3] van filosofisch dualisme naar 'twee culturen'

Transcriptie

1 3] van filosofisch dualisme naar 'twee culturen' Descartes onderscheidde twee substanties: res cogitans (denkend zijn) en res extensa (uitgebreid zijn) dit onderscheid tussen geest en materie / lichaam is de geschiedenis ingegaan als het cartesiaans dualisme Kant erkent slechts één natuur; ook het kenvermogen is een natuurlijk vermogen, wat ideeen produceert sommige uitspraken gaan over de wereld (fenomenen), andere ideeen (metafysica) zijn speculatief transcendentaal idealisme: in de filosofie gaat het niet om de dingen zelf, maar om de manier waarop we ze kennen "alle kennis die zich niet met de objecten zelf bezighoudt maar met onze kennis erover, noem ik transcendentaal" kennis is afhankelijk van de a priori vormgeving door het kenvermogen (aanschouwingsvormen en categorien) tijd en causaliteit zijn niet empirisch, maar maken de ervaring van dingen als causaal in de tijd pas mogelijk het het zelf is niet gestoeld op waarneming (perceptie), want is aan voortdurende verandering onderheving het zelf is geen perceptie van een fenomeen, maar een transcendentale apperceptie dit transcendentale subject vormt de voorwaarde voor kennis, maar kan zelf geen object van kennis zijn het zelf is een wijze van ervaren, een idee dat mijn denken begeleid, en het mijn denken maakt zonder transcendentale apperceptie hadden mijn gedachten, sensaties, indrukken, emoties geen eenheid daarmee zou 'de wereld' geen coherentie hebben, de fenomenen geen 'zelf' hebben, en alles betekenisloos zijn daarom noemt Kant het zelf 'Ich denke', maar dan zonder de cartesiaanse toevoeging "also Ich bin" het 'Ich denke' is een product van bewuste ervaring, zonder welke die ervaring geen coherentie zou vertonen de Romantiek de eenzijdige nadruk van de Verlichtings-filosofie op het individu als rationeel subject had tekortkomingen: het subject wordt afgeschilderd als alleen op de wereld, als individu zonder sociaal-maatschappelijke dimensie het subject wordt afgeschilderd als tijdloos, en dus zonder historisch-culturele dimensie het subject wordt afgeschilderd als rationeel, en dus in volledige controle over zijn driften en emoties het subject wordt afgeschilderd als kennend subject, in staat tot objectieve kennis als reactie op het Verlichtingsdenken ontstaat als tegenbeweging (counter-enlightenment) de Romantiek de Romantiek kan gezien worden als een stroming binnen de Verlichting, anderzijds als een reactie erop Verlichting = "age of reason" ( ): emipirie, analytisch, rationaliteit, beheersing, vorming, statisch Romantiek = "age of reflection" ( ): introspectie, passie, spontaniteit, natuurlijkheid, historiciteit de Romantiek waardeert voelen / passie boven denken, het subjectieve boven het objectieve, directe ervaring (beleving) boven empirie, synthese en holisme boven analyse, ambiguiteit en ironie boven zekerheid en helderheid, kunst boven wetenschap, artistieke creativiteit boven nabootsing, spiritualiteit boven materialisme, zin boven nut, kwalitatief beschrijven boven kwantitatief verklaren, organische natuurbeschouwing boven mechanicisme en natuurbeheersing, etc. kenmerken van het romantische wereldbeeld t.a.v. natuur en cultuur: anti-analytisch en anti-reductionistisch (holistisch) t.a.v. mens & natuur (subject/object): combinaties en structuren leiden tot nieuwe gehelen met eigen eigenschappen, niet afleidbaar uit de onderdelen dus verwerping van het mechanistische wereldbeeld (van Bacon, Descartes, Hobbes, Newton) 17

