Werkwijze: Na de presentatie van de stelling reageren de bestuurders op deze stelling, waarna discussie plaatsvindt.

Transcriptie

1 Bestuurdersconferentie Krimp als kans 17 juni 2009 VERSLAG workshop Scholing en Arbeidsmarkt Locatie: Van Nelle Ontwerpfabriek Rotterdam Workshop: Scholing en Arbeidsmarkt Bestuurlijk trio: Odile Wolfs, Provincie Limburg Riet de Wit, Parkstad Limburg / Gemeente Heerlen Gespreksleider: Mieke Plaschek Vooraf wordt geconstateerd, dat het ernstig wordt betreurd dat er geen bewindslieden van de betrokken ministeries van OCW, SZW en VWS bij de discussies aanwezig zijn. Dit wordt ervaren als een ernstig gemis. Werkwijze: Na de presentatie van de stelling reageren de bestuurders op deze stelling, waarna discussie plaatsvindt. Stelling Er moet specifiek beleid gemaakt worden op basis van de sociaaleconomische ontwikkelingen in krimpgebieden. De provincie maakt werk van specifiek beleid dat zoveel mogelijk is afgestemd op de ontwikkelingen in de regio. Wat Limburg betreft is sprake van een omslag van een maakindustrie naar gevarieerde economische activiteiten. Daarbij speelt de huidige en de te verwachten kwalitatieve vraag een belangrijke rol. De provincie heeft ook samen met de regio s keuzes gemaakt voor economische speerpunten: food / nutricion nieuwe energie greenport healthcare. In de ontwikkeling van op de regio gericht beleid kan het niet anders zijn, dan dat de drie overheden nauw samenwerken. Hert is nu een kwestie van versnellen en doorpakken. Vooral de samenwerking is belangrijk. Geen van de overheden kan het alleen aan. De arbeidsmarktproblematiek in de krimpregio s wordt niet echt een helpende hand toegestoken door aan de rijksoverheid gelieerde of sterk door die rijksoverheid beïnvloede organisaties vanuit de regio s naar de Randstad te verplaatsen. In dat kader wordt gewezen naar o.m. de inmiddels teruggedraaide plannen voor verhuizing van de Heerlense vestiging van het CBS naar de Randstad. Als het beleid op landelijk niveau wordt bekeken, is er sprake van onevenwichtigheid. De sterke en soms uitsluitende oriëntatie op groei brengt krimpregio s in de problemen. Als bij wijze van voorbeeld de schoolkeuze op termijn wordt beperkt, heeft dat mogelijk consequenties in termen van migratie. Daar waar niemand het wenselijk acht dat in steden achterbuurten ontstaan, moet iedereen ervoor zorgen dat er ook geen achterregio s ontstaan. Met één enkele rode kaart scharen de deelnemers zich achter de inhoud en strekking van de stelling. De achtergrond van de rode kaart heeft primair te maken met de suggestie in de stelling, dat er sprake zou moeten van een versterkte aandacht voor de krimpregio s. Dit wordt onwenselijk geacht. Balans in de afwegingen is noodzakelijk. Wel wordt onderschreven, dat er meer aandacht moet zijn voor de regionale economische omstandigheden. De versterkte aandacht voor de ontwikkeling van de Randstad bevordert de relatieve en soms ook absolute achteruitgang in de periferie van Nederland. De algemene tendens is, dat primair wordt versterkt wat al sterk is en dat zwakkere punten minder aandacht krijgen. De huidige manier van denken bevordert het wegtrekken van hoger opgeleiden vanuit de periferie naar de Randstad, waardoor de minder kansrijken achterblijven. De sociale gevolgen van die ontwik- Pag. 1 / 5

