rentebaten bij Casade Woonstichting is een post van weg gevallen tegen hetzelfde bedrag onder de rentelasten bij Casade Vastgoed B.V. Dit betreft de rente op het rekening courant, die Casade Woonstichting in rekening brengt. 81

84 6.1 Geconsolideerde balans Casade Woonstichting (bedragen x euro) ACTIVA Ref. 31/12/ /12/2007 Vaste activa Materiële vaste activa Onroerende en roerende zaken in exploitatie Onroerende en roerende zaken in ontwikkeling Onroerende en roerende zaken t.d.v. de exploitatie Onroerende zaken Verkocht onder Voorwaarden Financiële vaste activa Te vorderen BWS subsidie Deelnemingen Overige vorderingen Vlottende activa Voorraden Voorraden Onderhanden projecten Vorderingen Huurdebiteuren Gemeenten Latente belastingvorderingen Overige vorderingen Overlopende activa Liquide middelen TOTAAL ACTIVA

85 Jaarrekening 2008 (bedragen x euro) PASSIVA Ref. 31/12/ /12/2007 Eigen vermogen Herwaarderingsreserve Overige reserves Voorzieningen Voorziening latente belastingverplichtingen Voorziening onrendabele investeringen nieuwbouw Langlopende schulden Leningen overheid Leningen kredietinstellingen Terugkoopverplichting Woningen Verkocht onder Voorwaarden Kortlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan leveranciers Belasting en sociale premies Overige schulden Overlopende passiva TOTAAL PASSIVA

86 6.2 Geconsolideerde winst-en-verliesrekening Casade Woonstichting (bedragen x euro) Ref Bedrijfsopbrengsten Huren Vergoedingen Overheidsbijdragen Verkoop onroerende zaken Geactiveerde productie ten behoeve van het eigen bedrijf Overige bedrijfsopbrengsten Som der bedrijfsopbrengsten Bedrijfslasten Afschrijvingen materiële vaste activa Overige waardeveranderingen materiële vaste activa Lonen en salarissen Sociale lasten Pensioenlasten Lasten onderhoud Overige bedrijfslasten Som der bedrijfslasten Bedrijfsresultaat Financiële baten en lasten Rentebaten Waardeverandering financiële vaste activa - - Opbrengsten financiële vaste activa en effecten Rentelasten Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening Belastingen Resultaat deelnemingen Resultaat vóór mutatie reële waarde materiële vaste activa Mutatie reële waarde materiële vaste activa Resultaat na mutatie reële waarde materiële vaste activa

87 Jaarrekening Geconsolideerd kasstroomoverzicht Casade Woonstichting (indirecte methode) (bedragen x euro) Kasstroom uit operationele activiteiten Bedrijfsresultaat Aanpassingen voor: Afschrijvingen Overige Veranderingen in werkkapitaal: Voorraden Vorderingen Effecten - - Kortlopende schulden (excl. bankkrediet) Kasstroom uit bedrijfsoperaties Ontvangen/betaalde interest Kasstroom uit operationele activiteiten Kasstroom uit investeringsactiviteiten Investeringen in materiële vaste activa Desinvesteringen in materiële vaste activa Investeringen in financiële vaste activa Desinvesteringen in financiële vaste activa - - Kasstroom uit investeringsactiviteiten Kasstroom uit financieringsactiviteiten Ontvangsten uit langlopende schulden (klim) Toename langlopende schulden Aflossing langlopende schulden Kasstroom uit financieringsactiviteiten Mutatie geldmiddelen in

88 Algemene toelichting Regelgeving De jaarverslaggeving door toegelaten instellingen volkshuisvesting dient te voldoen aan de eisen zoals deze zijn geformuleerd in het Besluit Beheer Sociale Huursector. In dit besluit wordt BW2 Titel 9 voorgeschreven behoudens enkele uitzonderingen van specifieke aard. Voor verslagjaren vanaf 2006 is door de Raad voor de Jaarverslaggeving de definitieve Richtlijn 645 Toe gelaten Instellingen Volkshuisvesting uitgegeven. In deze richtlijn zijn onder meer specifieke modellen voor de balans en de winst-en-verliesrekening opgenomen en zijn voor de sector specifieke presentatie-, waarderings- en verslaggevingvoorschriften geformuleerd. De geconsolideerde jaar- rekeningis opgesteld in overeenstemming met de wettelijke bepalingen van Titel 9 Boek 2 BW en de stellige uitspraken van de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving, uitgegeven door de Raad voor de Jaarverslaggeving. Toelichtingen op posten in de balans, winst-en-verliesrekening en kasstroomoverzicht worden in de jaarrekening genummerd Verwerking integrale belastingplicht vanaf 1 januari 2008 Toegelaten instellingen volkshuisvesting zijn met ingang van 1 januari 2008 integraal belastingplichtig voor de vennootschapsbelasting. Bij aanvang van deze belastingplicht dient Casade een fiscale openingsbalans op te maken waarvoor specifieke fiscale waarderingsregels gelden. Voor het verschil tussen de waardering op de fiscale balans (fiscale boekwaarde) en de waardering op de commerciële balans (commerciële boekwaarde) dient Casade een belastinglatentie te vormen indien en voor zover er sprake is van verrekenbare tijdelijke verschillen. Een actieve belastinglatentie moet worden gevormd in het geval dat de commerciële waardering (op het niveau van kasstroomgenererende eenheid) lager is dan de fiscale waardering, een passieve latentie in het omgekeerde geval. De actieve latentie dient te worden gevormd tot het bedrag waarvan het waarschijnlijk is dat er fiscale winst beschikbaar zal zijn voor verrekening. Ten tijde van het opmaken van de jaarrekening 2007 bestond er geen inzicht in de regels met betrekking tot waardering op de fiscale openingbalans en bestond evenmin duidelijkheid over de waarschijnlijkheid en de hoogte van beschikbare fiscale winsten. Dientengevolge zijn in de jaarrekening 2007 geen belastinglatenties gevormd betrekking hebbend op de integrale belastingplicht vanaf 1 januari Recentelijk zijn de fiscale waarderingsregels bekend geworden en zijn daarmee tevens de hoogte en waardering van te vormen belastinglatenties met terugwerkende kracht naar 1 januari 2008 duidelijk geworden. Door Casade zijn de op 1 januari 2008 te waarderen belastinglatenties en de mutaties gedurende 2008 in de belastinglatenties via het resultaat 2008 verantwoord. In de toelichting op de post belastingen is een uitsplitsing van het effect per 1 januari 2008 en de mutaties in 2008 opgenomen Grondslagen voor consolidatie In de consolidatie worden opgenomen de financiële gegevens van Casade en haar groepsmaatschappijen. Dit betreft alle maatschappijen waarmee Casade een organisatorische en economische eenheid vormt. Integraal in de consolidatie worden opgenomen deelnemingen waarin beslissende zeggenschap op het beleid kan worden uitgeoefend. In het algemeen betreft het deelnemingen waarin het belang meer dan 50% bedraagt. Het aandeel van derden in het groepsvermogen en in het groepsresultaat wordt afzonderlijk vermeld. Vanaf de oprichtings/overnamedatum worden de resultaten en de identificeerbare activa en passiva van nieuwe groepsmaatschappijen opgenomen in de geconsolideerde jaarrekening. De oprichtings/overnamedatum is het moment dat beslissende zeggenschap kan worden uitgeoefend in de betreffende groepsmaatschappij. De verkrijgingsprijs bestaat uit het geldbedrag of equivalent dat is overeengekomen voor de verkrijging van de overgenomen entiteit vermeerderd met eventuele direct toerekenbare kosten. Indien de verkrijgingsprijs hoger is dan het nettobedrag van de reële waarde van de identificeerbare activa en passiva wordt het meerdere als goodwill geactiveerd onder de immateriële vaste activa.

89 Jaarrekening 2008 Groepsmaatschappijen blijven in de consolidatie opgenomen tot het moment dat zij worden verkocht; deconsolidatie vindt plaats op het moment dat de beslissende zeggenschap wordt overgedragen. De in de consolidatie begrepen rechtspersonen en vennootschappen zijn: Volledig geconsolideerd Casade Holding B.V., Waalwijk (100%) Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V., Waalwijk (100%) Casade Vastgoed B.V., Waalwijk (100%) Casade Energie B.V., Waalwijk (100%) Overige deelnemingen, gewaardeerd op nettovermogenswaarde Cofier Bouwontwikkeling B.V., Tilburg (25%) Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V is opgericht om samen met een aantal derden toegang te krijgen tot ontwikkelingsprojecten waar Casade zelfstandig geen toegang tot kan krijgen. Casade Vastgoed B.V. heeft dezelfde doelstellingen als de toegelaten instelling Casade, maar dan alleen voor de commerciële activiteiten zoals gedefinieerd in de Vaststellingsovereenkomst 1 met de Belastingdienst. Casade Energie B.V. beheert energie-installaties en levert energie ten behoeve van huurders van de toegelaten instelling Casade. Casade Holding B.V. is een intermediaire vennootschap tussen de toegelaten instelling Casade en de drie hiervoor genoemde dochtervennootschappen. Ongerealiseerde verliezen op intercompany-transacties worden ook geëlimineerd tenzij er sprake is van een bijzondere waardevermindering. Resultaten op intercompany-transacties tussen in de consolidatie opgenomen groepsmaatschappijen worden volledig uit zowel de balanswaardering als het groepsresultaat geëlimineerd voor zover deze resultaten nog niet door een overdracht van het verkregen actief of passief aan derden buiten de groep zijn gerealiseerd Stelselwijziging In het verslagjaar heeft Casade verdere stappen ondernomen om de transparantie in de financiële berichtgeving van de corporatie te vergroten en een beter inzicht te geven in het resultaat, de vermogenspositie en de kasstromen van de Groep. Voor dit doel is een aantal wijzigingen in de verslaggeving en presentatie doorgevoerd. Hiernaast is aandacht besteed aan de implementatie van nieuwe en gewijzigde richtlijnen voor de jaarverslaggeving. Een en ander is hieronder toegelicht. Tot en met 2007 werd het belang in deelnemingen in rechtspersonen en vennootschappen, waarin het belang van Casade niet meer dan 50% bedroeg maar wel tenminste eenzelfde invloed op het beleid kon worden uitgeoefend als door elk der overige participanten, niet in de consolidatie betrokken. Met ingang van 1 januari 2008 worden deze entiteiten proportioneel (naar rato van het zeggenschapsbelang) geconsolideerd. Bij Casade is dit voor 2008 niet van toepassing. De deelnemingen hoeven niet geconsolideerd te worden. 87 Voorts heeft Casade naast bovengenoemde belangen de volgende verbindingen: ColonnadeDuhaf en Stichting Jade. Deze verbindingen komen niet in aanmerking voor consolidatie daar er geen sprake is van een economische eenheid, doch slechts sprake is van een duurzame financiële band door middel van een verstrekte lening. Intercompanytransacties, intercompany-winsten en onderlinge vorderingen en schulden tussen groepsmaatschappijen worden geëlimineerd.

