Una voce poco fa De opera in de 19 e eeuw

Transcriptie

1 Una voce poco fa De opera in de 19 e eeuw College I Dia 1 introductie Dia 2 inhoud van de cursus periode : begin van de opera kort overzicht van de eerste 200 jaar van de opera algemene kenmerken van de Romantiek de 19 e eeuw als de eeuw van de Romantiek geschiedenis van de opera vanaf ca centraal: Italië, Frankrijk en het Duitstalig gebied (= het huidige Duitsland en het voormalig Oostenrijkse keizerrijk) later ook Rusland en Engeland in mindere mate de Verenigde Staten opkomend nationalisme in de opera: Spanje, Polen, Hongarije en Bohemen daarnaast: subgenres en stromingen invloed op politiek en maatschappij leidraad: de grote componisten en hun werken maatschappelijke positie van de operacomponist Dia 3 inhoud van de cursus de theaters en hun producties invloed van de voortschrijdende technische innovaties belangrijkste operacentra sterrencultus rondom de operazanger(es) invloed van de schrijvende pers: muziekjournalistiek overgang naar de 20 e eeuw nieuwe toonsystemen en klankesthetiek komst van nieuwe media: geluidsopname en radio Georges Bizet ouverture Carmen Dia 4 ontstaan in Italië (Florence) aan het begin van de 17 e eeuw (= begin van de Barok) in intellectuele kringen o bij de zgn. accademia s in Italië aan de hoven van o.a. Florence en Mantua F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 1

2 accademia s waren genootschappen van geleerden, dichters en musici, die bijeen kwamen om muziek te bestuderen en tot nieuwe inzichten en vormen te komen in Florence was dat de Camerata fiorentina ideologie o theoretisch van opzet: hoe muziek diende te worden uitgevoerd volgens de Klassieke Oudheid o doel: creëren van modern, geheel gezongen drama dat dezelfde dramatische impact had als de Griekse tragedie veronderstelling was dat in de Oudheid deze werken geheel werden gezongen dit bleek achteraf niet zo te zijn o verstaanbaarheid en expressie van de tekst stonden voorop belangrijkste muzikale middel was de monodie solozang m.b.v. begeleidende akkoorden [basso continuo] die op uiterst expressieve wijze de (vaak syllabische) tekst declameert o vroegste benamingen: favola in musica of dramma per musica Dia 5 vroegste voorbeelden : Dafne o pastorale op tekst (= gedicht van 455 regels) van Ottavio Rinuccini ( ) en muziek van Jacopo Peri ( ) en Jacopo Corsi ( ) o februari 1598: wereldpremière in Palazzo Corsi te Florence o verhaal: Apollo die verliefd wordt op de nimf Dafne het werk is niet meer dan een lang recitatief af en toe onderbroken door een lied of een koor thans beschouwd als de eerste opera werk is nooit gepubliceerd en slechts een paar fragmenten zijn bewaard 1600: Euridice o 6 oktober 1600: wereldpremière ter gelegenheid van het huwelijk van Maria de Medici met koning Henri IV van Frankrijk formeel de oudst bewaard gebleven opera o tekst van Ottavio Rinuccini met muziek van Jacopo Peri en (in mindere mate) Giulio Caccini ( ) behandelt het beroemde mythologische verhaal over Orfeo en Euridice was daarna talloze malen het thema voor opera s tekst en muziek zijn zeer nauw met elkaar verbonden leidde tot een natuurlijke vorm van spreken zingen bevat naar verhouding veel recitatieven maar ook instrumentale tussenspelen, liederen, koren en een allegorische proloog La Tragedia Claudio Monteverdi ( ) wordt (formeel) beschouwd als de eerste grote operacomponist (werkzaam in resp. Mantua en Venetië) zeer rijk aan expressie en variatie a) 1607: La favola d Orfeo b) 1640: Il ritorno d Ulisse in patria c) 1642 of 1643: L incoronazione di Poppea F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 2

