2. Die huidige toestand van die natuurlike hulpbronne in die Suidwes bedieningsgebied.

Transcriptie

1 2. Die huidige toestand van die natuurlike hulpbronne in die Suidwes bedieningsgebied. Theunis Meyer Sentrum vir Omgewingsbestuur, Potchefstroom Universiteit vir CHO, Privaatsak X6001, Potchefstroom, 2520 Inleiding Veldagteruitgang en gronderosie is lank reeds bekende begrippe wanneer daar oor bewaring binne die boerdery-omgewing in Suid-Afrika gepraat word. Hierdie is die tweede in n reeks van drie artikels oor die agteruitgang van die natuurlike hulpbronne in die Suidwes bedieningsgebied. Die eerste artikel het gefokus op die begrippe verwoestyning, grondagteruitgang en veldagteruitgang en die oorsake van verwoestyning. In hierdie artikel gaan die soeklig val op die huidige toestand van die natuurlike hulpbronne. Dit is hoofsaaklik gebaseer op studie wat gedurende 1997 en 1998 onderneem is om n oorsig oor die agteruitgang van die natuurlike hulpbronne in Suid-Afrika te bied. Die inligting oor die omvang van die agteruitgang van grond-, water- en plantegroei-hulpbronne is hoofsaaklik vanaf vier bronne verkry. n Reeks van 34 werkswinkels met voorligters, navorsers en grondbewaringsbeamptes wat landwyd gehou is, asook n omvattende ondersoek van die literatuur oor die onderwerp was die belangrikste bronne van inligting. Verdere inligting is verkry vanaf statistiese data wat beskikbaar is in Suid- Afrika, sowel as n aantal gevallestudies. Dit is belangrik om te onthou dat die situasie op distriksvlak beoordeel is en dat die situasie ten opsigte van sekere aspekte op plaaslike vlak kan verskil van dié op distriksvlak. Die inligting in die artikel is gebaseer op die beskikbare inligting oor die toestand van die landbouhulpbronne in die volgende twintig landdrosdistrikte: Barkly Wes, Bloemhof, Boshof, Christiana, Delareyville, Ganyesa, Hartswater, Hay, Herbert, Hoopstad, Jacobsdal, Kimberley, Kudumane, Kuruman, Potmasburg, Schweizer Reneke, Taung, Vryburg, Warrenton en Wolmaranstad. Grondgebruikspatrone Kennis van grondgebruikspatrone verskaf belangrike agtergrondinligting om die agteruitgang van landbouhulpbronne in konteks te plaas. Ongeveer 77% van die oppervlak van die Suidwes bedieningsgebied bestaan uit veld wat vir weiding gebruik word, ongeveer 18% bestaan uit lande waarop gewasse verbou word, terwyl dorpe van verskillende groottes ongeveer 5% van die oppervlak beslaan. Ander grondgebruike soos bewaring en mynbou beslaan minder as 2% van die totale oppervlak. Die groot variasie in grondgebruikspatrone in die verskillende distrikte word in Tabel 1 aangedui. In nege distrikte beslaan natuurlike weiding meer as 90% van die totale grondoppervlak en word baie min grond bewerk. In n verdere vyf distrikte word ongeveer 20% van die grond bewerk, terwyl die res hoofsaaklik vir weiding gebruik word. In die distrikte van Hoopstad en Delareyville is gewasproduksie die grootste vorm van grondgebruik, terwyl feitlik ewe groot oppervlaktes in die distrikte van Schweizer Reneke en Wolmaranstad vir gewasproduksie en weiveld gebruik word. In teenstelling met die hoofsaaklik kommersiële landdrosdistrikte, word 20-30% van grond in die distrikte van Taung, Ganyesa en Kudumane waar feitlik alle grond in kommunale besit is, bewoon.