90 Financiële instrumenten In RJ-Uiting Richtlijn Overgangsbepalingen hoofdstuk 290 Financiële instrumenten is gesteld dat voor bestaande financiële instrumenten, die zijn aangegaan vóór de openingsbalans van de vergelijkende cijfers van de jaarrekening waarin hoofdstuk 290 voor het eerst wordt toegepast, de eerste waardering en classificatie niet opnieuw hoeft te worden beoordeeld. 6.5 Grondslagen voor waardering van activa en passiva Algemeen Vergelijking met voorgaand jaar Wanneer de rechtspersoon dit toepast, dan moet hij deze vrijstelling in de jaarrekening vermelden. Dit betreft voor de jaarrekening 2008 derhalve de vergelijkende cijfers 1 januari Bij de waardering van de financiële instrumenten maakt Casade gebruik van genoemde vrijstelling. De gehanteerde grondslagen van waardering en resultaatbepaling zijn ongewijzigd gebleven ten opzichte van voorgaand jaar Verwerking verplichtingen 88 Alle bestaande financiële instrumenten die zijn aangegaan na de openingsbalans van de vergelijkende cijfers van de jaarrekening waarin hoofdstuk 290 voor het eerst wordt toegepast, moet de eerste waardering en classificatie wel opnieuw worden beoordeeld. Een eventuele wijziging van de eerste waardering of classificatie dient te worden verwerkt in overeenstemming met RJ 140 Stelselwijzigingen Schattingswijzigingen In het kader van de bepaling van de bedrijfswaarde van de materiële vaste activa in exploitatie zijn schattingswijzigingen doorgevoerd die nader uiteengezet zijn in de toelichting. (toelichting mutatie bedrijfswaarde) Schattingen Bij toepassing van de grondslagen en regels voor het opstellen van de jaarrekening vormt de directie van Casade zich verschillende oordelen en maakt schattingen die essentieel kunnen zijn voor de in de jaarrekening opgenomen bedragen. Indien het voor het geven van het in artikel 2:362 lid 1 BW vereiste inzicht noodzakelijk is, is de aard van deze oordelen en schattingen inclusief de bijbehorende veronderstellingen opgenomen bij de toelichting op de betreffende jaarrekeningposten. In de jaarrekening worden naast juridisch afdwingbare verplichtingen tevens feitelijke verplichtingen verwerkt die kunnen worden gekwalificeerd als intern geformaliseerd en extern gecommuniceerd. Hiervan is sprake wanneer uitingen namens Casade zijn gedaan richting huurders, gemeenten en overige stakeholders aangaande verplichtingen inzake toekomstige herstructureringen en toekomstige nieuwbouwprojecten. Een feitelijke verplichting is gekoppeld aan het besluitvormingsproces van Casade rondom projectontwikkeling en herstructurering. Van een feitelijke verplichting is sprake indien de formalisering van de definitief ontwerpfase en afgeleid het aanvragen van de bouwvergunning heeft plaatsgevonden Materiële vaste activa Onroerende en roerende zaken in exploitatie De onroerende zaken in exploitatie worden gewaardeerd tegen de reële waarde gebaseerd op bedrijfswaarde. Deze wordt gevormd door de contante waarde van de kasstromen uit hoofde van toekomstige exploitatieopbrengsten en toekomstige exploitatielasten over de geschatte resterende looptijd van de investering.

91 Jaarrekening 2008 De reële waarde wordt afhankelijk gesteld van de voorgenomen bestemming van complexen. De reële waarde van de onroerende zaken in exploitatie bestemd voor de verhuur is de bedrijfswaarde. De onroerende zaken kunnen voor langere of kortere termijn voor verhuur worden aangehouden. De kasstroomprognoses zijn gebaseerd op redelijke en onderbouwde veronderstellingen, die de beste schatting van de directie weergeven van de economische omstandigheden die van toepassing zullen zijn gedurende de resterende levensduur van het actief. De kasstromen zijn gebaseerd op de intern geformaliseerde meerjarenbegroting en bestrijken een periode van vijf jaar behoudens de verwachte kosten van groot onderhoud, erfpacht en overige contracten met een werkingsduur van meer dan vijf jaar. De kosten van planmatig onderhoud worden gebaseerd op de in de meerjaren onderhoudsbegroting onderkende cycli per component. Voor latere jaren wordt uitgegaan van de verwachte gemiddelde groeivoeten voor inflatie, huurstijging en rente alsmede genormeerde lastenniveaus. Bij de bedrijfswaardeberekening gelden de volgende uitgangspunten: jaarlijkse huurverhogingen (tussen haakjes is percentage voorgaand jaar vermeld): : 1,6%. (n.v.t.); : 2,5% inflatie (1,5%); : 1% inflatie (2,25%); : 1% (1,75%); : 1,3% (1,75%); : 1,51% (1,75%); : 1,66% (1,75%); : 1,76% (1,75%); en verder: 2% (1,75%); jaarlijkse huurderving van 0,7% (voorgaand jaar: 0,6%); mutatiegraad is bepaald aan de hand van het tweejaars voortschrijdende gemiddelde. Ondergrens: 2% (idem); bovengrens: 10% (idem); huuraanpassing bij mutatie: verhoging tot 64% (2007: idem), dan wel 74% (2007: idem) van de maximaal redelijke huur; jaarlijkse stijgingen van de variabele lasten van 2,5% voor 2008 (voorgaand jaar: 1,5%), 1% voor 2009 (voorgaand jaar: 2,25%), 2010: 1% (voorgaand jaar: 1,75%), 2011: 1,3% (voorgaand jaar: 1,75%), 2012: 1,51% (voorgaand jaar: 1,75%), 2013: 1,66% (voorgaand jaar: 1,75%), 2014: 1,76% (voorgaand jaar: 1,75%) en verder: 2% (voorgaand jaar: 1,75%); genormeerde variabele lasten (personeelskosten, beheerkosten, heffingen en overige bedrijfslasten); genormeerde kosten reparatieonderhoud, klein cyclisch onderhoud en kosten mutatieonderhoud (bedrijfseconomische interne norm) volgens begroting vastgesteld door Raad van Commissarissen de datum 12 januari 2009; kosten van planmatig onderhoud, conform meerjaren onderhoudsbegroting. De laatste vijf jaar van de exploitatieperiode is het planmatig onderhoud op nihil gesteld; de restwaarde op basis van geschatte grondwaarde aan het einde van de exploitatieperiode, verminderd met verwachte sloopkosten en kosten van uitplaatsing; een rekenrente van 6% (voorgaand jaar: 6%) voor woningen en overige onroerende zaken; de periode waarover contant gemaakt wordt loopt parallel met de geschatte resterende levensduur van de complexen/investering (variërend van 1 tot 50 jaar) (voorgaand jaar: variërend van 1 tot 50 jaar); de heffingsbijdrage van het Centraal Fonds Volkshuisvesting en de te betalen vennootschapsbelasting maken geen onderdeel uit van de bedrijfswaarde. Bij de bepaling van de bedrijfswaarde wordt rekening gehouden met de rentabiliteitswaardecorrectie van de bestaande leningenportefeuille en beleggingen. De rentabiliteitswaardecorrectie betreft het verschil tussen de contante waarde van de verwachte kasstromen uit hoofde van leningen en beleggingen en de waardering van deze posten op de balans. 89

92 90 De verwachte opbrengstwaarde van woningen geoormerkt voor verkoop wordt gedefinieerd als de contante waarde van het bedrag dat kan worden verkregen bij vrijwillige verkoop binnen een verwachte termijn, onder aftrek van verkoopkosten die niet door de koper worden gedragen. Ter bepaling van dit bedrag worden zonodig taxaties uitgevoerd door onafhankelijke externe deskundigen of worden vergelijkbare onroerende zaken als referentie gehanteerd. Gegeven het feit dat verkopen hoofdzakelijk worden verricht in het kader van de financiering van onrendabele investeringen in nieuwbouw worden deze verkopen voor een periode van vijf jaar in de waardering betrokken. Daarmee wordt recht gedaan aan het voorwaardelijke karakter van de geoormerkte verkopen. De bepaling van de restwaarde van de grond opgenomen in de bedrijfswaarde vindt voor zover er nog geen herbestemming van de grond heeft plaatsgevonden, plaats op basis van de huidige vergelijkbare kavel- of vierkante meterprijs voor een sociale huurwoning. Deze kavelprijs wordt geïndexeerd naar het einde van de levensduur en verminderd met eveneens geïndexeerde verwachte sloopkosten en kosten van uitplaatsing. Indien feitelijke dan wel in rechte afdwingbare verplichtingen zijn aangegaan die consequenties hebben voor de bestemming van de grond dan wordt met deze gewijzigde bestemming in de waardering rekening gehouden Onroerende zaken verkocht onder voorwaarden Onroerende zaken die in het kader van een regeling Verkoop onder Voorwaarden (VOV) zijn overgedragen aan een derde en waarvoor de woningcorporatie een terugkoopplicht kent worden aangemerkt als financieringsconstructie. De betreffende onroerende zaken worden gewaardeerd tegen actuele waarde zijnde de met de koper overeengekomen contractprijs (eerste waardering) en daarna de marktwaarde op basis van VOV. Voor de in de regeling overeengekomen overdrachtswaarde wordt aan de creditzijde van de balans een terugkoopverplichting opgenomen. Deze terugkoopverplichting wordt jaarlijks gewaardeerd en getoetst aan de bij overdracht ontstane verplichting rekening houdend met de contractvoorwaarden Onroerende en roerende zaken in ontwikkeling Dit betreffen complexen in aanbouw die worden gewaardeerd tegen uitgaafprijzen en toegerekende kosten van het werkapparaat uit hoofde van voorbereiding, toezicht en directievoering onder aftrek van een bijzondere waardevermindering uit hoofde van te dekken stichtingskosten. Indien de bijzondere waardevermindering hoger is dan de waarde van de onroerende zaken in ontwikkeling, dan wordt de onroerende zaak op nihil gewaardeerd en wordt een voorziening aan de creditzijde van de balans opgenomen. Opgenomen grondposities worden onder deze post verwerkt tegen aanschafprijs en bijkomende kosten. Met betrekking tot zogeheten gecombineerde projecten wordt het aandeel van de koopwoningen verantwoord onder de post onderhanden projecten, het aandeel huurwoningen wordt verantwoord onder de onroerende en roerende zaken in ontwikkeling. Voor wat betreft het onrendabele deel van het gecombineerde project wordt bij het aangaan van de verplichting het onrendabele deel verminderd met het verwachte verkoopresultaat in de winst-en-verliesrekening verantwoord onder de post overige waardeveranderingen (im)materiële vaste activa. Bij oplevering van het totale project wordt het verkoopresultaat zowel verantwoord onder de post verkoop onroerende zaken als onder de post overige waardeveranderingen (im)materiële vaste activa. Daarmee wordt de economische realiteit van de transactie het best zichtbaar gemaakt Onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie De onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie worden gewaardeerd op basis van aanschafwaarde onder aftrek van lineaire/annuïtaire afschrijvingen. Niet aan de bedrijfsuitoefening dienstbare activa worden gewaardeerd tegen verwachte directe opbrengstwaarde.