2 keling werken bevolkingsdaling en economische achteruitgang in de hand. Het wordt voor de regio s steeds moeilijker om iets van de grond te krijgen. Er wordt een pleidooi gehouden voor een nationale visie, waarin de ontwikkeling van de regio s in hun onderlinge samenhang aan bod komen. Op deze manier kunnen krachten gebundeld worden ingezet in plaats van de huidige concurrentie tussen de regio s. De bundeling van initiatieven zou o.m. kunnen plaatsvinden op basis van regionale speerpunten. Hierdoor ontstaan regionale hotspots die als aanjager voor de regionale economische ontwikkeling zouden kunnen gaan functioneren. De krimpregio s verwachten op relatief korte termijn ernstige personeelstekorten in de zorgsector die vervolgens een structureel karakter krijgen. Om een regionale aanpak effectief te laten zijn, zullen op nationaal de noodzakelijke randvoorwaarden moeten worden gecreëerd omdat de zorg op nationaal niveau wordt aangestuurd. Het gaat dan met name ook om de betrokkenheid van de ministeries van OCW én VWS. Er wordt een pleidooi gehouden voor een verdergaande decentralisatie van uitvoerende rijksdiensten. De digitale snelweg maakt dat mogelijk en kan op vele punten de fysieke snelweg vervangen. Bij een dergelijke ontwikkeling gaat ook een positief signaal uit naar andere sectoren om serieus te kijken naar mogelijkheden in de regio s buiten de Randstad. In meer algemene zin wordt aangegeven, dat meer werk moet worden gemaakt van de decentralisatie van niet locatie gebonden werk zoals bv. callcenters. Stelling Kiezen voor een bevolkingsgebonden regionale economie leidt tot verschraling van onderwijs en arbeidsmarkt en versterkt daarmee de krimpproblematiek. Deze stelling wordt onderschreven. Indien wordt gekeken naar de ontwikkelingen en mogelijkheden in een krimpregio valt snel het begrip senioreneconomie als lonkend perspectief. In het concrete geval van Parkstad Limburg lonkt dat perspectief in elk geval niet. Richten op één bevolkingsgroep of één economische sector gaat ten koste van de noodzakelijke vitaliteit en diversiteit. Er wordt nu ingezet op het boeien en binden van mensen en vooral jongeren en dat lukt niet uitsluitend met zorg. Indien teveel wordt ingezet op zorg, moeten jongeren met andere talenten wegtrekken naar elders. Een gevarieerde economische bedrijvigheid biedt meer mogelijkheden. Een brede economische activiteit met enkele speerpunten heeft de uitdrukkelijke voorkeur, maar is niet van vandaag op morgen te realiseren. Voor het onderwijs geldt in wezen hetzelfde. Investeren in mensen vraagt dus om breedte in het aanbod: in het onderwijs én op de arbeidsmarkt. Ook hier is het sleutelwoord: samenwerking. Die samenwerking kan alleen maar succesvol zijn als de onderscheiden rollen, verantwoordelijkheden en posities duidelijk zijn en worden erkend. Een brede economische activiteit vraagt een zo breed mogelijk gevarieerd onderwijs van een zo hoog mogelijke kwaliteit. Provincie Limburg heeft daar inmiddels al het nodige op ingezet, waarbij wordt aangegeven, dat het onderwijs geen provinciale verantwoordelijkheid is. Het belang dat aan jeugd en jongeren wordt gehecht (programma Jong zijn in Limburg) ligt aan deze opstelling ten grondslag. Op alle onderwijsniveaus (primair onderwijs, voortgezet onderwijs op alle niveaus, beroepsonderwijs met vier mbo niveau en het hbo en het wetenschappelijk onderwijs) moet voldoende breed aanbod zijn, zo nodig aangevuld met maatregelen op het terrein van bv. openbaar vervoer. Het is verstandig om bij de ontwikkeling van de regionale economie rekening te houden met het te verwachten nieuwe demografische evenwicht over ca. 40 jaar. Het heeft geen zin om tegen de stroom op te roeien. Het investeren in een vitale regionale economie moet evenwel niet worden gezien als een poging om de bevolkingskrimp tegen te gaan, maar als een noodzakelijke ingreep om een neerwaartse spiraal op sociaaleconomisch vlak te voorkomen. De economische dynamiek is moeilijk te sturen. Het MKB is een belangrijke motor in de economische dynamiek in de regio. Deze bedrijven zijn vaak noodzakelijkerwijs drukker bezig met de korte termijn, dan met een strategische analyse over de lange tot zeer lange termijn. Het inzetten van midde- Pag. 2 / 5