2 het mechanistisch denken reduceert natuur, universum, en het leven tot een betekenisloos systeem de natuurwetenschappelijke methode is gebaseerd op controle / beheersing (Bacon: "kennis is macht") het subject ziet zichzelf als rationeel, plaatst zichzelf tegenover het object, en wil begrijpen om te beheersen maar de mens maakt deel uit van de natuur, kan haar niet beheersen, zonder van zichzelf vervreemd te raken de natuur heeft een eigen dynamiek, en is niet onderworpen aan deterministische natuurwetten en formules om de natuur te begrijpen moeten we onszelf begrijpen, onze eigen natuur doorgronden ("age of reflection") naast ratio moet er ook aandacht zijn voor passie, gevoel, en de ervaring dat er meer is dan we kunnen bevatten wetenschap moet de mens dus niet tegenover de natuur plaatsen (als subject en object), maar beide verenigen i.p.v. mechanische metaforen gebruikt de Romantiek daarom organische metaforen 1 dit anti-reductionisme en holisme gold ook t.a.v. de samenleving / de cultuur dit impliceert kritiek op het individualisme & liberale vrijheidsbegrip van de vroeg-modernen (Locke) de mens mag niet gereduceerd worden tot een rationeel calculerend individu, vrij van sociale context de mens is deel van de natuur, maar ook van de cultuur, de traditie en de geschiedenis (historicisme) Verlichting age of reason kwantitatief objectiviteit analytisch / reductief universele wetten materialistisch mechanistisch Bacon, Descartes tijd is lineair Romantiek age of refelection kwalitatief (Wesensschau) (inter)-subjectiviteit holistisch historische processen idealistisch organisch Goethe, Herder geschiedenis is cyclisch / dialectisch (Duits) idealisme na Kant ontstaat er een streven om de onverenigbaarheid van subject & object op te heffen als de werkelijkheid zoals die werkelijk is (als Ding an sich), onkenbaar is, dan is objectiviteit onmogelijk hoe de werkelijkheid aan ons verschijnt wordt bepaald door ons kenvermogen / aanschouwingsvormen onze kennis zegt dan meer over hoe wij de werkelijkheid interpreteren, dan over de werkelijkheid zelf het Ding an sich is dan een overbodige aanname, immers: alles is fenomenologie ons wereld-beeld en zelf-beeld verandert in de loop van de geschiedenis, en is dus een historisch product kennis is een groeiend inzicht in hoe de dingen aan ons verschijnen: een product van cultuur / beschaving / geest ook het (zelf)bewustzijn is geen onveranderlijk / statisch gegeven, maar een moment-opname van een proces de geschiedenis van de filosofie (wetenschap, kunst) is dan een geschiedenis van 'de verbeelding van het zelf' oftewel: de geschiedenis van de manier waarop het (bewust)zijn aan zichzelf is verschenen Georg Wilhelm Friedrich Hegel ( ): Phänomenologie des Geistes (1807) de wijze waarop het bewustzijn aan zichzelf verschijnt in de loop van zijn ontwikkeling (geschiedenis/evolutie) Hegel verwerpt de wijze waarop filosofen hebben geprobeerd kennis van de wereld en het het zelf te funderen we moeten niet zoeken naar essenties / fundamenten, maar kijken naar wat er geldt als kennis, zelf, etc. de geschiedenis is een opeenvolging van manieren waarop het 'zijn' en het bewustzijn aan zichzelf is verschenen 18

3 diverse culturen / beschavingen hebben in opeenvolgende tijdperken een voortschrijdend inzicht / bewustzijn gehad de geschiedenis van de mensheid / beschaving / cultuur is dus geen chronologische opsomming van feiten, maar de ontwikkeling / zelf-ontplooing van 'de geest', van primitief bewustzijn naar zelf-reflectie en vrijheid uiteindelijke eind-stadium is als er geen onderscheid meer is tussen persoon, burgerschap, ideaal en vrijheid Hegel vat de geschiedenis op als een proces van zelfverwerkelijking en zelf-bewustwording van de Geest de Geest kan zichzelf slechts verwerkelijken en leren kennen wanneer hij zich eerst veruiterlijkt (objectiveert) en deze gerealiseerde realiteit vervolgens weer reflexief in zich opneemt (zich realiseert, zelf-bewust wordt) vraag voor Hegel is hoe de (menselijke) vrijheid met de (menselijke) natuur te verzoenen valt gebrek aan samenhang tussen vrijheid & natuur (bij Kant) is voor Hegel het probleem van het Kantiaanse denken Hegel's project is zoeken naar de innerlijke samenhang tussen geest & lichaam, tussen vrijheid & natuur het bewustzijn komt voort uit een dynamische Geest in een dialectisch proces (these - antithese - synthese) vervreemding uit zich in de strijd van de mens tegen de natuur en de strijd tussen de mensen onderling de vervreemding wordt overwonnen wanneer