93 Jaarrekening Financiële vaste activa Te vorderen BWS-subsidies De vordering uit hoofde van binnen het Besluit Woninggebonden Subsidies toegezegde bedragen (contante waarde van de uitbetalingen) wordt jaarlijks verminderd met de door de budgethouders beschikbaar gestelde bedragen. De uitbetalingstermijn is afhankelijk gesteld van de disconteringsvoet en beloopt vanaf de vaststelling van de subsidie maximaal 30 jaar. Het kortlopende deel van deze post is opgenomen onder de vlottende activa Deelnemingen Overige financiële vaste activa en effecten De onder financiële vaste activa opgenomen overige vorderingen omvatten leningen en obligaties die tot de vervaldag zullen worden aangehouden. Deze vorderingen worden initieel gewaardeerd tegen reële waarde. Vervolgens worden deze leningen en obligaties gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs. Indien er bij de verstrekking van leningen of de verwerving van obligaties sprake is van disagio of agio, wordt dit gedurende de looptijd ten gunste respectievelijk ten laste van het resultaat gebracht. Transactiekosten worden verwerkt in de eerste waardering. Bijzondere waardeverminderingen worden in mindering gebracht op de geamortiseerde kostprijs en direct verantwoord in de winst-en-verliesrekening. Deelnemingen waar invloed van betekenis kan worden uitgeoefend worden gewaardeerd volgens de netto vermogenswaardemethode. Invloed van betekenis wordt in ieder geval verondersteld aanwezig te zijn bij een aandeelhoudersbelang van meer dan 20%. De nettovermogenswaarde wordt berekend volgens de grondslagen die gelden voor deze jaarrekening; voor deelnemingen waarvan onvoldoende gegevens beschikbaar zijn voor aanpassing aan deze grondslagen, wordt uitgegaan van de waarderingsgrondslagen van de betreffende deelneming. Indien de waardering van een deelneming volgens de nettovermogenswaarde negatief is, wordt deze op nihil gewaardeerd. Indien en voor zover Casade in deze situatie geheel of ten dele instaat voor de schulden van de deelneming respectievelijk het stellige voornemen heeft de deelneming tot betaling van haar schulden in staat te stellen wordt een voorziening getroffen. Deelnemingen waar geen invloed van betekenis kan worden uitgeoefend worden gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs of, indien hiertoe aanleiding bestaat, een lagere waarde. Ook voor financiële instrumenten beoordeelt Casade op iedere balansdatum of er objectieve aanwijzingen zijn voor bijzondere waardeverminderingen van een financieel actief of een groep van financiële activa. Bij aanwezigheid van objectieve aanwijzingen voor bijzondere waardeverminderingen bepaalt Casade de omvang van het verlies uit hoofde van de bijzondere waardeverminderingen, en verwerkt dit direct in de winst-en-verliesrekening. Bij financiële activa die gewaardeerd zijn tegen geamortiseerde kostprijs wordt de omvang van de bijzondere waardevermindering bepaald als het verschil tussen de boekwaarde van het actief en de best mogelijke schatting van de toekomstige kasstromen, contant gemaakt tegen de effectieve rentevoet van het financiële actief zoals die is bepaald bij de eerste verwerking van het instrument. Het waardeverminderingsverlies dat daarvoor opgenomen was, dient te worden teruggenomen indien de afname van de waardevermindering verband houdt met een objectieve gebeurtenis na afboeking. De terugname wordt beperkt tot maximaal het bedrag dat nodig is om het actief te waarderen op de geamortiseerde kostprijs op het moment van de terugname, als geen sprake geweest zou zijn van een bijzondere waardevermindering. Het teruggenomen verlies wordt in de winst-en-verliesrekening verwerkt. 91

94 6.5.4 Voorraden Voorraden materialen Zodra het resultaat wel op betrouwbare wijze kan worden bepaald, vindt opbrengstverantwoording plaats volgens de PoC-methode naar rato van de verrichte prestaties per balansdatum. 92 De voorraden grond- en hulpstoffen worden gewaardeerd op verkrijgingsprijzen onder toepassing van de FIFO-methode (first in, first out) of lagere opbrengstwaarde Onderhanden projecten Onderhanden projecten in opdracht van derden wordt gewaardeerd tegen de gerealiseerde projectopbrengsten (bestaande uit de gerealiseerde projectkosten en toegerekende winst. Indien van toepassing, worden de verwerkte verliezen en reeds gedeclareerde termijnen hierop in mindering gebracht. Indien het saldo van alle onderhanden projecten negatief bedraagt, worden onderhanden projecten gepresenteerd onder de kortlopende schulden. Uitgaven voor projectkosten voor nog niet verrichte prestaties worden opgenomen onder de voorraden. Voor onderhanden projecten, waarvan het resultaat op betrouwbare wijze kan worden bepaald, worden de projectopbrengsten en de projectkosten verwerkt als netto-omzet en kosten in de winst-en-verliesrekening naar rato van de verrichte prestaties per balansdatum (de Percentage of Completion - methode, ofwel de PoC-methode). De voortgang van de verrichte prestaties wordt bepaald op basis van de tot de balansdatum gemaakte projectkosten in verhouding tot de geschatte totale projectkosten. Als het resultaat (nog) niet op betrouwbare wijze kan worden ingeschat, dan worden de opbrengsten als netto-omzet verwerkt in de winst-en-verliesrekening tot het bedrag van de gemaakte projectkosten, dat waarschijnlijk kan worden verhaald; de projectkosten worden dan verwerkt in de winst-en-verliesrekening in de periode waarin ze zijn gemaakt. Het resultaat wordt bepaald als het verschil tussen de projectopbrengsten en projectkosten. Projectopbrengsten zijn de contractueel overeengekomen opbrengsten en opbrengsten uit hoofde van meer- en minderwerk, claims en vergoedingen indien en voor zover het waarschijnlijk is dat deze worden gerealiseerd en ze betrouwbaar kunnen worden bepaald. Projectkosten zijn de direct op het project betrekking hebbende kosten, die kosten die in het algemeen aan projectactiviteiten worden toegerekend en toegewezen kunnen worden aan het project en andere kosten die contractueel aan de opdrachtgever kunnen worden toegerekend. Indien het waarschijnlijk is dat de totale projectkosten de totale projectopbrengsten overschrijden, dan worden de verwachte verliezen onmiddellijk in de winst-en-verliesrekening verwerkt. Dit verlies wordt verwerkt in de kostprijs van de omzet. De voorziening voor het verlies maakt onderdeel uit van de post onderhanden projecten Vorderingen Huurdebiteuren Waardering geschiedt tegen nominale waarde rekening houdend met een voorziening voor mogelijke oninbaarheid gebaseerd op een statische benadering Liquide middelen Liquide middelen bestaan uit kas, banktegoeden en deposito s met een looptijd korter dan twaalf maanden. Rekening-courantschulden bij banken zijn opgenomen onder schulden aan kredietinstellingen onder kortlopende schulden.

95 Jaarrekening Voorzieningen Voorzieningen worden gevormd voor in rechte afdwingbare of feitelijke verplichtingen en verliezen die op balansdatum bestaan waarbij het waarschijnlijk is dat een uitstroom van middelen noodzakelijk is en waarvan de hoogte redelijkerwijs kan worden geschat. Voorzieningen worden tegen nominale waarde opgenomen Latente belastingvorderingen en -verplichtingen Een voorziening voor latente belastingvorderingen en -verplichtingen wordt getroffen met behulp van de verplichtingenmethode voor tijdelijke verschillen tussen de boekwaarde van activa en verplichtingen en hun belastinggrondslag, en ook wanneer er sprake is van voorwaartse verrekenbare verliescompensatie. De berekening van de latente belastingvorderingen en -verplichtingen geschiedt tegen de op het einde van het verslagjaar geldende belastingtarieven of tegen de in komende jaren geldende tarieven, voor zover reeds bij wet vastgesteld. Latente belastingvorderingen en -verplichtingen binnen dezelfde fiscale eenheid worden alleen gesaldeerd indien Casade daartoe een afdwingbaar recht heeft en het voornemen heeft om op netto basis af te rekenen. Latente belastingvorderingen, met inbegrip van die voortvloeiend uit voorwaartse verliescompensatie, worden gewaardeerd indien het waarschijnlijk is dat er fiscale winst beschikbaar zal zijn waarmee verliezen kunnen worden gecompenseerd en verrekeningsmogelijkheden kunnen worden benut. Belastinglatenties worden gewaardeerd op basis van de contante waarde Voorziening onrendabele investeringennieuwbouw Verwachte verliezen als gevolg van onrendabele investeringen nieuwbouw worden als bijzondere waardeverandering in mindering gebracht op de waarde van de onroerende zaken in ontwikkeling. Indien en voor zover de verwachte verliezen de investeringen van het betreffende project overtreffen wordt voor dit meerdere een voorziening gevormd. Onder verwachte verliezen wordt in dit verband verstaan de netto contante waarde van alle investeringsuitgaven minus aan deze investering toe te rekenen bedrijfswaarde Voorziening toekomstige herstructureringen Uitgaven die betrekking hebben op toekomstige herstructureringen, waarvan de feitelijke verplichtingen dan wel de in rechte afdwingbare verplichtingen zijn aangegaan, binnen een complex met bestaande onroerende zaken in exploitatie, worden betrokken in de waardering van dit complex. Indien de afwaardering uit hoofde van de verwachte uitgaven hoger is dan de boekwaarde van het complex waartoe de onroerende zaak behoort dan wordt dit complex op nihil gewaardeerd en een voorziening getroffen Langlopende schulden Langlopende schulden worden bij de eerste waardering gewaardeerd tegen reële waarde. Transactiekosten die direct zijn toe te rekenen aan de verwerving van de schulden worden in de waardering bij eerste verwerking op genomen. Schulden worden na eerste verwerking gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs, zijnde het ontvangen bedrag rekening houdend met agio of disagio en onder aftrek van transactiekosten. 93 Latente belastingvorderingen zijn opgenomen onder de financiële vaste activa, latente belastingverplichtingen zijn opgenomen onder de voorzieningen.

96 Het verschil tussen de bepaalde boekwaarde en de uiteindelijke aflossingswaarde wordt samen met de verschuldigde rentevergoeding zodanig bepaald dat de effectieve rente gedurende de looptijd van de schulden in de winsten verliesrekening wordt verwerkt. Leningen die zijn aangetrokken binnen het Dynamische Kostprijshuursysteem (klimleningen) worden niet afgelost zolang de bijbehorende exploitaties van de activa voorgecalculeerde exploitatieverliezen opleveren. Gedurende deze periode worden de leningen jaarlijks met een vooraf bepaald bedrag verhoogd. De aflossingsverplichting voor het komend jaar van de langlopende schulden is opgenomen onder de kortlopende schulden. In het kader van de verkoop van woningen verkocht onder voorwaarden heeft Casade een terugkoopverplichting, die mede afhankelijk is van de ontwikkeling van de waarde van de woningen in het economisch verkeer. De terugkoopverplichting wordt jaarlijks gewaardeerd. Indien de verwachting bestaat, dat de terugkoop binnen één jaar zal plaatsvinden is de verplichting onder de kortlopende schulden verantwoord Overige activa en passiva Het resultaat wordt tevens bepaald met inachtneming van de verwerking van ongerealiseerde waardeveranderingen van op actuele waarde gewaardeerde materiële vaste activa in exploitatie Opbrengstverantwoording Opbrengsten voortvloeiend uit de verkoop van zelfvervaardigde of van derden verkregen goederen worden in het verslagjaar verwerkt indien aan alle volgende voorwaarden wordt voldaan: a. Alle belangrijke rechten op economische voordelen alsmede alle belangrijke risico s met betrekking tot de goederen zijn overgedragen aan de koper; b. De voortgezette betrokkenheid bij de verkochte goederen is niet zodanig dat Casade Woondiensten feitelijk kan beschikken over die goederen en daarmee kan besluiten over de aanwending van die goederen; c. Het bedrag van de opbrengst kan op betrouwbare wijze worden bepaald; d. Het is waarschijnlijk dat de economische voordelen met betrekking tot de transactie Casade Woondiensten zullen toevloeien; e. De reeds gemaakte kosten en de kosten die (mogelijk) nog moeten worden gemaakt met betrekking tot de transactie kunnen op betrouwbare wijze worden bepaald. 94 Voor zover in het bovenstaande niet anders is aangegeven worden activa en passiva gewaardeerd op nominale waarde. Hierbij wordt op vorderingen, indien dit noodzakelijk is, een voorziening wegens mogelijke oninbaarheid in mindering gebracht. 6.6 Grondslagen voor bepaling van het resultaat Algemeen Het resultaat wordt bepaald als verschil tussen de opbrengstwaarde van de geleverde prestaties en de kosten en andere lasten over het jaar. De resultaten op transacties worden verantwoord in het jaar waarin zij zijn gerealiseerd; verliezen reeds zodra zij voorzienbaar zijn. Opbrengsten met betrekking tot het verlenen van diensten worden verwerkt naar rato van de verrichte prestaties. Het resultaat kan betrouwbaar worden geschat indien aan alle volgende voorwaarden is voldaan: a. Het bedrag van de opbrengst kan op betrouwbare wijze worden bepaald; b. Het is waarschijnlijk, dat de economische voordelen met betrekking tot de transactie Casade Woondiensten zullen toevloeien; c. De mate waarin de dienstverlening op de balansdatum is verricht, kan op betrouwbare wijze worden bepaald; d. De reeds gemaakte kosten en de kosten die (mogelijk) nog moeten worden gemaakt om de dienstverlening te voltooien kunnen op betrouwbare wijze worden bepaald.