2 Tabel 1: Grondgebruikspatrone in twintig landdrosdistrikte in die Suidwes bedieningsgebied. Landdrosdistrik Grondgebruik Agteruitgangindekse % Veld % Lande % Bewoon % Mynbou & GAI VAI KAI Bewaring Barkly Wes Bloemhof Boshof Christiana Delareyville Ganyesa Hartswater Hay Herbert Hoopstad Jacobsdal Kimberley Kudumane Kuruman Postmasburg Schweizer Reneke Taung Vryburg Warrenton Wolmaranstad Gemiddeld RSA gemiddeld GAI = Grondagteruitgangindeks VAI = veldagteruitgangindeks KAI = Gekombineerde hulpbronagteruitgangindeks Algemene hulpbronagteruitgang Drie indekse van hulpbronagteruitgang is tydens die studie oor die agteruitgang van die natuurlike hulpbronne in Suid-Afrika ontwikkel. Die grondagteruitgangindeks reflekteer verskillende tipes van grondagteruitgang en die veldagteruitgangindeks verskillende vorms van veldagteruitgang. Die gekombineerde indeks van hulpbronagteruitgang inkorporeer alle vorme van grond- en veldagteruitgang in een enkele syfer. Al drie indekse is gebaseer op die graad, omvang en tempo van agteruitgang van die hulpbronne tussen 1987 en 1997, sowel as die persentasie grondgebruik vir die verskillende grondgebruiksklasse in elke landdrosdistrik. Die gemiddelde gekombineerde indeks (KAI) van al die distrikte in die Suidwes bedieningsgebied is laer is as die gemiddeld vir al die landdrosdistrikte in die RSA (Tabel 1). Die KAI wyk in vyf distrikte (Barkly-Wes, Bloemhof, Herbert, Kimberley, Warrenton) met minder as 25% af van die gemiddelde indekswaarde vir al die distrikte in die Suidwes bedieningsgebied. In agt distrikte (Christiana, Delareyville, Hoopstad, Kuruman, Postmasburg, Schweizer Reneke, Vryburg en Wolmaranstad) is die KAI meer as 25% laer as die gemiddelde indekswaarde vir al die distrikte, terwyl dit in die oorblywende sewe distrikte (Boshof, Ganyesa, Hartswater, Hay, Jacobsdal, Kudumane en Taung) meer as 25% hoër is as die gemiddelde indekswaarde vir al die distrikte.

3 Grondagteruitgang Verskeie tipes van grondagteruitgang word in Suid-Afrika aangetref (Tabel 2). Tabel 2: Tipes grondagteruitgang in Suid-Afrika. Eroderende vorme Nie-eroderende vorme Watererosie Winderosie Verbrakking Plaaterosie Verlies aan bogrond Grondversuring Afloop-, grip- en donga-erosie Vorming van holtes en duine Versuiptoestande Afsettings Chemiese grondbesoedeling Myn van grond Grondverdigting en korsvorming Die gemiddelde grondagteruitgangindeks (GAI) van al die distrikte in die Suidwes bedieningsgebied is feitlik 50% laer is as die gemiddeld vir al die landdrosdistrikte in die RSA (Tabel 1). Dit is opvallend dat nege distrikte (Barkly-Wes, Boshof, Christiana, Hoopstad, Jacobsdal, Kimberley, Kuruman, Postmasburg en Warrenton) baie lae GAI-waardes het. In slegs drie distrikte (Ganyesa, Kudumane, Taung) is die GAI hoër is as die gemiddeld vir al die landdrosdistrikte in die RSA. Die GAI in die oorblywende agt distrikte (Bloemhof, Hartswater, Hay, Herbert, Hoopstad, Schweizer Reneke, Vryburg en Wolmaranstad) is tussen 8-39% laer as die gemiddeld vir al die landdrosdistrikte in die RSA. Tabel 3: Die graad van gronderosie in die Suidwes bedieningsgebied Landdrosdistrik Plaaterosie Afloop-, grip- en dongaerosie Verlies aan bogrond weens winderosie Gewas Veld Neders. Gewas Veld Neders. Gewas Veld Neders. Barkly Wes Lig Matig Lig Geen Geen Geen Matig Lig Matig Bloemhof Matig Lig Geen Lig Geen Lig Geen Geen Matig Boshof Lig Lig Geen Geen Matig Geen Lig Geen Geen Christiana Lig Lig Lig Matig Matig Matig Geen Sterk Geen Delareyville Matig Lig Lig Sterk Matig Geen Lig Geen Geen Ganyesa Lig Geen Geen Geen Lig Lig Lig Geen Geen Hartswater Lig Matig Matig Geen Geen Geen Geen Lig Lig Hay Matig Matig Matig