3 Dia 6 Claudio Monteverdi Lasciate i monti Vieni Imeneo, deh, vieni Ma s il nostro gioir uit L'Orfeo favola in musica in 5 aktes première: 24 februari 1607 in het hertogelijk paleis te Mantua libretto: Alessandro Striggio (ca ) o gebaseerd op de mythe van Orpheus en Eurydice o zoals terug te vinden in de Metamorfosen van Ovidius (43 v. Chr.-17 na Chr.) en de Georgica van Vergilius (70-19 v. Chr.) Dia 7 midden 17 e eeuw: ontwikkelde zich tot het grootste vocale genre avondvullende werken met veel visueel spektakel en vocale virtuositeit aanvankelijk alleen in Italië belangrijkste centra waren Venetië en Napels talloze theaters (met bijbehorend repertoire) als commerciële ondernemingen 1638: opening van het Teatro dei SS. Giovanni e Paolo in Venetië o het eerste commerciële operatheater o met imposante spektakelstukken o belangrijkste vertegenwoordigers in Venetië waren componist Francesco Cavalli ( ) en impresario Benedetto Ferrari (ca ) thematiek was eerst overwegend serieus: Griekse mythologie, de Klassieke Oudheid en legendarische verhalen uit de Middeleeuwen en Renaissance spoedig werd het oorspronkelijke doel voorbijgestreefd o centraal stond niet meer de emotie / expressie van het verhaal maar de virtuositeit van de zangers (castraten!) en de ensceneringen met veel kunst- en vliegwerk opkomende sterrencultus van de operazangers o prima donna en primo uomo regeerden het operabedrijf o begin van castratentijdperk eindigde begin 19 e eeuw de componist was de minst belangrijke persoon in het hele proces diende zich te schikken naar de persoonlijke wensen / zakelijke eisen van resp. de zangers, impresario s en het publiek Dia 8 Frankrijk vanaf ca. 1650: introductie van de Italiaanse opera in Frankrijk met Cavalli en Luigi Rossi ( ) na 1670: ontwikkeling van de Franse opera aan het hof van Lodewijk XIV ( ) te Versailles o initiator was de van origine Italiaanse componist Jean-Baptiste Lully ( ) o introduceerde de cómedies-ballets komische balletten met gesproken dialogen, aangevuld met vocale delen kwam hiermee tegemoet aan de wensen van Zonnekoning (was in zijn jonge jaren zelf een fanatiek balletdanser) F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 3

4 [opéra-ballet combinatie van dans, (koor)zang en spectaculaire toneeleffecten] o ontwikkelde de tragédie lyrique Franstalige opera in 5 aktes overwegend op mythologische thema s stond symbool voor de grootsheid en de macht van de koning veel ruimte voor dans / ballet de koning danste hier in zijn jonge jaren in mee geen castraten wel hoge mannen met falset gezongen (de haute contre) grote koorpartijen moderne machinerie voor uitgebreid kunst- en vliegwerk ingeleid door de zogeheten Franse ouverture [opéra comique populaire variant van de tragédie lyrique met gesproken dialogen] o belangrijkste librettist: Philippe Quinault ( ) o ballet is altijd een belangrijke rol blijven spelen in de Franse opera opvolgers van Lully: Marc-Antoine Charpentier ( ), Marin Marais ( ), André Campra ( ) en Jean-Philippe Rameau ( ) Dia 9 Jean-Philippe Rameau Orage uit Platée comédie en lyrique (ballet bouffon) in 3 aktes en een proloog première: 31 maart 1745 in Versailles libretto: Adrien-Joseph le Valois d Orville ( ) slotballet uit de 1 ste akte stormscène Dia 10 het Duitstalig gebied vroegste voorbeelden al in het midden van de 17 e eeuw: a) 1627: Die Dafne van Heinrich Schütz ( ) beschouwd als de eerste Duitse opera (muziek is verloren) b) 1644: Seelewig van Sigmund Staden ( ) begon pas echt rond 1660 o Wenen werd het eerste centrum ten tijde van keizer Leopold I ( ) haalde de Venetiaanse spektakelopera s uit Venetië Antonio Cesti ( ) werd de belangrijkste componist o de vrije Hanzestad Hamburg kreeg het eerste burgerlijke operahuis in Duitsland in het Theater am Gänsemarkt opkomst van de Duitstalige opera F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 4