97 Jaarrekening 2008 Opbrengsten met betrekking tot onderhanden projecten in opdracht van derden bestaan uit de contractueel overeengekomen tegenprestaties, meeren minderwerk en claims en vergoedingen voorzover het waarschijnlijk is dat die opbrengsten zullen worden gerealiseerd en betrouwbaar kunnen worden vastgesteld Bijzondere posten Verkoop onroerende zaken De post verkoop onroerende zaken betreft het saldo van de behaalde verkoopopbrengst minus de gemaakte direct toerekenbare verkoopkosten. Winsten worden verantwoord op het moment van levering (passeren transportakte). Eventuele verliezen op nieuwbouw koopprojecten worden verantwoord zodra deze voorzienbaar zijn. Bijzondere posten zijn baten of lasten die behoren tot de gewone bedrijfsuitoefening, maar op grond van de aard, omvang of het incidentele karakter afzonderlijk worden toegelicht, teneinde een goed inzicht te geven in het resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening van Casade en met name de ontwikkeling daarin. Bijzondere posten worden met het oog op de analyse en de vergelijkbaarheid van de resultaten naar aard en omvang afzonderlijk en ongesaldeerd toegelicht Bedrijfsopbrengsten De opbrengst uit woningen verkocht onder de Koopgarantregeling worden niet verantwoord als verkoopopbrengst daar de belangrijkste economische rechten niet zijn overgedragen aan de koper. De gegarandeerde terugkoopverplichting wordt opgenomen onder de post Langlopende schulden, terugkoopverplichting Koopgarant en wordt jaarlijks met inachtname van de contractvoorwaarden gewaardeerd Geactiveerde productie ten behoeve van het eigen bedrijf Huren De jaarlijkse huurverhoging is van overheidswege gebonden aan een maximum. Voor het verslagjaar 2008 bedroeg dit maximumpercentage 1,6%. De opbrengsten uit hoofde van huur voortvloeiend uit contracten waar Huurvast geldt worden aangemerkt als zijnde gerealiseerd in het jaar van opeisbaarheid daar bij tussentijdse beëindiging van het huurcontract geen terugbetalingsverplichting geldt Overheidsbijdragen Onder deze post zijn de overige overheidsbijdragen opgenomen. Voor zover de overige overheidsbijdragen nog niet zijn ontvangen is de bijdrage berekend op grond van de regelingen. De toe te rekenen interne directe kosten ten behoeve van onroerende zaken in ontwikkeling worden hieronder verantwoord Bedrijfslasten Afschrijvingen op (im)materiële vaste activa De afschrijvingen op materiële vaste activa worden gebaseerd op basis van de verkrijgings- of vervaardigingsprijs. Afschrijvingen vinden plaats volgens de lineaire methode dan wel de annuïtaire methode op basis van de geschatte economische levensduur. Met een mogelijke restwaarde wordt geen rekening gehouden. 95

98 Overige waardeveranderingen (im)materiële vaste activa De overige waardeveranderingen worden gevormd door de waardevermindering, die is ontstaan door gedurende het verslagjaar nieuw aangegane juridische en feitelijke verplichtingen met betrekking tot investeringen in nieuwbouw en herstructurering. Tevens worden hieronder de leefbaarheidsinvesteringen opgenomen Periodiek betaalbare beloningen Lonen, salarissen en sociale lasten worden op grond van de arbeidsvoorwaarden verwerkt in de winst-en-verliesrekening voor zover ze verschuldigd zijn aan werknemers Pensioenen Casade heeft een aantal pensioenregelingen. De hoofdregeling (SPW) betreft een toegezegd-pensioenregeling bij het bedrijfstakpensioenfonds. Hierbij is een pensioen toegezegd aan personeel op de pensioengerechtigde leeftijd, afhankelijk van leeftijd, salaris en dienstjaren. Deze toegezegd-pensioenregeling is verwerkt als zou sprake zijn van een toegezegde-bijdrageregeling. Voor de pensioenregelingen betaalt Casade op verplichte, contractuele of vrijwillige basis premies aan pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen. Behalve de betaling van premies heeft Casade geen verdere verplichtingen uit hoofde van deze pensioenregelingen. Casade heeft in geval van een tekort bij het fonds geen verplichting tot het voldoen van aanvullende bijdragen anders dan hogere toekomstige premies. De premies worden verantwoord als personeelskosten als deze verschuldigd zijn. Vooruitbetaalde premies worden opgenomen als overlopende activa indien deze tot een terugstorting leiden of tot een vermindering van toekomstige betalingen Lasten onderhoud Onder deze post worden alle direct aan het verslagjaar toe te rekenen kosten van onderhoud verantwoord. Van toerekenbaarheid is sprake als de daadwerkelijke werkzaamheden in het verslagjaar hebben plaatsgevonden. Reeds aangegane verplichtingen waarvan de werkzaamheden nog niet zijn uitgevoerd op balansdatum worden verwerkt onder de niet uit de balans blijkende verplichtingen. Het klachten- en mutatieonderhoud wordt onderscheiden in kosten van derden en eigen dienst, alsmede de kosten van het materiaalverbruik. In de winst-en-verliesrekening zijn de kosten van de eigen dienst opgenomen bij de kostensoort salarissen en sociale lasten. De lasten van onderhoud onderscheiden zich van activeerbare kosten door het feit dat er geen sprake is van een waardeverhoging van het actief Overige bedrijfslasten De overige bedrijfslasten worden toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben Belastingen Vanaf 1 januari 2008 is Casade integraal belastingplichtig geworden voor de vennootschapsbelasting. Corporaties zijn sindsdien verplicht over hun integrale activiteiten vennootschapsbelasting te betalen. Aedes en de Belastingdienst hebben het overleg over de interpretatie en toepassing van de vennootschapsbelastingplicht waarmee corporaties sinds 1 januari 2008 te maken hebben afgerond. Een en ander is vastgelegd in een vaststellingsovereenkomst (VSO). In deze VSO zijn specifieke bepalingen opgenomen met betrekking tot de waardering van posten op de fiscale openingsbalans en de wijze van resultaatname.

99 Jaarrekening 2008 De belasting over het resultaat wordt berekend over het resultaat voor belastingen in de winst-en-verliesrekening, rekening houdend met beschikbare fiscaal compensabele verliezen uit voorgaande boekjaren (voor zover niet opgenomen in de latente belastingvorderingen) en vrijgestelde winstbestanddelen en na bijtelling van niet-aftrekbare kosten. Tevens wordt rekening gehouden met wijzigingen die optreden in de latente belastingvorderingen en latente belastingschulden uit hoofde van wijzigingen in het te hanteren belastingtarief. Deze last is in de geconsolideerde resultatenrekening opgenomen Rentebaten en rentelasten Rentebaten en rentelasten worden tijdsevenredig verwerkt, rekening houdend met de effectieve rentevoet van de betreffende activa en passiva. Bij de verwerking van de rentelasten wordt rekening gehouden met de verantwoorde transactiekosten op de ontvangen leningen Financiële instrumenten Binnen het treasurybeleid van Casade dient het gebruik van financiële instrumenten uitsluitend ter beperking van inherente (rente-, looptijden- en markt-) risico s. Op grond van het interne treasurystatuut is het gebruik van financiële instrumenten slechts toegestaan voor zover er een materieel verband met het gefinancierde vermogen kan worden gelegd en de toepassing ervan tot een positie van de totale leningenportefeuille leidt welke vergelijkbaar is met de positie zonder gebruik te maken van deze instrumenten. Marktrisico Casade loopt geen risico s ten aanzien van de waardering van effecten, opgenomen onder financiële vaste activa en effecten, opgenomen onder vlottende activa. Het treasurystatuut stelt dat Casade niet mag beleggen. Valutarisico Casade is alleen werkzaam in Nederland en loopt geen valutarisico. Prijsrisico Casade loopt geen risico s ten aanzien van de waardering van effecten, opgenomen onder financiële vaste activa en effecten, aangezien Casade niet belegt in effecten. Renterisico Casade loopt renterisico over de rentedragende vorderingen (met name onder financiële vaste activa, effecten en liquide middelen) en rentedragende langlopende en kortlopende schulden (waaronder schulden aan kredietinstellingen). Voor vorderingen en schulden met variabele renteafspraken loopt Casade risico ten aanzien van toekomstige kasstromen, met betrekking tot vastrentende vorderingen en schulden loopt Casade risico s over de marktwaarde. Met betrekking tot de vorderingen worden geen financiële derivaten met betrekking tot renterisico gecontracteerd. Met betrekking tot bepaalde vastrentende schulden (schulden aan kredietinstellingen) heeft Casade renteswaps gecontracteerd, zodat zij vaste rente ontvangt en variabele rente betaalt. Kredietrisico Casade heeft geen significante concentraties van kredietrisico. Casade maakt gebruik van meerdere banken teneinde over meerdere kredietfaciliteiten te kunnen beschikken. Voor zover noodzakelijk worden nadere zekerheden verstrekt aan de bank voor beschikbare kredietfaciliteiten. Liquiditeitsrisico Casade maakt gebruik van meerdere banken om over meerdere kredietfaciliteiten te kunnen beschikken. Voor zover noodzakelijk, worden nadere zekerheden verstrekt aan de bank voor beschikbare kredietfaciliteiten. De effecten opgenomen onder de financiële vaste activa en de vlottende activa, alsmede de afgeleide financiële instrumenten worden gewaardeerd tegen de reële waarde (marktwaarde). Alle overige in de balans opgenomen financiële instrumenten zijn gewaardeerd tegen de (geamortiseerde) kostprijs. Dit is de nominale waarde, tenzij anders vermeld. 97