Geen Geen Geen Lig Lig Lig Herbert Matig Matig Matig Geen Geen Geen Geen Lig Lig Hoopstad Geen Geen Lig Geen Geen Geen Lig Lig Matig Jacobsdal Lig Lig Lig Geen Matig Geen Lig Geen Matig Kimberley Lig Matig Matig Geen Geen Geen Lig Lig Lig Kudumane Geen Geen Geen Geen Matig Matig Lig Lig Lig Kuruman Matig Matig Matig Geen Geen Geen Lig Lig Lig Postmasburg Geen Matig Matig Geen Geen Geen Geen Lig Lig Schweizer Reneke Matig Lig Geen Lig Geen Lig Sterk Matig Matig Taung Matig Lig Lig Geen Matig Matig Geen Geen Sterk Vryburg Geen Matig Geen Geen Geen Geen Lig Geen Geen Warrenton Lig Matig Lig Geen Geen Geen Lig Lig Matig Wolmaranstad Matig Lig Matig Lig Geen Lig Geen Matig Sterk Gemiddeld RSA gemiddeld Gewas = Gewasverbouing Veld = Weiding Neders = Nedersetting Graad van agteruitgang Lig Biologies intakt, produksiepotensiaal effens verlaag, restourasie moontlik op plaasvlak. Matig Produksiepotensiaal ernstig verlaag, groot insette word vereis vir restourasie. Sterk Nie herwinbaar op n plaasvlak, groot ingenieurswerke en regeringshulp word vereis vir restourasie.

4 Grondgebruik is n belangrike bepalende faktor van grondagteruitgang. In die Suidwes bedieningsgebied word grondagteruitgang hoofsaaklik geassosieer met die gebruik van grond vir gewasverbouing (gemiddelde GAI = 32.7), weiding (gemiddelde GAI = 36.5) en nedersettings (gemiddelde GAI = 11.3). Die minder sigbare vorms van gronderosie, naamlik plaaterosie en die verlies aan bogrond weens winderosie, is die belangrikste vorms van grondagteruitgang in die Suidwes bedieningsgebied (Tabel 3). Hierdie vorms van grondagteruitgang kom in ongeveer 75% van die distrikte voor en word hoofsaaklik geassosieer met die gebruik van grond vir gewasverbouing, weiding en nedersettings. Ander vorms van grondagteruitgang wat ook voorkom is afloop-, grip- en donga-erosie, die verbrakking van akkerbougrond en grondafsettings op akkerbougrond en veld as gevolg van winderosie. Die voorkoms van hierdie vorms van grondagteruitgang is egter beperk tot enkele landdrosdistrikte in die bedieningsgebied. Die ander ses tipes van grondagteruitgang kom nie op n distriksvlak in die Suidwes bedieningsgebied voor nie. Die graad van plaaterosie in die Suidwes bedieningsgebied is sodanig dat n effense afname in produksiepotensiaal in ongeveer 45% van alle landdrosdistrikte voorkom, terwyl produksiepotensiaal in n verdere ongeveer 45% van alle landdrosdistrikte reeds tot so n mate afgeneem het dat groot insette vereis word vir restourasie. Alhoewel die graad van verlies aan bogrond weens winderosie en afloop-, grip- en donga-erosie hoofsaaklik lig is, is daar tog enkele distrikte waar die graad van hierdie vorms van erosie so ernstig dat groot insette en selfs groot gesubsidieerde ingenieurswerke vereis word vir restourasie (Tabel 3). Tabel 4: Die omvang en tempo van grondagteruitgang in die Suidwes bedieningsgebied Landdrosdistrik Omvang Tempo Gewas Veld Neders. Gewas Veld Neders. Barkly Wes Algemeen Seldsaam Redelik algemeen Matige toename Stadige afname Stadige toename Bloemhof Baie algemeen Redelik algemeen Redelik algemeen Stadige afname Geen verandering Stadige toename Boshof Algemeen Seldsaam Seldsaam Stadige afname Stadige afname Stadige toename Christiana Baie algemeen Redelik algemeen Redelik algemeen Geen verandering Stadige afname Matige toename Delareyville Baie algemeen Redelik algemeen Seldsaam Geen verandering Stadige afname Geen verandering Ganyesa Redelik algemeen Seldsaam Redelik algemeen Stadige toename Geen verandering Stadige toename Hartswater Baie algemeen Seldsaam Redelik algemeen Matige toename Stadige afname Stadige toename Hay Seldsaam Seldsaam Redelik algemeen