3 len om een te komen tot een brede economische activiteiten met bepaalde speerpunten is nauwelijks aan de orde. Er is sprake van een sterke groei van met name de kennisindustrie. De kwalitatieve vraag naar arbeidskrachten verandert snel. Slechts een beperkt aantal mensen kan op korte termijn voldoen aan die veranderende vraag, waardoor de druk op de bedrijven toeneemt. De al bestaande mismatch wordt nog vergroot. Door het dalend aantal inwoners hebben gemeenten vervolgens ook minder middelen die kunnen worden ingezet voor het vraaggericht scholen, bijscholen en herscholen. Er is in meerdere opzichten sprake van een mismatch. Juist op een moment dat het zeer ongelegen komt, worden gemeenten geconfronteerd met bezuinigingen op het UWV-werkplein. Een op zich goede ontwikkeling wordt hierdoor afgeremd / geblokkeerd, waardoor de druk op de gemeenten toeneemt. Gemeenten moeten en willen zich inzetten voor een actieplan om het kwalificatieniveau op te krikken en zo meer gekwalificeerde mensen te krijgen. De ontschotting van de geldstromen voor WWB, inburgering en educatie in het participatiebudget is wel een stap in de goede richting, maar nog onvoldoende. Tweede sessie Stelling: Krimpproblematiek kan alleen aangepakt worden als er geïnvesteerd wordt in de hele beroepsbevolking, op alle opleidingsniveaus, werken en niet-werkend, jong en oud. De stelling wordt onderschreven. Enerzijds is er een dreigend tekort aan arbeidskrachten in het algemeen en anderzijds moet het kwalificatieniveau worden verhoogd om te komen tot die vitale en gevarieerde economie. Als werkenden worden opgeschaald, ontstaat aan de onderkant van de arbeidsmarkt nieuwe ruimte voor mensen die nog niet aan het arbeidsproces deelnemen. De potentie van mensen moet optimaal worden benut. Naast het bevorderen van de arbeidsparticipatie moet overigens ook worden ingezet op het bevorderen van het verrichten van niet-betaald werk: vrijwilligerswerk en mantelzorg. Het element van vergrijzing in de demografische ontwikkeling maakt dit noodzakelijk. Alleen al om de neerwaartse spiraal te remmen en vervolgens te stoppen moet deze weg worden gevolgd. De specifieke problematiek van de krimp verzwakt de sociale structuur. De zwakkeren blijven achter. Ook zij moeten hun plek krijgen in de maatschappij. Daarop moeten gemeenten inzetten. Dit proces heeft zich in Parkstad Limburg al eerder voorgedaan ten gevolge van de sluiting van de mijnen. Mensen moeten nu worden opgeleid voor de vraag die straks komt. In de uitvoering lopen gemeenten tegen knelpunten aan: stageplaatsen, werkervaringsplaatsen, leer-/werkplaatsen. Scholing gericht op een toekomstige vraag is moeilijk en wordt door regelgeving niet altijd ondersteund. Deze stelling roept 4 rode kaarten op. De vraag is of alleen een hoger opleidingsniveau een bijdrage levert aan een nieuwe vitale regionale economie. Het is immers bekend, dat hoger opgeleiden wegtrekken naar regio s waar meer carrièrekansen liggen. Daarbij staat niet vast dat een hoger opgeleide beroepsbevolking ook bedrijvigheid aantrekt. Hier tegenover staat de overtuiging, dat een hoger opgeleide beroepsbevolking ook een aanzuigende werking heeft. Er lijkt sprake te zijn van een kip-ei-situatie. In alle gevallen moeten de ambities van regio s ten aanzien van de kwaliteit en de omvang van de economische activiteiten worden afgestemd op de reële kansen. De potentie van de regio is namelijk niet uitsluitend afhankelijk van de kwaliteiten en de omvang van de beroepsbevolking. Er worden daarom ook vraagtekens gesteld bij het investeren in regio s met weinig natuurlijke potentie. Er wordt gesteld, dat het allerminst voor alle krimpregio s geldt dat er sprake zou zijn van onvoldoende potentie. Voor een enkele regio zou kunnen gelden dat de mogelijkheden erg beperkt zijn. Het meren- Pag. 3 / 5