100 98 De reële waarde is het bedrag waarvoor een actief kan worden verhandeld of een passief kan worden afgewikkeld tussen ter zake goed geïnformeerde partijen, die tot een transactie bereid en onafhankelijk van elkaar zijn. Indien niet direct een betrouwbare marktwaarde is aan te wijzen, wordt de marktwaarde benaderd door deze af te leiden uit de marktwaarde van bestanddelen of van een soortgelijk financieel instrument, of met behulp van waarderingsmodellen en waarderingstechnieken. Hierbij wordt gebruikgemaakt van recente gelijksoortige at arm s length -transacties, van de DCFmethode (contante waarde van kasstromen) en van optiewaarderingsmodellen, rekening houdend met specifieke omstandigheden. De waardering van afgeleide financiële instrumenten is afhankelijk van het instrument: heeft het een beursgenoteerd onderliggende waarde of niet. De verwerking van waardeveranderingen van het afgeleide financieel instrument is afhankelijk of hedge accounting wordt toegepast of niet. Afgeleide financiële instrumenten met een beursgenoteerde onderliggende waarde, waar geen hedgeaccounting voor wordt toegepast, worden gewaardeerd tegen reële waarde. De waardeveranderingen worden direct in de winst-en-verliesrekening verantwoord. Afgeleide financiële instrumenten met een niet-beursgenoteerde onderliggende waarde, waar geen hedge accounting voor wordt toegepast, worden bij eerste waardering gewaardeerd tegen reële waarde. De vervolgwaardering is reële waarde. Waardeveranderingen worden direct in de winst-enverliesrekening verantwoord. Bij afgeleide financiële instrumenten waar rëele-waardehedge-accounting voor wordt toegepast, wordt zowel het hedge-instrument als de afgedekte positie tegen reële waarde gewaardeerd, althans, voor zover deze is toe te rekenen aan het afgedekte risico. De winst of het verlies uit herwaardering of het resultaat uit herwaardering van de vreemdevalutacomponent naar de koers op balansdatum dient onmiddellijk in de winst-en-verliesrekening te worden verwerkt. Reële-waardehedge-accounting wordt beëindigd indien: het hedge-instrument afloopt of wordt verkocht, beëindigd of uitgeoefend; de hedge niet langer voldoet aan de voorwaarden voor hedge accounting; Casade niet langer voor het toepassen van hedge accounting kiest. Casade past reële-waardehedge-accounting toe ten aanzien van de renteswaps die ervoor zorgen dat bepaalde vastrentende schulden worden omgezet in variabel rentende leningen. Het effectieve deel van de reële waar deverandering van de renteswaps en de gehedgde vastrentende leningen worden direct verantwoord in de winst-en-verliesrekening onder de financiële baten en lasten. Het ineffectieve deel van de waardeverandering van de renteswaps en de gehedgde vastrentende leningen worden verantwoord in de winst-en-verliesrekening onder de financiële baten en lasten. Bij afgeleide financiële instrumenten waar kasstroomhedge-accounting voor wordt toegepast, wordt het effectieve deel van de herwaardering van het hedge-instrument rechtstreeks in het eigen vermogen verwerkt in de kasstroomhedgereserve. Op het moment dat de resultaten van de afgedekte positie in de winst-en-verliesrekening worden verwerkt, dient het daaraan gerelateerde resultaat uit het eigen vermogen naar de winst-en-verliesrekening te worden overgebracht. Om het ineffectieve deel van de herwaardering in de juiste periode in de winst-en-verliesrekening te kunnen verwerken, neemt Casade op elke balansdatum maximaal het laagste absolute bedrag van de volgende twee waardeveranderingen in het eigen vermogen op: de cumulatieve herwaardering van het hedge-instrument sinds het aanwijzen van de hedgerelatie; en de cumulatieve verandering van de waarde van de toekomstig afgedekte kasstromen voor zover deze aan het afgedekte risico toegerekend kan worden. Het toepassen van kasstroomhedge-accounting wordt beëindigd als: het hedge-instrument wordt verkocht, beëindigd of uitgeoefend. Het cumulatieve resultaat op het hedge-instrument dat rechtstreeks in het eigen vermogen was verwerkt toen er nog sprake was van een effectieve hedge, blijven in het eigen vermogen verantwoord tot de toekomstige transactie plaatsvindt; de hedgerelatie niet langer voldoet aan de criteria voor hedge accounting. Indien de toekomstige transactie nog plaatsvindt, wordt het hiermee samenhangende cumulatieve resultaat op het hedge-instrument verantwoord in het eigen vermogen. Als de transactie niet meer zal plaatsvinden wordt het cumulatieve resultaat verantwoord dat verantwoord was in het eigen vermogen in de winst-en-verliesrekening.

101 Jaarrekening 2008 Bij afgeleide financiële instrumenten waarbij kostprijshedge-accounting wordt toegepast, is de eerste waardering en de grondslag van verwerking in de balans en de resultaatbepaling van het hedge-instrument afhankelijk van de afgedekte post. Dit betekent het volgende: indien de afgedekte post tegen kostprijs in de balans wordt verwerkt, wordt ook het derivaat tegen kostprijs gewaardeerd; zolang de afgedekte post in de kostprijshedge nog niet in de balans verwerkt wordt, wordt het hedge-instrument niet geherwaardeerd. Dit geldt bijvoorbeeld in geval van de hedge van het valutarisico van een toekomstige transactie; indien de afgedekte post een monetaire post in vreemde betreft, het derivaat, voor zover het valuta-elementen in zich heeft, ook wordt gewaardeerd tegen de contante koers op balansdatum. Indien het derivaat valutaelementen in zich heeft, wordt het verschil tussen de contante koers die geldt op het moment van afsluiten van het derivaat en de termijnkoers waartegen het derivaat zal worden afgewikkeld verdeeld over de looptijd van het derivaat. Het ineffectieve deel van de hedgerelatie wordt direct in de winst-en-verliesrekening verwerkt. Casade past kostprijshedge-accounting toe voor de renteswaps die ervoor zorgen dat bepaalde vastrentende schulden worden omgezet in variabel rentende leningen. Het ineffectieve deel van de waardeverandering van de renteswaps worden verantwoord in de winst-en-verliesrekening onder de financiële baten en lasten. Ter beperking van renterisico s heeft Casade interestswaps en een Cap afgesloten Mutatie reële waarde materiële vaste activa Belangrijke inschattingen ten aanzien van waardering en resultaatbepaling De jaarrekening wordt overeenkomstig BW2 Titel 9 opgesteld. Het management dient daartoe bepaalde veronderstellingen en schattingen te maken die van invloed zijn op de waardering van activa en verplichtingen, op de resultaatbepaling en de rapportage van voorwaardelijke activa en verplichtingen. De volgende waarderingsgrondslagen zijn naar de mening van het management het meest kritisch voor het weergeven van de financiële positie en vereisen een subjectieve of complexe beoordeling van het management: materiële vaste activa, reële waarde; timing en verwerking van onrendabele investeringen nieuwbouw en herstructurering Materiële vaste activa Onroerende en roerende zaken in exploitatie worden gewaardeerd tegen reële waarde. De reële waarde wordt afhankelijk gesteld van de voorgenomen bestemming van complexen. De reële waarde van de onroerende zaken in exploitatie bestemd voor de verhuur is de bedrijfswaarde. De onroerende zaken kunnen voor langere of kortere termijn voor verhuur worden aangehouden. De uitgangspunten van de reële waarde zijn deels afhankelijk van de interne beleidsvoornemens van Casade. Deze beleidsvoornemens komen ondermeer tot uitdrukking in het strategisch voorraadbeheer waarbij eigen keuzes worden gemaakt ten aanzien van verhuur of verkoop, levensduur, kwaliteits- en huurniveaus. Voor zover mogelijk hanteert Casade binnen de sector gangbare uitgangspunten. 99 De mutatie reële waarde materiële vaste activa betreft de mutatie in de waarde per 31 december 2008 en 31 december 2007 rekening houdend met de mutatie in de rentabiliteitswaardecorrectie.

102 100

103 Jaarrekening Timing en verwerking van onrendabele investeringen nieuwbouw en herstructurering In de jaarrekening worden naast juridisch afdwingbare verplichtingen tevens feitelijke verplichtingen verwerkt die kunnen worden gekwalificeerd als intern geformaliseerd en extern gecommuniceerd. Hiervan is sprake wanneer uitingen namens Casade zijn gedaan richting huurders, gemeenten en overige stakeholders aangaande verplichtingen inzake toekomstige herstructureringen en toekomstige nieuwbouwprojecten. Een feitelijke verplichting is gekoppeld aan het besluitvormingsproces van Casade rondom projectontwikkeling en herstructurering. Van een feitelijke verplichting is sprake indien de formalisering van de definitief ontwerp fase en afgeleid het aanvragen van de bouwvergunning heeft plaatsgevonden. De liquiditeitspositie in het kasstroomoverzicht bestaat uit de liquide middelen onder aftrek van bankkredieten. In het kasstroomoverzicht wordt onderscheid gemaakt tussen operationele, investerings- en financieringsactiviteiten. De kasstromen uit hoofde van de financiering zijn gesplitst in kasstromen met betrekking tot mutaties in de hoofdsom (opgenomen onder financieringsactiviteiten) en betaalde interest (opgenomen onder operationele activiteiten). De investeringen in materiële vaste activa worden opgenomen onder aftrek van de onder overige schulden voorkomende verplichtingen, alsmede de ontvangen investeringssubsidies. De aannames gedaan bij de financiële impact van bovengenoemde feitelijke verplichtingen kunnen afwijken bij daadwerkelijke realisatie van de projecten. Planvorming kan ondermeer wijzigingen in de tijd ondergaan door bewegingen in het prijsniveau van leveranciers, wettelijke procedures en aanpassingen in de voorgenomen bouwproductie Kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte methode. Bij deze methode wordt het nettoresultaat aangepast voor posten van de winst-enverliesrekening, die geen invloed hebben op ontvangsten en uitgaven in het verslagjaar, mutaties in de balansposten en posten van de winst-en-verliesrekening waarvan de ontvangsten en uitgaven niet worden beschouwd als behorende tot de operationele activiteiten. Ontvangsten en uitgaven uit hoofde van interest, ontvangen dividenden en winstbelastingen zijn opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten. Betaalde dividenden zijn opgenomen onder de kasstroom uit financieringsactiviteiten. De verkrijgingsprijs van de verworven groepsmaatschappij is opgenomen onder de kasstroom uit investeringsactiviteiten, voor zover betaling in geld heeft plaatsgevonden. De geldmiddelen die in de verworven groepsmaatschappij aanwezig zijn, zijn van de aankoopprijs in aftrek gebracht. 101

104 6.7 Toelichting op de geconsolideerde balans (x euro) Materiële vaste activa De mutaties in de materiële vaste activa zijn in het navolgende schema samengevat: Onroerende en roerende zaken in exploitatie Onroerende en roerende zaken in ontwikkeling Onroerende en roerende zaken tdv de exploitatie Onroerende zaken Verkocht onder Voorwaarden Totaal 31 december 2007 Verkrijgingsprijzen Herwaarderingen Cumulatieve waardeverminderingen en afschrijvingen Boekwaarden Effecten presentatiewijziging Boekwaarden per 1 januari Mutaties 2008 Investeringen Desinvesteringen Herwaardering Afschrijvingen Waardeveranderingen Terugneming van waardeveranderingen Overboekingen Totaal mutaties december 2008 Boekwaarden historische kostprijs Herwaarderingen Boekwaarden actuele waarde In de post onroerende zaken zijn woningen opgenomen. De ge - schatte marktwaarde van deze woningen in onverhuurde staat bedraagt De activa zijn verzekerd tegen aanschaf- c.q. voortbrengingskosten. Jaarlijks wordt de waarde aangepast aan het indexcijfer voor bouwkosten herbouwwaarde zoals dit door het CBS wordt berekend. De verzekerde som op basis van herbouwwaarde voor onroerende en roerende zaken in exploitatie bedraagt op balansdatum 635,2 miljoen. Het onroerend goed is nagenoeg in zijn geheel gefinancierd met rijksleningen of met kapitaalmarktleningen onder overheidsgarantie. Er zijn geen hypothecaire zekerheden afgegeven. De reële waarde van de onroerende en roerende zaken in exploitatie per bedraagt Per is dit De reële waarde is derhalve in het verslagjaar toegenomen met