Stadige toename Geen verandering Stadige toename Herbert Redelik algemeen Seldsaam Redelik algemeen Stadige toename Geen verandering Stadige toename Hoopstad Redelik algemeen Seldsaam Algemeen Stadige afname Geen verandering Matige toename Jacobsdal Redelik algemeen Seldsaam Seldsaam Stadige afname Stadige afname Geen verandering Kimberley Redelik algemeen Seldsaam Redelik algemeen Stadige toename Stadige afname Stadige toename Kudumane Seldsaam Algemeen Redelik algemeen Stadige afname Stadige afname Stadige toename Kuruman Seldsaam Seldsaam Redelik algemeen Geen verandering Stadige afname Stadige toename Postmasburg Geen Seldsaam Redelik algemeen Geen verandering Stadige afname Stadige toename Schweizer Reneke Dominant Redelik algemeen Redelik algemeen Stadige afname Stadige afname Stadige toename Taung Seldsaam Seldsaam Seldsaam Stadige toename Stadige toename Stadige toename Vryburg Algemeen Seldsaam Geen Geen verandering Geen verandering Geen verandering Warrenton Seldsaam Seldsaam Redelik algemeen Stadige toename Stadige afname Stadige toename Wolmaranstad Dominant Redelik algemeen Redelik algemeen Stadige afname Stadige afname Stadige toename Gemiddeld RSA gemiddeld Gewas = Gewasverbouing Veld = Weiding Neders = Nedersetting Omvang van agteruitgang Seldsaam 0-5% van grondgebruiksklas Baie algemeen 26-50% van grondgebruiksklas Redelik algemeen 6-10% van grondgebruiksklas Dominant > 50% van grondgebruiksklas Algemeen 11-25% van grondgebruiksklas

5 Daar is groot variasie in die omvang en tempo van grondagteruitgang in die verskillende landdrosdistrikte in die Suidwes bedieningsgebied (Tabel 4). Grondagteruitgang kom wydverspreid voor waar die grond vir gewasverbouing of vir nedersettings aangewend word, maar is redelik beperk waar grond vir beweiding aangewend word. Vanaf 1987 tot 1997 het die tempo van grondagteruitgang in veld in die meeste distrikte afgeneem. In teenstelling hiermee het die tempo in nedersettings in feitlik al die distrikte toegeneem. Op grond wat vir gewasverbouing aangewend word, het die tempo in 8 distrikte toegeneem, in 7 distrikte afgeneem en in 5 distrikte konstant gebly. Veldagteruitgang In ooreensteming met die studie oor die agteruitgang van die natuurlike hulpbronne in Suid-Afrika, fokus hierdie artikel op vyf tipes van veldagteruitgang wat gepaard gaan met die gebruik van grond as weiding, naamlik n verlies aan grasbedekking, verandering in grasspesiesamestelling, bosverdigting, ontbossing en die verspreiding van uitheemse indringerplante. Die gemiddelde veldagteruitgangindeks (VAI) vir al die distrikte in die Suidwes bedieningsgebied is hoër as die gemiddeld vir al die landdrosdistrikte in die RSA (Tabel 1). In vier distrikte (Boshof, Hay, Jacobsdal, Taung) is die VAI meer as twee maal so hoog en in nog drie distrikte meer as 50% hoër as die gemiddelde VAI vir al die landdrosdistrikte in die RSA. In vyf distrikte (Delareyville, Hoopstad, Schweizer Reneke, Vryburg en Wolmaranstad) is die VAI meer as 50% laer as die gemiddeld vir al die landdrosdistrikte in die RSA. In die oorblywende agt distrikte (Bloemhof, Christiana, Delareyville, Herbert, Kuruman, Postmasburg, Schweizer Reneke, Vryburg en Wolmaranstad) wyk die VAI minder as 50% af van die gemiddeld vir al die landdrosdistrikte in die RSA. Tabel 5: Die graad, omvang en tempo van veldagteruitgang in die Suidwes bedieningsgebied Landdrosdistrik Graad Omvang Tempo Verlies aan grasbedekking Verandering in grasspesiesamestelling Bosverdigting Uitheemse indringerplanteplante Barkly Wes Geen Matig Lig Sterk Algemeen Stadige afname Bloemhof Lig Matig Sterk Geen Redelik algemeen Geen verandering Boshof Geen Geen Matig