de natuur (waaronder het menselijk instinct) wordt onderworpen en de mensen zich neerleggen bij het feit dat ze allen deel uitmaken van de redelijke Absolute Geest bewustzijn is dus een stadium in de ontwikkeling van de Geest in de mens komt Geest tot zelf-bewustzijn als subjectieve geest het verschijnen van de Geest als bewustzijn (Phänomenologie des Geistes) is geen eenmalige gebeurtenis, maar een doorlopend proces van ontplooiing (objectivering, verwerkelijking, realisatie) de Geest kent 3 niveau's van ontplooiing, die zich gelijktijdig voltrekken: subjectief (individueel, psychisch, persoonlijk) objectief (cultureel, sociaal-maatschappelijk) absoluut (God) onbewuste individuele geest (de oermens, het kind) = oorsprong de geheel bewuste Absolute Geest (God / vrijheid) = doel het proces daar tussen in (bewustwording van de Geest) is de geschiedenis de werkelijkheid is wat het subject zich voorstelt, en tevens de omgeving waarin het ik zich realiseert om een bepaald Ik te worden (individu te worden), moet de subjectieve geest begrenst, beperkt worden ontdekking van begrenstheid maakt het ik mogelijk (de ander erkennen, jezelf bewijzen, leer-proces, trial/error) om een ik (persoon) te worden moet de geest zich objectiveren (realiseren, actualiseren in z'n omgeving) zelf-bewustzijn is afhankelijk van weerstand door iets anders (de ander) dat geen deel uitmaakt van het ik een ik (een zelf-bewust persoon) kan alleen ontstaan te midden van anderen die niet-ik (maar jij of jullie) zijn zelf-bewustzijn (persoonlijke identiteit) is dus een sociaal fenomeen: wederzijdse erkenning van rationele individuen is een voorwaarde voor het ik als persoon het ik moet zich positioneren t.o.v. een niet-ik (de ander) om überhaupt een ik te kunnen zijn 2 implicatie: vrijheid & verantwoordelijkheid zijn 2 kanten van de medaille van het begrenst zijn het vrijheids-begrip behoeft concrete invulling, bijv. de relatie tot verantwoordelijkheid en gemeenschap An-sich = these = abstract subject (bijv. een niet zelf-reflexieve peuter; nog vóór "ik ben ik") Anders-sein = anti-these = negatie (jij bent ook een ik, maar anders, niet ik, dus wie ben ik?) An-und-für-sich = synthese = concreet (ik ben iemand, met een eigen mening en persoonlijkheid) 19

4 de Geest (these) verwerkelijkt zichzelf en wordt zo objectieve Geest (cultuur, maatschappelijke instellingen) in 1 e instantie staan moraal en recht schijnbaar tegenover (antithese) de individuele mens als vrij wezen recht & moraal zijn geen beperking van buitenaf, maar de objectieve neerslag van het streven naar vrijheid, maar dat wordt pas door het subject ingezien in het bewustzijn: "de maatschappij, dat ben jij!" wezenlijk voor de totale werkelijkheid is dus het begrip ervan, dat er zelf deel van uitmaakt zedelijkheid / moraliteit is de verzoening (synthese) van de uitwendige rechtsorde & innerlijke geweten de morele maatschappelijke orde is zo de universalisering van zelf-bewustzijn = vrijheid dialectiek van zelf-determinatie is inherent in de structuur van vrijheid, het ultieme kenmerk van de Geest verwerkelijking van Geest in de samenleving vereist daarom een toenemende individualiteit, (niet: individualisme) die begint met de realisering door het zelf-bewustzijn van de waarheid van zelf-zekerheid ("ik denk dus ik ben") en uitmondt in de vorm van een gedeeld gemeenschappelijk leven in een geïntegreerde gemeenschap van liefde en redelijkheid, en gebaseerd op de verwerkelijking van menswording (mens als sociaal wezen) uiteindelijk is de totaliteit van alles voor zichzelf inzichtelijk geworden, door een subject dat deze totaliteit begrijpt, en zichzelf hierin herkent hij ziet vrijheid niet in termen van vrij zijn van bepaling, maar als noodzakelijkheid (vgl. Spinoza) vrijheid veronderstelt wederkerigheid in handelen (Kant's categorische imperatief) mensen zijn pas zelfbewust (vrij) als ze zichzelf herkennen als onderdeel van cultuur & geschiedenis als ze het individuele overstijgen en zich als sociaal wezen deel voelen van (niet opgaan in!) het collectief Geest-zijn is leven binnen een gemeenschap, dat geldt daarmee ook voor de Absolute Geest (God) Arthur Schopenhauer ( ) verwoord het afscheid van het Ding an sich in: Die Welt als Wille und Vorstellung (1818) achter de zintuiglijke wereld schuilt een natuurlijke wil waarvan wij mensen slechts fenomenale manifestaties zijn de mens is een 'willend' wezen waarbij het verlangen (behoeftigheid) centraal staat en niet het redelijk verstand Schopenhauer heeft zich laten inspireren door de Brahmanistische / hinduistische filosofie het vitalisme / organicisme een andere stroming die zich afzet tegen de reductionistische methode in de wetenschap was het vitalisme Jacob Berzelius ( ) deze founding father van de scheikunde geloofde in een fundamenteel verschil tussen levende en dode materie in 1810 stelde hij dat organische materie een vitale kracht bezit die de evolutie van levensvormen mogelijk maakt vanaf 1830 blijken er diverse organische moleculen te kunnen ontstaan vanuit an-organische stoffen na de natuurkunde, betekende dit voor de scheikunde het einde van het vitalisme als wetenschappelijke theorie 3 naturalisme & positivisme het idealisme / de Romantiek heeft de filosofie in een tijd van verwetenschappelijking geen goed gedaan haar speculatieve gehalte, obscuur taalgebruik, en onbewijsbare hypothesen lokten reacties uit begin 19 e eeuw zien we de opkomst van het materialisme, positivisme (Comte) en naturalisme (Mill, Darwin) deze beroepen zich op de empirie als basis voor kennis (Grieks: ἐμπειρία / empeiria = ervaring, waarneming), empirisch betekent in deze zin niet zozeer zintuiglijk, maar eerder: proef-ondervindelijk 20

5 tot begin 19 e eeuw heette alle natuur-wetenschap (Newton e.d.) natural philosophy in de 19 e eeuw verzelfstandigden vele wetenschappen zich tot aparte disciplines en beroepsgroepen philosopher raakte uit de gratie en werd vervangen door chemist, mathematician, economist, etc. William Whewell ( ) constateert "an increasing proclivity of separation and dismemberment" in 1833 & 1840 introduceert Whewell de termen 'scientist' en 'physicist' (als variant op 'artist' en 'humanist') 4 met het voortschrijdende succes van wetenschap verdwijnen metafysische vragen naar de achtergrond positivistisch axioma: er is een natuurlijke, objectief gegeven, waarnemer-onafhankelijke werkelijkheid die werkelijkheid kunnen we niet 'an sich' kennen, maar laat zich wel wetenschappelijk onderzoeken de vraag "wat is wetenschap" wordt een normatieve vraag: "wat geldt als wetenschap?" een antwoord op deze vraag werd luidt en duidelijk geformuleerd door het positivisme Auguste Comte ( ) grondlegger van de sociologie en de wetenschaps-filosofie, introduceert de term positivisme positivisme eist: operationaliseerbare theorieën, empirisch bewijs, en de kwantitatieve methode positief = aanwezig, direct aantoonbaar, verifieerbaar, bewijsbaar Compte s idee van een hiërarchie van de wetenschappen: natuurkunde scheikunde biologie sociologie (geen psychologie, want is niet positivistisch) het verschil tussen filosofie en wetenschap werd dus vooral gezien als een verschil in methode: 5 wetenschap = positivistisch, filosofie = speculatief, idealistisch en essentialistisch wetenschap boekt vooruitgang, filosofie niet (althans: sinds de Romantiek en het Idealisme niet) de sciences baseren zich uitsluitend op waarneming (empirie) en mathematische (rationele) principes filosofie werd geassocieerd met metafysica; experimentele wetenschap is gebaseerd op positief bewijs experimentele psychologie / psychiatrie eind 18 e eeuw introduceert Franz Joseph Gall ( ) de cranioscopie (later frenologie) uit de vorm van de schedel kan men hersen-functies en persoonlijkheids-kenmerken aflezen, aldus Gall begin 19 e eeuw groeit de intresse voor de natuurwetenschappelijke bestudering van de hersenen in 1808 introduceert Johann Christian Reil ( ) de term psychiatrie (psychologie bestond al langer) de studie en behandeling van geestelijke stoornissen leidt