5 Dia 11 rond 1700: opkomst van de Duitstalige opera belangrijke centra van de Duitse opera werden: 1) Wenen o aanvankelijk alleen komische opera s ontstaan als de burgerlijke tegenhanger van de formele hofopera 2) Theater am Gänsemarkt in Hamburg o leidend operatheater in het Duitstalig gebied van 1678 tot 1738 o er kwamen vele Duitstalige opera s tot stand (soms tweetalig [Italiaans]) a) serieus (musikalisches Drama) b) komisch (Singspiel) o centrale persoon was Reinhard Keiser ( ) maakte van dit theater de belangrijkste en succesvolste operaonderneming in Duitsland o andere belangrijke muzikale leiders waren Johann Mattheson ( ) en Georg Philipp Telemann ( ) met talloze producties ook de jonge Georg Friedrich Händel ( ) was een aantal jaren aan dit theater verbonden schreef hier zijn vroegste opera s in de loop van de 18 e eeuw kwam het Singspiel tot bloei o aanvankelijk op een luchtig thema o in het Duits gezongen o met gesproken dialogen o [vgl. met de opéra comique] Dia 12 Engeland moeizame start door de Puriteinse dictatuur ( ) onder aanvoering van Oliver Cromwell ( ) legde vrijwel het gehele openbare, culturele leven plat opbloei tijdens de Restoration ( ) herstel van de Britse monarchie, in combinatie met de opbloei van economie en cultuur belangrijkste operagenre werd de semiopera o spektakelstukken met een volledige integratie van zang, dans en toneel met veel kunst- en vliegwerk o veel ruimte voor het koor korte bloei van de Engelse opera ten tijde van Henry Purcell ( ) o schreef 5 semiopera s waaronder King Arthur (Z.628) en The Fairy Queen (Z.629) o één echte opera Dido and Aeneas (Z.626) met het beroemde lamento van Dido When I am laid in earth (= hoogtepunt van de Barokopera) in de 18 e eeuw zgn. opera-import van de Italiaanse opera F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 5

6 Dia 13 Henry Purcell You hay, it s mow uit King Arthur (Z.628) semiopera in 5 aktes première: mei/juni 1691 in het Queen s Theatre Dorset Garden in London libretto: John Dryden ( ) o heeft niets te maken met de legendarische verhalen rondom koning Arthur o is een zuiver patriottistisch werk (inclusief het nodige cynisme) in navolging van de zogeheten Glorious Revolution (1689) toen William & Mary aan de macht kwamen (herstel van de Anglicaanse kerk) song met koor Dia 14 1) opera seria serieuze opera 1 ste helft 18 e eeuw - is een vorm van dramma per musica (oude benaming voor de serieuze opera) werd nog tot ver in de 18 e eeuw zo genoemd o [komt in een aantal opzichten overeen met de opera s uit de 17 e eeuw] o (hedendaagse) benaming slaat op het vaak heroïsche element in het verhaal - ontstaan eind 17 e eeuw: vooral in Napels en in mindere mate in Venetië later ook populair geworden in grote delen van Europa o het beroemdst zijn de opera s die Händel in Londen (schreef er ca. 40) - muziek kwam meer de op voorgrond te staan ten koste van het theatrale aspect werd gaandeweg meer de show van de zangers o was de bloeiperiode van de castraten - populariteit nam gedurende de 18 e eeuw af maar verdween niet helemaal Dia 15 1) opera seria opgezet volgens strakke conventies - thematiek uit de Klassieke Oudheid of de geschiedenis over conflicten van menselijke hartstochten tegen een historische of politieke gebeurtenis o [ware menselijke gevoelens: morele dilemma s, veelal een conflict tussen persoonlijke emoties en publieke plichten, waarin zij uiteindelijk de juiste keuzes moeten maken] - 3 aktes (zonder proloog) - standaard rolverdeling 1) 2 liefdesparen a) primo uomo en prima donna b) secondo uomo en seconda donna 2) 1 grootmoedig heerser of tiran kon een huidige heerser symboliseren 3) [boze intrigant zaaide onrust en verdeeldheid bij de liefdeskoppels] 4) diverse bijfiguren - verloop van de handeling via afwisselende scènes o krijgshaftige episodes, ceremonies, huldigingen etc. F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 6