Lig Seldsaam Matige toename Christiana Lig Matig Sterk Geen Redelik algemeen Geen verandering Delareyville Lig Matig Geen Geen Seldsaam Stadige afname Ganyesa Sterk Geen Lig Matig Algemeen Stadige afname Hartswater Geen Geen Lig Geen Redelik algemeen Geen verandering Hay Geen Geen Lig Matig Algemeen Geen verandering Herbert Geen Geen Lig Matig Redelik algemeen Stadige afname Hoopstad Matig Lig Sterk Geen Seldsaam Geen verandering Jacobsdal Geen Matig Geen Lig Redelik algemeen Stadige toename Kimberley Sterk Geen Lig Matig Algemeen Stadige afname Kudumane Matig Geen Lig Geen Algemeen Stadige afname Kuruman Geen Geen Lig Matig Algemeen Stadige afname Postmasburg Geen Geen Lig Matig Redelik algemeen Stadige afname Schweizer Reneke Lig Matig Sterk Geen Algemeen Geen verandering Taung Uiters sterk Lig Matig Sterk Algemeen Stadige toename Vryburg Geen Geen Lig Geen Baie algemeen Matige afname Warrenton Sterk Geen Lig Matig Algemeen Stadige afname Wolmaranstad Lig Matig Sterk Geen Redelik algemeen Geen verandering Gemiddeld RSA gemiddeld Graad van agteruitgang Lig Biologies intakt, produksiepotensiaal effens verlaag, restourasie moontlik op plaasvlak. Matig Produksiepotensiaal ernstig verlaag, groot insette word vereis vir restourasie. Sterk Nie herwinbaar op n plaasvlak, groot ingenieurswerke word vereis vir restourasie. Uiters sterk Biologies ten volle vernietig, verby die punt waar restourasie moontlik is. Omvang van agteruitgang Seldsaam 0-5% van grondgebruiksklas Baie algemeen 26-50% van grondgebruiksklas Redelik algemeen 6-10% van grondgebruiksklas Dominant > 50% van grondgebruiksklas Algemeen 11-25% van grondgebruiksklas

6 Bosverdigting is die belangrikste vorm van veldagteruitgang in die Suidwes bedieningsgebied en is n probleem in 18 distrikte (Tabel 5). Ander vorme van veldagteruitgang wat in ongeveer die helfte van die distrikte aangetref word, is n verlies aan grasbedekking, verandering in grasspesiesamestelling en die verspreiding van uitheemse indringerplante. In die meeste landdrosdistrikte is die graad van veldagteruitgang vanweë n verlies aan grasbedekking en bosverdigting van so n aard dat die veld nog biologies gesond is en restourasie nog op plaasvlak moontlik is. Daar is egter enkele distrikte waar die produksiepotenisaal reeds ernstig verlaag is en groot insette vereis word vir restourasie. Daar is ook enkele distrikte waar die graad van hierdie vorms van veldagteruitgang sodanig is dat dit nie meer herwinbaar is op plaasvlak nie en ingenieurswerke nodig is vir restourasie. In die Taung distrik is die verlies aan grasbedekking van so n ernstige aard dat die veld biologies vernietig en restourasie onmoontlik is. Die graad van veldagteruitgang weens n verandering in grasspesiesamestelling en die verspreiding van uitheemse indringerplanteplante is in die meerderheid van landdrosdisrikte waar dit voorkom van so n aard dat die produksiepotenisaal reeds ernstig verlaag is en groot insette vereis word vir restourasie. In enkele distrikte het uitheemse indringerplante reeds tot so n mate versprei dat dit nie meer op plaasvlak herwinbaar is nie en ingenieurswerke nodig is vir restourasie. Soos met grondagteruitgang, is daar ook groot variasie in die omvang en tempo van veldagteruitgang in die verskillende landdrosdistrikte in die Suidwes bedieningsgebied. Veldagteruitgang kom wydverspreid voor in die meeste distrikte. Dit is egter bemoedigend dat die tempo van veldagteruitgang tussen 1987 en 1997 slegs in drie distrikte toegeneem het. In n verdere 6 distrikte was daar geen verandering in die tempo van veldagteruitgang nie. In meer as die helfte van die distrikte het die tempo van veldagteruitgang