4 deel van de huidige krimpregio s heeft wel degelijk mogelijkheden om een vitale economie te ontwikkelen, mits zij daartoe in de gelegenheid worden gesteld. Overgeven aan de krimp en het maar laten lopen is geen optie. Scholing heeft ook een verhoogde flexibiliteit tot gevolg. Mensen worden door een hoger opleidingsniveau in de gelegenheid gesteld beter in te springen op een veranderende arbeidsmarkt. Daarnaast blijkt, dat hoger opgeleiden een grotere mobiliteit bezitten. Mensen worden door scholing steeds meer hun eigen regisseur. Alleen al om deze redenen is het noodzakelijk dat flink in scholing wordt geïnvesteerd. Ook het bedrijfsleven heeft daarin een eigen rol te vervullen. De vraag is echter of dat bedrijfsleven daartoe echt bereid en in staat is. De vraag is ook of het investeren in het kwalificatieniveau van de bevolking krimp tegengaat. Zou het ook niet zo kunnen zijn, dat daardoor de al bestaande stroom van hoger opgeleiden vanuit de regio naar de Randstad nog wordt versterkt? Investeren in de beroepsbevolking is één. Investering in het vestigingsklimaat is twee. Steeds vaker blijkt, dat culturele, recreatieve en sportieve overwegingen een rol spelen bij de woonplaatskeuze en voor bedrijven bij de keuze van vestigingsplaats. Om deze (randvoorwaardelijke?) factoren te kunnen beïnvloeden moeten in de eigen omgeving ook opleidingen in die richting worden aangeboden. Ook op dit punt wordt de sterke concentratie van de aandacht op de Randstad als rem ervaren. Het is logisch en begrijpelijk dat de Randstad wordt beschouwd als het visitekaartje van Nederland, maar het is voor de regio s onverteerbaar dat voor hen de kruimels overblijven en er onvoldoende financiële ruimte is om het sociaalculturele vestigingsklimaat te ontwikkelen. De sterke aandacht voor de Randstad heeft tot gevolg dat impliciet het beeld van achtergebleven regio s ontstaat. De arbeidsmarktproblematiek voor hoger opgeleiden is ook in kwantitatief opzicht problematisch. Veelal moet een regio kunnen voorzien in werkgelegenheid voor beide partners In het onderwijs doet zich de bijzondere situatie voor, dat op dit moment ten gevolge van de krimp sprake is van een overschot aan leerkrachten. Als nu jonge docenten worden ontslagen, ontstaat het risico dat zij uit de regio vertrekken en dus niet meer beschikbaar zijn op het moment dat zij ten gevolge van de vergrijzing hard nodig zijn. Een tekort aan leerkrachten is dan het gevolg, waardoor de kwaliteit en de diversiteit van het onderwijs onder grote druk komen te staan. De problematiek van het onderwijs heeft ook een andere kant. Door de daling van het aantal leerlingen dreigen scholen onvoldoende massa over te houden om de kwaliteit en de diversiteit op peil te houden. Bundeling en concentratie zijn noodzakelijke ingrepen, waarbij regelgeving (bv. de fusietoets) als grote belemmering fungeert. Stelling: Een kleinere maar kwalitatief sterke beroepsbevolking in een krimpregio bereik je alleen als je jongeren en hoger opgeleiden aan de regio bindt of naar de regio haalt. Deze stelling wordt in Heerlen en Parkstad Limburg al in de praktijk omgezet. Er wordt ingezet op voldoende en kwalitatief goede onderwijsvoorzieningen, waardoor jongeren zoveel mogelijk in de eigen regio het gewenste onderwijs kunnen volgen. Er wordt veel aandacht besteed aan het waarmaken van doorlopende leerlijnen. In de regio worden veel culturele activiteiten ontplooid die vooral zijn gericht op jongeren. Het gaat dan om periodieke activiteiten, maar ook om structurele, permanente voorzieningen, die onderdeel uitmaken van de culturele landkaart. Het doel is ervoor te zorgen dat de gemeenten en de regio aantrekkelijk wordt en blijft ook voor jongeren. Via allerlei samenwerkingsverbanden wordt geprobeerd om talent de kans te geven zich te ontwikkelen. Een middel daarvoor is de ontwikkeling van onderwijscampussen verspreid over de provincie. Bundeling en concentratie van opleidingen betekent ook versterking in kwalitatief opzicht. Daarbij is wel de ondersteuning van OCW nodig. Pag. 4 / 5