105 Jaarrekening 2008 Deze stijging van de reële waarde laat zich als volgt verklaren: (bedragen x euro) Autonome ontwikkeling Aanpassing bedrijfswaarde Vrijval kasstromen Effect een jaar opschuiven Subtotaal autonome ontwikkeling Voorraadmutaties Verbetering Verkoop Sloop Nieuwbouw / aankoop Nieuwbouw / aankoop Subtotaal voorraadmutaties Parameterwijzigingen Wijziging verkoopopbrengsten Levensduur Huurstijging Onderhoudskostenstijging Inflatie/lastenstijging Discontovoet Subtotaal parameterwijzigingen Niveauwijzigingen Huren Onderhoudsuitgaven Overige exploitatieuitgaven Verkoop Verbetering Subsidies/bijdragen Restwaarde Overig 85 1 Subtotaal niveauwijzigingen Rentabiliteitswaardecorrectie Autonome ontwikkeling Wijzigingen in lopende leningen Nieuwe leningen Disconto Subtotaal rentabiliteitswaardecorrectie Voorziening negatieve bedrijfswaarde Toevoegingen Subtotaal voorziening negatieve bedrijfswaarde Totaal specificatie verloop bedrijfswaarde Zie volgende pagina.

106 1 In de bedrijfswaarde 2007 is de huur bepaald op basis van een gemiddelde huur en streefhuur per complex en aan de hand van de mutatiegraad aangepast. In de nieuwe programmatuur geschiedt dit op VHE niveau en worden at random woningen geselecteerd. Door dit verschil in werkwijze onstaat er een verschil in de beginbalans. Door Casade is een verkoopplan opgesteld waarin 380 onroerende zaken voor verkoop zijn geoormerkt. Ultimo 2008 is in de berekening van de reële waarde voor een aantal woningen rekening gehouden met de geschatte opbrengstwaarde bij verkoop. Hiervan kan het volgende overzicht worden gegeven: Aantal woningen Geschatte opbrengstwaarde bij verkoop Reële waarde Historische kostprijs In exploitatie en binnen één jaar bestemd voor verkoop In exploitatie en binnen vijf jaar bestemd voor verkoop Totaal Financiële vaste activa De mutaties in de financiële vaste activa zijn in het navolgende schema samengevat: Te vorderen BWS-subsidie Deelnemingen Overige Totaal 1 januari 2008 Boekwaarden Mutaties Investeringen Rente Ontvangen subsidie Resultaat deelnemingen Dividend deelnemingen Opname Aflossingen Totaal mutaties december 2008 Boekwaarden De deelnemingen betreffen: Aandeel Resultaat boekjaar Nettovermogens-waarde per Cofier Bouwontwikkeling B.V. 25% ColonnadeDuhaf 4% - 85 Waalborgh Bouwontwikkeling VOF 25% -4 42

107 Jaarrekening Voorraden Onderhoudsmaterialen 2 1 Handelsartikelen Voorraad Koopgarantwoningen Voorraad verkoopwoningen in aanbouw Totaal voorraad Bestede kosten projecten (voor verkoop) in ontwikkeling Af: gedeclareerde termijnen - - Totaal onderhanden projecten Bovenstaande kosten betreffen twee projecten in ontwikkeling waarvoor nog geen termijnen in rekening zijn gebracht Vorderingen Huurdebiteuren Alle vorderingen zijn direct opvraagbaar en hebben een looptijd korter dan een jaar < 1 maand < 2 maanden < 3 maanden > 3 maanden Vordering actieve huurcontracten ultimo jaar Overige vorderingen Vordering vertrokken bewoners ultimo jaar Af: voorziening wegens oninbaarheid Totaal huurdebiteuren

108 Gemeenten Gemeente Loon op Zand Gemeente Waalwijk Latente belastingvorderingen De samenstelling van verwerkte en niet-opgenomen beschikbare verrekenbare tijdelijke verschillen en compensabele verliezen is als volgt: 31-dec dec-07 Opgenomen onder financiële vaste activa Opgenomen onder vlottende activa Niet verwerkt Opgenomen onder financiële vaste activa Opgenomen onder vlottende activa Niet verwerkt Verrekenbare tijdelijke verschillen Compensabele verliezen Verrekenbare tijdelijke verschillen in verband met investe ringen in groeps maatschappijen enz Van de niet-opgenomen verrekenbare tijdelijke verschillen en compensabele verliezen is het (nog) niet waarschijnlijk dat toekomstige fiscale winst beschikbaar komt ter compensatie of dat verrekeningsmogelijkheden kunnen worden benut Overige vorderingen Debiteuren Overige vorderingen Totaal overige vorderingen

109 Jaarrekening Overlopende activa Overige Totaal overlopende activa Liquide middelen Kas/bank/giro Overige - - Totaal liquide middelen Eigen vermogen Herwaarderingsreserve Het verloop van de herwaarderingsreserve is als volgt: Stand per 1 januari Terugneming/realisatie van herwaarderingen - - Uit resultaatbestemming - - Overige mutaties Stand per 31 december

110 Overige reserves Het verloop van de overige reserves is als volgt: Stand per 1 januari Uit resultaatbestemming Overige mutaties Stand per 31 december Voorziening latente belastingverplichtingen De voorziening latente belastingverplichtingen is gevormd voor belastbare tijdelijke verschillen in de fiscale waardering en de waardering van de materiële vaste activa, onderhanden projecten in opdracht van derden enfinanciële activa en passiva in deze jaarrekening. Van de voorzieningen is een bedrag ad als een verplichting op lange termijn aan te merken Voorziening onrendabele investeringen nieuwbouw De mutaties in 2008 van de voorzieningen kunnen als volgt worden toegelicht: 108 Voorziening negatieve Bedrijfswaarde Stand per 1 januari - - Toevoegingen Onttrekkingen - - Stand per 31 december 859 -

111 Jaarrekening 2008 Overige voorzieningen Stand per 1 januari Toevoegingen Onttrekkingen Stand per 31 december Langlopende schulden 2008 Looptijd korter dan vijf jaar 2008 Looptijd langer dan vijf jaar 2008 Totaal 2008 Rentevoet 2007 Totaal 2007 Rentevoet Leningen overheid ,5% ,5% Leningen kredietinstellingen ,4% ,4% Terugkoopverplichting Koopgarant Totaal ,4% ,4% Aflossingsverplichtingen binnen 12 maanden na de afloop van het jaar zijn opgenomen onder de kortlopende schulden. De aflossingsverplichting voor 2009 bedraagt 15,1 miljoen. Uit hoofde van klimleningen is gedurende het boekjaar een bedrag ad bijgeschreven ( ). De rentabiliteitswaardecorrectie (contante waarde van de rente- en aflossingsverplichtingen uit hoofde van bestaande leningscontracten) bedraagt 30,4 miljoen ( ,8 miljoen). Dit bedrag is gesaldeerd met de bedrijfswaarde. 109

112 Leningen overheid en kredietinstellingen De mutaties in 2008 van de langlopende schulden kunnen als volgt worden toegelicht: Leningen overheid Leningen kredietinstellingen Stand per 1 januari Totaal Bij: nieuwe leningen Af: aflossingen Af: afschrijving disagio Bij: klim Stand per 31 december Op basis van de leningcontracten ziet de vervalkalender en daarmee de renterisico s er als volgt uit: Aflossingen Renteconversies WSW norm (15%) c.q. interne norm (bedragen x euro) Jaartal De duration van de portefeuille bedraagt 7,5 jaar (2007: 4,1 jaar)

113 Jaarrekening Terugkoopverplichting Woningen Verkocht onder Voorwaarden januari Terugkoopverplichting ontstaan bij overdracht Verminderingen/vermeerderingen Mutaties Opwaarderingen Afwaarderingen december Terugkoopverplichting ontstaan bij overdracht Verminderingen/vermeerderingen Kortlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan leveranciers Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden Overlopende passiva

114 Niet uit de balans blijkende verplichtingen Borgstelling Aan Waalborgh Bouwontwikkeling VOF is een borgstelling verstrekt met een maximum van Casade verbindt zich jegens de bank als borg voor Waalborgh Bouwontwikkeling VOF tot zekerheid voor de betaling van al hetgeen de bank blijkens haar administratie van Waalborgh Bouwontwikkeling VOF te vorderen heeft of mocht hebben uit hoofde van Obligo WSW Per 31 december 2008 heeft Casade een obligo uitstaan ten bedrage van uit hoofde van door het WSW verstrekte borgstellingen Garantstelling DIGH Casade staat garant voor een tweetal leningen verstrekt aan het Dutch International Guarantees for Housing (DIGH). Casade neemt deel voor een totaal leningbedrag van ,61. De garantstelling voor rente en aflossing is , Investeringsverplichtingen Er zijn niet in de balans opgenomen verplichtingen voor nieuwbouw van woningen tot een bedrag van Financiële instrumenten In het treasurystatuut van Casade wordt het gebruik van niet complexe derivaten onder voorwaarden toegestaan. Deze instrumenten worden uitsluitend toegepast in het kader van beperking van renterisico s/looptijdrisico s. Toegepaste grondslagen voor de verwerking van deze instrumenten zijn volledig in overeenstemming met hetgeen algemeen aanvaard is. Hieronder wordt nader informatie verstrekt over de instrumenten die gebruikt worden voor het beheersen van rente- en looptijdrisico s, alsmede over de omvang en risico s van deze instrumenten. Het beleid van Casade is erop gericht jaarlijks niet meer dan 15% risico te lopen. Dit wordt gerealiseerd door gebruik te maken van verscheidene derivaten zoals: renteswaps 2001: door Casade zijn in 2001 Swap-transacties afgesloten, waarbij de contractuele lange rente is omgezet in een variabele kortlopende rente. De hoofdsom van deze swap-transacties bedraagt circa 31 miljoen. De looptijd is 5, respectievelijk 10 jaar, met ingangsjaar 2003 en De overeengekomen percentages variëren tussen 5,4275% tot 5,8825%. Inmiddels zijn alle swap-transacties tegengesloten; renteswaps 2005: door Casade zijn in 2005 Swap-transacties afgesloten, waarbij de contractuele lange rente is omgezet in een variabele kortlopende rente. De hoofdsom van deze swap-transacties bedraagt 90 miljoen. De looptijd is 10, 15 of 20 jaar, met ingangsjaar 2006, 2007 of De overeengekomen percentages variëren tussen 3,396% tot 4,12%; De 1e swap is in 2006 verkocht; cap: door Casade is in 2002 een cap afgesloten met als onderliggend bedrag de vaste kern ( 2 miljoen) van de roll over lening met variabele hoofdsom. Dit houdt in dat via een verzekeringspremie is overeengekomen dat gedurende de looptijd van de Cap (5 jaar) de rente nooit hoger zal zijn dan 6%; leningen 2009: door Casade zijn in 2009 twee leningen afgesloten voor een totaalbedrag van 30 miljoen. De looptijd is 3, respectievelijk 5 jaar. De overeengekomen percentages zijn 3,18% en 4,20%; renteswaps 2009: door Casade zijn in 2009 twee swap-transacties afgesloten voor een totaalbedrag van 35 miljoen. De looptijd van beide transacties is 17 jaar. De overeengekomen percentages zijn 4,275% en 4,320%.