7 - alle denkbare emoties worden doorlopen o vreugde, verdriet, woede, angst, verlies etc. - ontknoping via een heroïsche daad of door een sublieme zelfverloochening / opoffering van één van de hoofdpersonen - altijd een happy end (lieto fine) zonder tussenkomst van een bovennatuurlijke macht (zoals in de 17 e eeuw gebruikelijk was) o [weerspiegelde een algemeen idee: de wereld was eerlijk en goed goed gedrag werd beloond] - spectaculaire en imponerende ensceneringen met veel machinerie Dia 16 1) opera seria muzikale opbouw - 3-delige ouverture o Italiaanse ouverture of Napolitaanse operasymfonie: snel langzaam snel o [hieruit is de latere 4-delige symfonie voortgekomen] - strikte afwisseling van recitatief en aria daarom ook wel nummeropera genoemd o recitatief de handeling: hier werd het verhaal verteld 1) secco recitatief (lett. droog ) alleen door het continuo (= klavecimbel en cello) 2) recitativo accompagnato (begeleid) continuo met strijkers (alleen op dramatische hoogtepunten) o aria handeling stond stil, bespiegeling / overdenking / uiting van gevoelens muzikaal het interessantste moment van de opera vorm: da capo (A-B A¹) bood de zangers de mogelijkheid om vocaal te presteren, vooral in het herhaling van het A-gedeelte d.m.v. versieringen en improvisaties zgn. exit-aria: na iedere aria werd standaard het toneel verlaten dit was al een vorm van belcanto - een enkel duet voor de centrale figuren vaak een liefdes- of afscheidsduet - nagenoeg geen koor korte afsluitende koorzang aan het einde (door de solisten met een morele boodschap) - orkest alleen als begeleiding bij de aria s (+ de ouverture) belangrijke vertegenwoordigers van dit genre: o Alessandro Scarlatti ( ), Nicola Porpora ( ), Leonardo Vinci ( ), Leonardo Leo ( ), Johann Adolf Hasse ( ) en Giovanni Battista Pergolesi ( ) o onbetwist hoogtepunt bij Georg Friedrich Händel ( ) bracht het genre naar Londen en schreef er ca. 40 belangrijkste librettist (van dit type opera): Pietro Metastasio ( ) zijn teksten werden tot ver in de 19 e eeuw gebruikt F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 7