5 Het belang van het culturele leven mag niet worden onderschat. Het is niet voor niets, dat Maastricht samen met steden in de regio probeert de status van culturele hoofdstad 2018 binnen te halen. De spin-off hiervan voor de economische ontwikkeling kan enorm groot zijn. Om te kunnen boeien en binden zijn nieuwe ontwikkelingen nodig. Innovatie heeft de ondersteuning van de overheid nodig. Hier ligt een taak voor de rijksoverheid in het bieden van faciliteiten. Het streven naar een betere kwaliteit vraagt ook om schaalvergroting en concentratie. Onderkend moet worden dat er sprake is van verschillende omstandigheden in de verschillende regio s. Die omstandigheden bepalen wat wel of niet zinvol is om te doen. Daarbij is inmiddels wel duidelijk geworden dat het lastig is om de opleidingen aan te laten sluiten bij de marktvraag. Op het moment dat aan de gesignaleerde vraag via opleidingen kan worden voldaan is het moment verstreken en ligt de vraag onder het aanbod. Voorbeelden hiervan: operators in de procesindustrie, tandartsen, etc. Naast werk en huisvesting moet er meer gebeuren om mensen aan een regio te binden. Krimpende regio s liggen veelal in de periferie en hebben daardoor ook een oriëntatie op het naburige buitenland. Deze oriëntatie kan ook voor de ontwikkeling worden gebruikt. Dit is bij voorbeeld in Parkstad Limburg actueel, waar expliciet de samenwerking met de regio Aken wordt gezocht. Regelgeving zou deze vormen van regionale, internationale samenwerking mogelijk moeten maken en stimuleren. In algemene termen zou het begrip regio verbreed moeten worden. Voor het onderwijs ligt er de opgave om voor meer te gaan zorgen dan uitsluitend goede lessen. Zoals eerder aangegeven is het onderwijs ook de basis voor flexibiliteit en mobiliteit. Dit is vaak ook een kwestie van mentaliteit. Daar waar regio s streven naar een gedifferentieerde benadering, wordt deze vaak belemmerd door sectorale regelgeving. Dit resulteert vaak in het gevoel dat er tegen de stroom in moet worden geroeid. Een dalende bevolking leidt bv. tot daling van het W-budget, terwijl de economische situatie op korte én langere termijn juist vanwege die aan de demografische krimp verbonden opgave schreeuwt om een hoger budget. Voor de regio s geldt, dat het sterke dat er is, nog verder ontwikkeld moet worden. Daarnaast moet een basis worden gelegd voor de ontwikkeling, bevestiging en uitbreiding van nieuwe elementen. Deze dynamiek draagt ertoe bij, dat jongeren en hoger opgeleiden voldoende uitdagingen zien om in de regio te blijven. Het zijn ook de maatschappelijke voorzieningen die mensen verlokken, aanlokken en binden. In meer algemene zin wordt aangegeven, dat er sprake moet zijn van een reële inschatting van de mate waarin processen stuurbaar zijn. Dat geldt evenzeer voor de plaatsing van de fasen in het proces in het perspectief van de tijd. Daarbij is het van belang om de sinds lange tijd ervaren onbalans tussen de aandacht voor de Randstad en de aandacht voor de rest van Nederland te corrigeren tot een goede en bestendige balans. Gemeenten en provincies geven aan op dit terrein al veel te doen en nog meer te willen en te moeten doen. In een aantal gevallen moeten meer faciliteiten worden geboden: regelgeving en geld. Daarbij zouden partijen het moeten kunnen opbrengen om meer naar het gezamenlijke dan naar het strikt eigen belang te kijken en dat dan met een horizon die iets verder weg ligt. Slotopmerking: Over het geheel van de stellingen kan worden geconcludeerd, dat deze kunnen worden onderschreven. Er is evenwel sprake van de nodige nuanceringen als de stellingen nader onder de loep worden genomen en de verschillende details aan bod komen. Voor de overheden is het nu zaak om de neuzen in één richting te krijgen. Met dank aan Femke Verwest (Planbureau voor de Leefomgeving) voor haar aantekeningen, Jan Merks (Parkstad Limburg). Pag. 5 / 5