115 Jaarrekening Toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening (x euro) Huren Woningen en woongebouwen Onroerende zaken niet zijnde woningen A: huurderving wegens leegstand De te ontvangen nettohuur is gewijzigd als gevolg van: verhoging van de huren wegens algemene huurverhoging per 1 juli van het jaar 2008 en wegens woningverbetering; het in exploitatie komen van nieuwe woningen en woongebouwen; het uit exploitatie nemen van verkochte en gesloopte woningen. De geografische onderverdeling van de nettohuuropbrengsten kan als volgt worden weergegeven: Gemeente Loon op Zand Gemeente Waalwijk Gemeente Heusden Vergoedingen Leveringen en diensten Af: vergoedingsderving wegens leegstand De te ontvangen vergoedingen zijn gewijzigd als gevolg van het in exploitatie nemen van nieuwe complexen.

116 6.8.3 Overheidsbijdragen Bijdragen WVG Verkoop onroerende zaken Opbrengst verkopen bestaand bezit Af: Direct toerekenbare kosten Verkoopresultaat bestaand bezit Geactiveerde productie ten behoeve van het eigen bedrijf Geactiveerde productie m.b.t. projecten koopwoningen 4 12 Geactiveerde productie m.b.t. projecten huurwoningen Totaal geactiveerde productie ten behoeve van het eigen bedrijf Overige bedrijfsopbrengsten Dienstverlening aan derden (VVE/scholen) Inschrijfgeld woningzoekenden Overig Totaal Afschrijvingen op materiële vaste activa Afschrijving onroerende zaken ten dienste van de exploitatie

117 Jaarrekening Overige waardeveranderingen materiële vaste activa Waardeveranderingen materiële vaste activa Af: terugname waardeveranderingen materiële vaste activa Voorbereidingskosten Totaal waardeveranderingen materiële vaste activa In de jaarrekening is een bedrag van aan waardeveranderingen verwerkt. Dit betreft een aantal projecten waarvoor in 2008 een verplichting is aangegaan: Besoyen, Chabotflat, Molenwijck Zuid fase 1b en 2, Stalhouderij, Het Fort. Daarnaast is voor de volgende projecten een eerder verwerkte waarde verandering gecorrigeerd: Rosagaerde, BaLaDe, Campus Koetshuis, Deijkerzande, Molenwijck Zuid fase 1a en Lovenlaan/Vessemstraat fase Lasten onderhoud Onderhoudsuitgaven (niet cyclisch) Onderhoudsuitgaven (cyclisch) Totaal De onderhoudsuitgaven zijn te verdelen in: Planmatig onderhoud Klein cyclisch onderhoud Mutatieonderhoud Reparatieverzoeken Overig dagelijks onderhoud Totaal

118 Overige bedrijfslasten Beheerkosten Algemene beheerkosten Automatiseringskosten Bestuurskosten Subtotaal beheerkosten Heffingen Belastingen Verzekeringen Contributie Aedes Subtotaal heffingen Overige bedrijfslasten Kosten wijk- en buurtbeheer Servicekosten Kosten PR en communicatie Advieskosten Kosten samenwerkingsverbanden Mutatie voorziening dubieuze debiteuren Overige bedrijfslasten Subtotaal overige bedrijfslasten Totaal overige bedrijfslasten Accountantshonoraria In het boekjaar zijn de volgende bedragen aan accountantshonoraria ten laste van het resultaat gebracht: Controle van de Jaarrekening Andere controle werkzaamheden - - Fiscale Advisering Andere niet- controlediensten

119 Jaarrekening Opbrengsten financiële vaste activa en effecten Rentevergoeding BWS subsidies Rente WIF-lening Resultaat deelnemingen Resultaat deelneming Cofier Bouwontwikkeling B.V Resultaat deelneming Waalborgh Bouwontwikkeling VOF -4 - Resultaat deelneming Casade Holding B.V Rentelasten en rentebaten Rentelasten Rente langlopende schulden: - Leningen overheid Leningen kredietinstellingen Overige schulden Rente kortlopende schulden: - Kredietinstellingen - 58 Totaal rentelasten Rentebaten Rente kredietinstellingen 84 - Rente op vorderingen 45 7 Totaal rentebaten 129 7

120 Belastingen Acute belastingen - 45 Latente belastingen per 1 januari Mutatie latente belastingen in Het gemiddelde wettelijke belastingtarief bedraagt 25,5%. De lagere effectieve belastingdruk wordt veroorzaakt door het benutten van fiscale verliescompensatie en fiscaal vrijgestelde activiteiten. Dit betreft ondermeer verschillen in de verwerking van resultaten uit projectontwikkeling, afschrijvingen op het vastgoed, de verwerking van interest en de fiscaal niet aftrekbare heffing van het Centraal Fonds Volkshuisvesting. 6.9 Overige gegevens Werknemers 118 Gedurende het jaar 2008 had Casade gemiddeld 95,3 werknemers in dienst. Dit aantal is gebaseerd op het aantal fulltime equivalenten Bestuurders en commissarissen Lasten ter zake van bezoldiging en ter zake van pensioenen van: bestuurder ,- (2007: ,-) commissarissen en voormalige commissarissen ,- (2007: ,-) De bezoldiging van de bestuurder omvat: periodiek betaalde beloningen (zoals salarissen, vakantiegeld, sociale lasten, ter beschikking stelling van de auto en representatiegelden); beloningen betaalbaar op termijn (zoals pensioenlasten, reservering vakantiedagen en jubileumuitkeringen); uitkeringen bij beëindiging van het dienstverband; winstdelingen en bonusbetalingen.

121 Jaarrekening 2008 Het totaalbedrag kan als volgt gespecificeerd worden: Periodiek betaalde beloningen Beloningen betaalbaar op termijn Uitkering bij beëindiging dienstverband Winstdeling en bonus Totaal A. Gruijters n.v.t. n.v.t. n.v.t De bezoldiging van de Raad van Commissarissen kan als volgt gespecificeerd worden: Als lid van de Raad van Commissarissen Als lid van commissies Overige kosten vergoedingen Totaal A. van Alphen n.v.t. n.v.t J. Verhoeven n.v.t. n.v.t P. Henskens n.v.t. n.v.t L. Mathijssen n.v.t. n.v.t P. van Steenoven n.v.t. n.v.t H. Bool n.v.t. n.v.t C. Doms n.v.t. n.v.t J. Dijkstra n.v.t. n.v.t Totaal

122 6.10 Enkelvoudige balans Casade Woonstichting (bedragen x euro) ACTIVA Ref Vaste activa Materiële vaste activa Onroerende en roerende zaken in exploitatie Onroerende en roerende zaken in ontwikkeling Onroerende en roerende zaken t.d.v. de exploitatie Onroerende zaken Verkocht onder Voorwaarden Financiële vaste activa Te vorderen BWS subsidie Deelnemingen Overige vorderingen Vlottende activa Voorraden Voorraden Onderhanden projecten Vorderingen Huurdebiteuren Gemeenten Latente belastingvorderingen Vorderingen Groepsmaatschappijen Overige vorderingen Overlopende activa Liquide middelen TOTAAL ACTIVA

123 Jaarrekening 2008 (bedragen x euro) PASSIVA Ref Eigen vermogen Overige reserves Voorzieningen Voorziening latente belastingverplichtingen Voorziening onrendabele investeringen nieuwbouw Langlopende schulden Leningen overheid Leningen kredietinstellingen Terugkoopverplichting Woningen Verkocht onder Voorwaarden Kortlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan leveranciers Schulden aan Groepsmaatschappijen Belasting en sociale premies Overige schulden Overlopende passiva TOTAAL PASSIVA

124 6.11 Enkelvoudige winst-en-verliesrekening Casade Woonstichting (bedragen x euro) Ref Bedrijfsopbrengsten Huren Vergoedingen Overheidsbijdragen Verkoop onroerende zaken Geactiveerde productie ten behoeve van het eigen bedrijf Overige bedrijfsopbrengsten Som der bedrijfsopbrengsten Bedrijfslasten Afschrijvingen materiële vaste activa Overige waardeveranderingen materiële vaste activa Lonen en salarissen Sociale lasten Pensioenlasten Lasten onderhoud Overige bedrijfslasten Som der bedrijfslasten Bedrijfsresultaat Financiële baten en lasten Rentebaten Waardeverandering financiële vaste activa - - Opbrengsten financiële vaste activa en effecten Rentelasten Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening Belastingen Resultaat deelnemingen Resultaat vóór mutatie reële waarde materiële vaste activa Mutatie reële waarde materiële vaste activa Resultaat na mutatie reële waarde materiële vaste activa

125 Jaarrekening Toelichting op de enkelvoudige balans Casade Woonstichting Algemeen De grondslagen van waardering en van resultaatbepaling voor de vennootschappelijke jaarrekening en de geconsolideerde jaarrekening zijn gelijk. Deelnemingen in groepsmaatschappijen worden gewaardeerd op de nettovermogenswaarde in overeenstemming met paragraaf in de geconsolideerde jaarrekening. Voor de grondslagen van de waardering van activa en passiva en voor de bepaling van het resultaat wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans en winst-en-verliesrekening Materiële vaste activa De mutaties in de materiële vaste activa zijn in het navolgende schema samengevat: (bedragen x euro) Onroerende en roerende zaken in exploitatie Onroerende en roerende zaken in ontwikkeling Onroerende en roerende zaken tdv de exploitatie Onroerende zaken Verkocht onder Voorwaarden 31 december 2007 Verkrijgingsprijzen Herwaarderingen Cumulatieve waardeverminderingen en afschrijvingen Boekwaarden Effecten stelselwijziging 0 0 Boekwaarden per 1 januari Totaal Mutaties 2008 Investeringen Desinvesteringen Herwaardering Afschrijvingen Waardeveranderingen Terugneming van waardeveranderingen Overboekingen Totaal mutaties december 2008 Boekwaarden historische kostprijs Herwaarderingen Boekwaarden actuele waarde Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar paragraaf in de geconsolideerde jaarrekening.