8 Dia 17 Georg Friedrich Händel Al lampo dell armi uit Giulio Cesare in Egitto (HWV 17) dramma per musica in 3 aktes première: 20 februari 1724 in het King s Theatre Haymarket in Londen libretto: Nicola Francesco Haym ( ) o politieke machtsstrijd in het door de Romeinen veroverde Egypte o met een centrale verhaallijn voor de liefdesgeschiedenis van Julius Cesar en Cleopatra virtuoze bravourearia voor castraat hier gezongen door een countertenor Dia 18 2) opera buffa ontstaan begin 18 e eeuw in Napels onderdeel van de Napolitaanse school en de toonaangevende operatraditie in deze stad begonnen als pauzemuziek: intermezzo s (1-akters) die opgevoerd werden in de pauzes van de opera seria o komische scènes en personen die nog een plek hadden in het 17 e eeuwse dramma per musica in Venetië werden naar deze intermezzo s (ent actes) verplaatst thematiek was aanvankelijk ontleend aan de commedia dell arte humoristisch, met gewone mensen en over alledaagse (herkenbare) zaken diverse benamingen waren gedurende de 18 e eeuw in omloop: commedia in musica, commedia per musica, dramma bernesco, dramma comico, dramma giocoso Dia 19 2) opera buffa door het grote succes van deze intermezzo s groeiden dit uit tot een volwaardig genre: dit werd de opera buffa avondvullende werken, maar kleinschalig van opzet - vernieuwend was de weerspiegeling van het dagelijks leven o plaats van de handeling: het gewone (herkenbare) leven zelf o gezongen in lokaal dialect meer nadruk op dialogen en gewoon taalgebruik o was veel spontaner en vrijer veel minder gestileerd dan de opera seria [bevatte in eerste instantie nog wel elementen van de opera seria, zoals de 3-delige ouverture, 3 aktes en da capo aria s maar zonder de extreme virtuositeit of bravour] - hoofdpersonen waren herkenbare figuren uit het dagelijks leven nooit goden of historische helden - dat gold ook voor de thematiek plots kwamen echter vaak overeen met de opera seria maar waren doorgaans realistischer en minder complex (meer recht-toe-recht-aan) - veel meer ruimte voor ensemblezang later vooral als afsluiting van een akte (finale) F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 8

9 - meer hoofdrollen voor natuurlijke mannenstemmen (tenor en bas) flinke afname van het aantal castraatrollen Dia 20 2) opera buffa rolverdeling van de opera buffa - de hoofdpersonen waren doorgaans geloofwaardige karakters - bevatte naast komische rollen ook serieuze karakters zoals ook het geval was bij de commedia dell arte: o 2 liefdeskoppels (de zgn. innamorati: waren de serieuze rollen) manlijke helft vaak door mannensopranen, maar later vervangen door tenoren o [plots draaien om hun lief en leed ] o deze worden standaard omgeven door komische figuren, zoals: een oude man een oude vrouw door de tenor gezongen machorol zoals een opschepperige kapitein jongensrol (de zgn. Hosenrolle) gezongen door een mezzosopraan basso buffo [lett. vrolijke bas] komische rol voor de lage mannenstem, vaak als bediende, knecht of ondergeschikte en de gangmaker binnen het verhaal - zangers van de opera buffa o (vroegste) zangers waren doorgaans lokale sterren: waren semiprofessioneel of zelfs amateur vereiste een heel ander manier van zingen dan bij de opera seria (geen coloraturen of extreme virtuositeit) o meer nadruk op de echte manlijke stemmen [buffo] castraten nog wel, maar werden geleidelijk minder vaak werden de minder succesvolle castraten, die niet uiterst virtuoos konden zingen, ingezet bij de opera buffa Dia 21 2) opera buffa midden 18 e eeuw: centrum werd Venetië - toonaangevend werden de opera s van componist Baldassare Galuppi ( ) en toneelschrijver / librettist Carlo Goldoni ( ) - belangrijkste kenmerken o openingsensembles o (metrisch) gevarieerde aria wijkt af van de da capo vorm o het komisch vocabulaire dat gemakkelijk muzikaal kan worden omgezet kon worden o de zgn. kettingfinale [aan het einde van de 1 ste of 2 e akte de 3 e akte eindigt meestal met een (kort) eenvoudig ensemble of koor] ensemblezang, variërend van twee tot alle zangers in de opera zijn lang, gevarieerd en vol gebeurtenissen F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 9