egter afgeneem (Tabel 5). Agteruitgang van die graslaag n Verlies aan grasbedekking en verandering in grasspesiesamestelling is hoofsaaklik n probleem in die oostelike grasveldareas van die Suidwes bedieningsgebied. Bosverdigting Die omvang van die bosverdigtingsprobleem word duidelik geïllustreer deur n opname wat reeds in 1980 in die voormalige Vrystaatstreek (wat feitlik die hele Suidwes bedieningsgebied insluit) gemaak is. Volgens die opname was bosverdigting in minder as 40% van die streek nie n bedreiging vir veldagteruitgang nie. Geïsoleerde bosverdigtingstande het op daardie stadium reeds op ongeveer 35% van die oppervlak voorgekom, op meer as 20% was ligte tot matige besmettings reeds aanwesig, terwyl bosverdigting op ongeveer 5% van die oppervlak reeds sodanige afmetings aangeneem het dat min of geen grasproduksie meer moontlik was nie. Alhoewel bosverdigting n algemene probleem is in die Suidwes bedieningsgebied, word die probleem grootliks veroorsaak deur n beperkte aantal bos- en struikspesies. n Reeks van doringboom en ander peuldraende spesies met klein blaartjies, soos soetdoring, haak-en-steek, swarthaak, trassiebos en sekelbos, is die belangrikste probleemspesies. Ander bos- en struikspesies, soos vaalbos, rosyntjiebos, katbos en kriebos, skep egter ook probleme. Uitheemse indringerplante Indringerplante skep redelike ernstige probleme in die Suidwes bedieningsgebied. Aangesien die meeste van hierdie plante voorheen aangeplant is, is dit nou geassosieer met nedersettings en boerdery-aktiwiteite. Sommige van die bekender indringerspesies sluit suidwesdoring (prosopis), bloekombome en seringbome in, terwyl ander spesies soos sesbania en n aantal turksvy- en ander kaktus-spesies ook redelik wydverspreid voorkom. Alhoewel die lae reënval tot n groot mate die verspreiding van hierdie plante beperk, word hulle reeds algemeen op natter gronde soos langs waterlope en in vleie aangetref. Hierdie indringings is egter

7 baie meer skadelik as die indring van ander landskappe weens die digtheid van die indringersplante en die negatiewe impak daarvan op ons waterhulpbonne. Uitheemse indringerplante bedreig egter nie net ons waterhulpbronne nie. Omdat hulle meer water gebruik as die natuurlike plantegroei, word waterafloop beperk. Dit kan lei tot n verlaagde plantbedekking en verliese van beide plant- en dierspesies. Ander ekologiese impakte sluit n verandering in grondvoedingstof-siklusse, verhoogde erosie van rivieroewers en n veranderde vuurregime in. Opsommend Dit is duidelik dat verskillende vorme van beide grond- en veldagteruitgang wydverspreid in die Suidwes bedieningsgebied voorkom. Die graad, omvang en verspreidingstempo van hierdie faktore verskil egter van een landdrosdistrik na die volgende. Terwyl die algemene prentjie van grondagteruitgang en hulpbronagteruitgang, soos weerspieël in die indekse vir grondagteruitgang en gekombineerde hulpbronagteruitgang, beter is as die gemiddeld vir al die landdrosdistrikte in Suid- Afrika, is dit kommerwekkend dat veldagteruitgang-prentjie swakker is as die gemiddeld. Plaaterosie en die verlies van bogrond as gevolg van winderosie is die mees algemene vorme van grondagteruitgang en verantwoordelik vir meer agteruitgang as die gemiddeld vir die res van die land. Bosverdigting is die belangikste vorm van veldagteruitgang, alhoewel n verlies aan grasbedekking en die verspreiding van uitheemse indringerplante ernstige probleme skep in enkele landdrosdistrikte. Die laaste artikel in hierdie reeks oor die agteruitgang van ons natuurlike hulpbronne sal fokus op die gevolge van die agteruitgang en regeringsgesteunde inisiatiewe om dit te bekamp.