126 Financiële vaste activa De mutaties in de financiële vaste activa zijn in het navolgende schema samengevat: Te vorderen BWS-subsidie Deelnemingen Overige Totaal 1 januari 2008 Boekwaarden Mutaties Investeringen Rente Ontvangen subsidie Resultaat deelnemingen Dividend deelnemingen Opname Aflossingen Totaal mutaties december 2008 Boekwaarden De deelnemingen betreffen: Aandeel Volledig geconsolideerd Casade Holding B.V. 100% Casade Vastgoed B.V. 100% Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. 100% Casade Energie B.V. 100% Aandeel Gewaardeerd op nettovermogenswaarde Cofier Bouwontwikkeling B.V. 25% Overige kapitaalbelangen ColonnadeDuhaf 4%

127 Jaarrekening Vorderingen en overlopende activa Alle vorderingen zijn direct opvraagbaar en hebben een looptijd korter dan een jaar Vorderingen Groepsmaatschappijen Vorderingen op groepsmaatschappijen Vorderingen op groepsmaatschappijen: Casade Holding B.V. 57 Casade Energie B.V. 765 Casade Waalborgh Bouwontwikkeling 423 Over het gemiddeld saldo van deze rekening courantverhoudingen wordt 4,67% rente per jaar berekend. Omtrent aflossing en zekerheden is niets overeengekomen Overlopende activa Overige Totaal overlopende activa

128 Eigen vermogen Overige reserves Het verloop van de overige reserves is als volgt: Stand per 1 januari Uit resultaatbestemming Overige mutaties Stand per 31 december Verschillen in het eigen vermogen tussen de enkelvoudige en geconsolideerde jaarrekening Het verschil tussen het eigen vermogen volgens de enkelvoudige balans en het eigen vermogen volgens de geconsolideerde balans wordt verklaard door resultaten op intercompany-transacties Eigen vermogen volgens geconsolideerde jaarrekening Bij: niet-gerealiseerde gecumuleerde intercompany-resultaten Eigen vermogen volgens enkelvoudige jaarrekening Het niet-gerealiseerde intercompany-resultaat betreft het verschil tussen de waarde waarvoor het vastgoed naar Casade Vastgoed B.V. is overgedragen (80% van de WOZ-waarde) en de bedrijfswaarde Kortlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan leveranciers Latente belastingvordering Schulden aan Groepsmaatschappijen Belastingen en premies sociale verzekeringen Overige schulden Overlopende passiva

129 Jaarrekening Toelichting op de enkelvoudige winst-en-verliesrekening Casade Woonstichting Huren (bedragen x euro) Woningen en woongebouwen Onroerende zaken niet zijnde woningen Af: huurderving wegens leegstand De te ontvangen nettohuur is gewijzigd als gevolg van: verhoging van de huren wegens algemene huurverhoging per 1 juli van het jaar 2007 en wegens woningverbetering; het in exploitatie komen van nieuwe woningen en woongebouwen; het uit exploitatie nemen van verkochte en gesloopte woningen. De geografische onderverdeling van de nettohuuropbrengsten kan als volgt worden weergegeven: Gemeente Loon op Zand Gemeente Waalwijk Gemeente Heusden

130 Vergoedingen Leveringen en diensten Af: vergoedingsderving wegens leegstand De te ontvangen vergoedingen zijn gewijzigd als gevolg van het in exploitatie nemen van nieuwe complexen Overige bedrijfsopbrengsten Dienstverlening aan derden (VVE/scholen) Inschrijfgeld woningzoekenden Overig Totaal Lasten onderhoud Onderhoudsuitgaven (niet cyclisch) Onderhoudsuitgaven (cyclisch) Totaal De onderhoudsuitgaven zijn te verdelen in: Planmatig onderhoud Klein cyclisch onderhoud Mutatieonderhoud Reparatieverzoeken Overig dagelijks onderhoud Totaal

131 Jaarrekening Overige bedrijfslasten Beheerkosten Algemene beheerkosten Automatiseringskosten Bestuurskosten Subtotaal beheerkosten Heffingen Belastingen Verzekeringen Contributie Aedes Subtotaal heffingen Overige bedrijfslasten Kosten wijk- en buurtbeheer Servicekosten Kosten PR en communicatie Advieskosten Kosten samenwerkingsverbanden Mutatie voorziening dubieuze debiteuren Overige bedrijfslasten Subtotaal overige bedrijfslasten Totaal overige bedrijfslasten

132 130

133 Jaarrekening Resultaat deelnemingen Resultaat deelneming Cofier Bouwontwikkeling B.V Resultaat deelneming Waalborgh Bouwontwikkeling VOF - - Resultaat deelneming Casade Holding B.V Rentelasten en rentebaten Rentelasten Rente langlopende schulden: - Leningen overheid Leningen kredietinstellingen Overige schulden Rente kortlopende schulden: Kredietinstellingen - 58 Totaal rentelasten Rentebaten Rente op liquide middelen 84 - Rente op vorderingen Totaal rentebaten

134 132

135 Jaarrekening

136 134

137 Jaarrekening

138 136

139 Jaarrekening

140 Kengetallen (geconsolideerd) Streefgetal Samenstelling voorraad ultimo jaar Casade Woningen in exploitatie per Garages en parkeerplaatsen Maatschappelijk vastgoed (contracten) Commercieel vastgoed Totaal in exploitatie Loon op Zand Woningen in exploitatie per Garages en parkeerplaatsen Maatschappelijk vastgoed (contracten) Commercieel vastgoed Totaal in exploitatie Waalwijk 1 Woningen in exploitatie per Garages en parkeerplaatsen Maatschappelijk vastgoed (contracten) Commercieel vastgoed Totaal in exploitatie Mutaties in huurvoorraad Casade Nieuwbouw woningen Aankoop woningen Verkoop woningen vrije verkoop Verkoop woningen Koopgarant (bestaande huurwoningen) Gesloopte woningen Verbouw woningen Correcties voorgaande jaren Totale mutaties Leegstaande woningen met sloop- en/of verkoopbestemming Nieuwbouw in uitvoering per

141 Jaarrekening 2008 Streefgetal Loon op Zand Nieuwbouw woningen Aankoop woningen Verkoop woningen vrije verkoop Verkoop woningen Koopgarant (bestaande huurwoningen) Gesloopte woningen Verbouw woningen Correcties voorgaande jaren Totale mutaties Nieuwbouw in uitvoering per Waalwijk Nieuwbouw woningen Aankoop woningen Verkoop woningen vrije verkoop Verkoop woningen Koopgarant (bestaande huurwoningen) Gesloopte woningen Verbouw woningen Correcties voorgaande jaren Totale mutaties Nieuwbouw in uitvoering per

142 Streefgetal Koopgarant Casade Nieuwbouw Verkoop huurwoningen Leegstaande Koopgarantwoningen Woningen in Koopgarant per per Nieuwbouw in uitvoering per Aangewezen, nog niet verkocht per Loon op Zand Woningen in Koopgarant per per Waalwijk Woningen in Koopgarant per per Kern-, markt-, commerciële voorraad Casade Kernvoorraad minimaal Marktvoorraad Verhuur Ingeschreven woningzoekenden Gemiddelde wachttijd (maanden) 41,0 41,0 41,0 39,4 40,9 Aantal goede reacties per advertentie 47,0 41,0 36,0 40,2 38,1 Aantal aanbiedingen per geadverteerde woning 1,6 1,6 1,4 1,6 1,6 Nieuwe verhuringen bestaande voorraad Nieuwe verhuringen nieuwbouw Nieuwe verhuringen totaal 800 in Mutatiegraad 7,5% 7,6% 7,8% 7,2% 6,7%

143 Jaarrekening 2008 Streefgetal Huur 1 Betaalbare woningen Duurdere woningen Gemiddelde huur per vhe in exploitatie (in ) Gemiddeld aantal punten woningwaardering Gemiddelde puntprijs 2,87 2,81 2,75 2,66 2,65 Gemiddeld percentage maximaal redelijke huur 64,0% 64,0% 65,0% 62,5% 63,0% Gemiddelde huurverhoging per 1 juli 1,6% 1,1% 2,5% 1,6% 3,3% Huursom (x 1.000) Huurachterstand (in % van de huren) 0,7% 1,0% 1,1% 1,0% 1,2% Huurderving (in % van de huren) 0,9% 0,9% 0,7% 0,7% 1,0% Aantal huishoudens met huurtoeslag (bekend bij Casade) Gemiddeld toeslagbedrag 177,00 168,66 160,89 152,00 150,36 Onderhoud Aantal reparatieverzoeken Kosten per reparatieverzoek (in ) Kosten per mutatie (in ) Kosten dagelijks onderhoud (per vhe) (in ) Exclusief leegstaande woningen met sloop- en/of verkoopbestemming. 141

144 Streefgetal Kwaliteit klantprocessen (KWH-label) 2 Corporatie bezoeken 7,6 7,9 7,9 8,0 8,0 nb Corporatie bellen 7,5 8,3 7,9 7,9 7,5 nb Woning zoeken 7,5 7,7 7,7 7,2 7,2 nb Woning betrekken 7,6 8,0 8,0 7,9 7,9 nb Woning veranderen 7,4 6,9 7,4 7,4 7,1 nb Huur betalen 7,9 8,2 8,2 8,0 8,0 nb Reparatie uitvoeren 7,5 7,9 7,9 7,7 7,7 nb Woning onderhouden 7,7 7,6 7,9 7,9 7,8 nb Klachten afhandelen 6,8 6,9 6,8 6,8 6,5 nb Woning verlaten 8,2 8,4 8,4 8,4 8,9 nb 142 Financiën 3 Solvabiliteit 26,9% 17,1% 25,2% 30,3% 27,5% Current ratio 0,15 0,25 0,06 0,06 0,18 Direct rendement min. 4% 6,1% 4,2% 3,2% 5,6% 5,3% Interest dekkingsratio min. 1,3 1,5 1,2 1,1 1,6 1,6 Financieringsratio max. 75% 65,9% 75,4% 64,9% 60,3% 61,5% Netto-investeringen MVA (x 1.000) Financieringsratio netto investeringen min. 25% 19,7% 25,3% 23,0% 37,7% nb Rendement nieuwe projecten min. 3% n.b. 3,2% 3,7% nb nb Duration leningen o/g min. 5 jaar 7,5 4,1 4,3 4,9 5,0 Kredietfaciliteit (% van het balanstotaal) min. 2% 3,8% 4,7% 0,9% 4,7% 4,6% Gemiddelde vermogenskostenvoet 4,4% 4,4% 4,3% 4,4% 4,6% Bedrijfswaarde (x 1.000) Bedrijfswaarde per vhe (in ) Operationele kasstroom (x 1.000) Financiële kasstroom (x 1.000) Vrije kasstroom (x 1.000) Het streefgetal is het gemiddelde van alle deelnemende corporaties. 3 Definities streefgetallen: Direct rendement: operationele kasstroom in een jaar, uitgedrukt als percentage van de bedrijfswaarde materiële vaste activa in exploitatie aan het begin van het jaar; Interest dekkingsratio: operationele kasstroom in een jaar, uitgedrukt als factor van de (gesaldeerde) financiële baten en lasten van dat jaar; Financieringsratio: rentabiliteitswaarde van de langlopende leningen, uitgedrukt als percentage van de bedrijfswaarde materiële vaste activa in exploitatie; Financieringsratio netto-investeringen: totale vrije kasstroom van de afgelopen vijf jaar, uitgedrukt als percentage van het totaal van de netto-investeringen van de afgelopen vijf jaar; Duration leningen o/g: gewogen gemiddelde van de tijdsintervallen van de resterende uitgaande geldstromen uit hoofde van langlopende leningen o/g; Kredietfaciliteit: som van het ongebruikte gedeelte van het rekening-courant krediet en het ongebruikte gedeelte van de leningen met variabele hoofdsom, gerelateerd aan het balanstotaal.

145 Jaarrekening 2008 Streefgetal Balans per woning ultimo (in ) Materiële vaste activa in huurexploitatie Financiële vaste activa Eigen vermogen Schulden lange termijn Verlies- en winstrekening per woning ultimo (in ) Bedrijfsresultaat Personeelskosten Overige bedrijfskosten Financiële baten en lasten Jaarresultaat Personeelsbezetting 4 Aantal medewerkers Aantal full-time formatieplaatsen 101,41 93,40 91,50 80,10 77,70 Ziekteverzuim 3,4% 3,8% 4,6% 6,7% 5,1% 4 Totaal personeelsbestand incl. uitzend- en interimkrachten. 143

146 144