10 kunnen vaak plots op zich zijn binnen het grote verhaal afwisseling van tempo, toonsoort en maatsoort zijn in feite aan elkaar geregen losse delen is geen bespiegeling / commentaar op het verhaal de handeling gaat gewoon door o voorlaatste scène: groot verzoeningsduet van de 2 hoofdpersonen o verschillende karaktertypes 1) seri = serieus 2) buffi = komisch 3) mezzi caratteri = het midden tussen serieus en komisch - de opera buffa werd een volwaardig operagenre en de serieuze concurrent van de opera seria werd uiteindelijk het toonaangevende operagenre vroege vertegenwoordigers: Leonardo Vinci, Leonardo Leo, Nicola Lagroscino (1698-ca. 1763) en Giovanni Battista Pergolesi later ook: Pasquale Anfossi ( ), Giovanni Paisiello ( ), Domenico Cimarosa ( , met het beroemde werk uit 1792 Il matrimonio secreto [Het geheime huwelijk]), Ferdinando Paër ( ) en Vicente Martín y Soler ( ) Dia 22 Querelle des Bouffons midden 18 e eeuw in Frankrijk: heftige discussie tussen de voorstanders van resp. de Franse opera (in de stijl van Lully en Rameau) en de Italiaanse opera (de opera buffa) o mede onder aanvoering van componist-filosoof Jean-Jacques Rousseau ( ) met zijn traktaat Lettre sur la musique françoise (1753) nam stelling tegen de Franse opera ten gunste van de Italiaanse muziek leidde later tot grootschalige hervormingen in de (serieuze) opera waarbij men terugkeerde naar de basis van de serieuze opera: o naar het strenge voorbeeld van het klassieke Griekse drama o muziek en zangers dienen te allen tijde in dienst van het drama te staan o eenvoudige, heldere muzikale vormen en structuren geen overdadige virtuositeit, coloraturen, sterrencultus en overdreven ensceneringen o [viel gedeeltelijk samen met de Sturm und Drang-beweging opmaat / directe voorloper van de Romantiek] toonaangevend waren librettist Raniero de Calzabigi ( ) en componist Christoph Willibald von Gluck ( ) hervormingsopera s o beroemdste (gezamenlijke) voorbeeld: Orfeo ed Euridice hier tegenover stond Niccolò Piccini ( ) als voorvechter van de Italiaanse opera buffa leidde tot twee kampen: de zogeheten Gluckisten (de Franse serieuze opera) en Piccinnisten (Italiaanse belcanto) F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 10

11 Dia 23 Christoph Willibald von Gluck J ai perdu mon Euridice uit Orphée et Eurydice azione teatrale in 3 aktes premières: a) 5 oktober 1762 in het Burgtheater in Wenen b) 2 augustus 1774 in de Salle du Palais-Royal in Parijs libretto: Ranieri de Calzabigi o op het verhaal van Orpheus uit de Griekse mythologie vgl. met de 1 ste opera van Monteverdi (1607) beroemdste aria uit deze hervormingsopera in de Franse versie uit 1774 o de oorspronkelijke rol van Euridice (in de Weense versie uit 1762) was nog voor castraat geschreven o voor de Parijse uitvoering bewerkt voor tenor in deze opname gezongen door een mezzosopraan Dia 24 2 e helft van de 18 e eeuw: de Verlichting opera seria en opera buffa bleven voortbestaan maar veranderden wel alleen de thematiek bleef ongewijzigd o opera seria: 2 aktes, 2-delige aria s (langzaam snel), ensemblezang, toename van het recitativo accompagnato, minder aria s en grotere rol voor het orkest o opera buffa: 1-delige ouverture, 2 of 4 aktes, handeling loopt door in de aria s, toename van de ensemblezang voorlopig hoogtepunt van beide genres in de opera s van Wolfgang Amadeus Mozart ( ) [Joseph Haydn ( ) en Antonio Salieri ( )] Dia 24 Wolfgang Amadeus Mozart Voi, signor, che giusto siete uit Le nozze di Figaro (K.492) dramma giosoco in 4 aktes première: 1 mei 1786 in het Burgtheater in Wenen libretto: Lorenzo da Ponte ( ) o naar het spraakmakende toneelstuk Le Mariage de Figaro uit 1778 van Pierre Beaumarchais ( ) maatschappijkritisch stuk dat de verhoudingen van rangen en standen aan de kaak stelt ensemblestuk als slot van de kettingfinale uit de 2 e akte van één van de beroemdste opera buffa s uit de geschiedenis F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 11

12 Dia e eeuw: de eeuw van de Romantiek - ontstaan als tegenreactie op de Verlichting waar rede, ratio en wetenschap centraal stonden o.a. begonnen in de 18 e eeuw bij de Sturm und Drang o [herkomst van de term = roman: vertellend verhaal of gedicht in de lingua (= volkstaal) in de Middeleeuwen hierin jagen feilbare mensen de droom van volmaaktheid na] - stroming die vooral in Frankrijk, Engeland en Duitsland veel navolging vond - er waren diverse richtingen die niet synchroon liepen: 1) filosofie (late 18 e eeuw 1 ste helft 19 e eeuw) 2) literatuur en poëzie ( ) 3) beeldende kunst ( ) 4) muziek (ca ) Dia 26 [afbeeldingen van Caspar Friedrich ( ) Duitse schilder en belangrijk kunstenaar tijdens de Romantiek] belangrijkste kenmerken van de Romantiek - nadruk op het vreemde en ongrijpbare - aantrekkingskracht van het mysterieuze duisternis en mystiek van leven en dood - emotionaliteit en verlangen naar het onverklaarbare en de fantasie (leidde tot veel zelfmoorden) - ontstijgen van het hier en nu vlucht uit de werkelijkheid 1) blikt vooruit in de tijd vrijheid, beweging, passie, onbegrensdheid en onbereikbare idealen, waardoor ook veel vaagheden, symboliek en suggestie 2) nostalgische terugblik naar het verleden met aandacht voor geschiedenis het ontdekken van een verhaal door individuen beïnvloed met een onbekend einde o [de heroïek en het avontuurlijke van de Franse Revolutie (1789) spraken enorm tot de verbeelding tijdens de Romantiek] - veel ruimte voor subjectiviteit het gevoel, de fantasie, de verbeelding, het intuïtieve, het onderbewuste, het onverklaarbare en het raadselachtige - verheerlijking van de natuur bewuste afkeer van industrie, techniek en stad d.m.v. een bijna religieuze verering van de natuur - liefde en vriendschap partner / vrienden koos men op basis van wederzijdse aantrekkingskracht / affectie (geen rationele, economische redenen), was voor het leven, maar kon ook uitmonden in een (dramatische) afwijzing - eigenheid van ieder volk het unieke en eigene van een bevolkingsgroep werd benadrukt en regionale / nationale gebruiken werden gekoesterd (nationalisme) - geniale kunstenaar hun aanzien nam mythische proporties aan en kon leiden tot een persoonlijkheidscultus F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 12

13 - muziek als meest verheven kunstvorm composities werden autonome kunstwerken en de componist was zelfstandig ondernemer, die werd beschouwd als een genie en voor de eeuwigheid schreef Dia 27 Romantiek in de muziek 1) Vroege Romantiek ( ) 2) Hoog Romantiek ( ) 3) Late Romantiek ( ) - gaandeweg de 19 e eeuw werd de muziek complexer met als doel nog meer expressie in zich te hebben bereikte begin 20 e eeuw een climax wat uitmondde in de atonaliteit o [daarna begon de 20 e eeuwse muziek met o.a. de 2 e Weense School met Arnold Schönberg, Alban Berg en Anton Webern] Dia 28 belangrijkste muzikale kenmerken - melodie grote thema s met dynamische spanningsbogen - complexe harmonieën veel chromatiek en modulatie, voorkeur voor mineur - techniek relatief meer homofoon dan polyfoon - rijke klankkleur grote orkesten en meer instrumenten - grote dynamische contrasten spanning en drama - absolute muziek vs. programmamuziek instrumentale muziek als de meest verheven muziek - belangrijkste instrument: piano maakte een enorme technische ontwikkeling door Dia 29 belangrijkste muzikale kenmerken - opkomst van het burgerlijk muziekleven van de welgestelde middenklasse: o grote concertzalen en operahuizen o abonnementsconcerten o virtuoze musici niet alleen van zangers en zangeressen werd virtuositeit verwacht ook van instrumentalisten vooral pianisten en violisten o grote orkesten o professioneel muziekonderwijs 1843: oprichting van het Konservatorium der Musik in Leipzig door Felix Mendelssohn-Bartholdy ( ) eerste professionele muziekinstituut in Europa o muziekjournalistiek (tijdschriften) o muziekwetenschap F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 13

14 Dia 30 belangrijkste genres - orkestmuziek: symfonie en symfonisch gedicht o vaak nog 4-delig voortvloeisel van de klassieke symfonie van Haydn en Mozart o soms ook uitgebreid met vocale delen in navolging van Symfonie Nr. IX in d kl.t. (opus 125) van Beethoven o instrumentale muziek was het belangrijkste genre mondde uit in grote monumentale werken in een massale orkestbezetting Bruckner en Mahler - pianomuziek o hét solo-instrument van de 19 e eeuw waar het meest voor is geschreven [onmiddellijk gevolgd door de viool] o door diverse innovaties werd er technisch steeds meer mogelijk o Chopin en Liszt werden de twee grootste pianocomponisten van de 19 e eeuw o beïnvloeding door de opera met pianotranscriptie of variatiereeksen van bekende operamelodieën Frédéric Chopin Variaties in Bes gr.t. over Là ci darem la mano uit Mozarts Don Giovanni - kamermuziek o centraal stond nog steeds het strijkkwartet o varianten: pianotrio of -kwintet, strijkkwintet, combinatie met blazers Dia 31 belangrijkste genres - opera o groots opgezette (dramatische) spektakelwerken met een leidende positie voor Italië, Frankrijk en het Duitstalig gebied o werd gedomineerd door de werken en ideeën van Richard Wagner en Giuseppe Verdi o alsmaar groter wordende theaters: Milaan, Parijs, Wenen en Bayreuth daarnaast ook de lichtere variant: opéra bouffe (Offenbach) of operette (Joh. Strauss) Dia 32 belangrijkste genres - lied o vocale kamermuziek met pianobegeleiding bestaat uit drie componenten: tekst (gedicht), zangpartij en klavierbegeleiding o is onder te verdelen in: a) kunstlied bestemd voor speciale (artistieke en culturele) kringen werd daar ook uitgevoerd individuele expressie stond op de voorgrond F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 14

15 uitgevoerd door een professioneel musicus zowel de zanger(es) als de pianist tekst en muziek op kwalitatief hoog niveau b) volkslied in de landstaal actief en collectief door het volk gezongen melodie en tekst veelal anoniem eenvoudige, goed na- of meezingbare melodie thema s: liefdeslied, verhalend lied, levenslied, historisch lied, religieus lied, spotlied, moordlied, kinderlied, kerstlied, enz. religieuze en wereldlijke thema s liepen vaak door elkaar [aanvankelijk mondeling overgeleverd (weinig genoteerd), vanaf de Middeleeuwen ook opgetekend in liedboeken] o [opkomst van het orkestlied als volwassen (sub)genre] - oratorium / kerkmuziek o religieus van karakter / thema o vaak bewust niet gecomponeerd voor liturgisch gebruik maar voor de concertzaal vanwege de grootschalige bezetting en de (avondvullende) lengte o zeer groot aandeel voor het koor ook veel werk geschreven voor a capella o (relatief) het minst beoefende genre Dia 33 Gioacchino Rossini Canzonetta spagnuola Spaanstalig volkslied voor stem en piano anonieme tekstdichter heeft overduidelijk een opera-achtig karakter in de bel canto-stijl strofisch lied met refrein ieder couplet wordt sneller en ook virtuozer gezongen F.P. Jansen De opera in de 19 e eeuw (2016) 15