tot medicalisering en speciale zorg er wordt door diverse onderzoekers gepleit om in de rechtspraak ontoerekeningsvatbaarheid te erkennen de natuur-wetenschappelijke / positivistische benadering laat zich illustreren door dit beknopte overzicht: 1860: Franciscus Donders meet reactie-tijden om verschillen in informatie-verwerking in kaart te brengen 1860: Gustav Theodor Fechner sticht de stroming psycho-fysica 1861: Paul Broca ondekt een hersengebied in de linker hemisfeer dat essentieel is voor het spraak-vermogen 1869: Francis Galton vestigt eugenetica, psychometrie, differentiele psychologie, en de talige persoonlijkheidsleer 1872: Douglas Spalding beschrijft de inprentings-periode 1874: Wilhelm Wundt publiceert Principes van de fysiologische psychologie en opent een experimenteel lab (vanaf die tijd volgen er vele psychologische tijdschriften en experimentele laboratoria) 1885: Hermann Ebbinghaus verricht baanbrekend onderzoek naar het geheugen en leren 1913: Hugo Münsterberg baant de weg voor organisatie-psychologie t.b.v. industriele efficientie : John B. Watson doet onderzoek naar conditionering van ratten en een kind (Little Albert experiment) en publiceert zijn Behavioristisch Manifest (Psychology as the Behaviorist Views It) 21

6 Phineas Gage (1848) gaf een enorme stimulans aan het onderzoek naar hersen-gebieden en hun functies deze arbeider kreeg bij de aanleg van een spoorweg een ongeval waarbij hij zware hersen-schade opliep een ijzeren staaf om dynamiet aan te stampen veroorzaakte een vonk, waardoor het voortijdig tot ontploffing kwam de staaf schoot via de linkerwang door zijn hoofd en beschadigde de frontale kwabben (cortex orbitofrontalis) hij was na het ongeluk bij bewustzijn en genas binnen 2 maand; lopen, praten en geheugen functioneerden prima maar zijn persoonlijkheid was veranderd: hij vertoonde onaangepast en asociaal gedrag ook kreeg hij last van epileptische aanvallen: 11 jaar na het ongeluk overleed Gage als gevolg daarvan dit leken aanwijzingen dat specifieke delen van de hersenen een rol spelen in specifieke psychische processen evolutie en vitalisme / Naturphilosophie een andere grote invloed op ons menselijk zelf -beeld ging uit van Darwin s niet-teleologische evolutie-theorie tot halverwege de 19 e eeuw paste de biologie slecht in het mechanicistische wereldbeeld van het positivisme de Naturphilosophie is een vorm van natuur-filosofie die voortkomt uit de Romantiek en het Duits Idealisme door het werk van o.a. Schelling, Goethe en Herder komt deze stroming tot bloei in de 19 e eeuw het heeft invloed op stromingen als het vitalisme de levens-filosofie (Bergson, Blondel, Dilthey, Klages) het ziet de natuur niet als mechanisch, maar als organisch, creatief en teleologisch (strevend naar ontplooing) zo ontstaat het idee dat soorten kunnen evolueren, perfectioneren, opklimmen op de scala naturæ dit beeld is tot ver in de 20 e eeuw (zelfs tot op heden) blijven doorwerken: "Aan het begrip evolutie liggen twee fundamentele vooronderstellingen ten grondslag. Ten eerste dat de wereld uit fenomenen bestaat die in een bepaalde rangorde geplaatst kunnen worden, met andere woorden dat er hogere en lagere vormen van leven bestaan. En ten tweede dat zich in de loop van de tijd een proces afspeelt waarbij lagere vormen zich ontwikkelen tot hogere." (Hastrup & Ovesen, 1980, edit: Kuiper & Zorgdrager, 1983; p.89) Charles Robert Darwin ( ): evolutie On the Origin of Species by means of Natural Selection, or the preservation of favoured races in the struggle for life (1959) kernidee: evolutie = genetische variatie + relatieve schaarste + natuurlijke selectie evolutie is vertakking door variatie en natuurlijke selectie in verschillende milieus (eco-systemen) gevolg is het geleidelijk ontstaan van variaties (subsoorten), en vervolgens nieuwe soorten, d.m.v. afsplitsing zo ontstaat een stamboom: het selectieproces kan alle kanten op kan gaan, en leidt dus steeds tot vertakkingen evolutie is geen lineair proces, maar kan de meest absurde zijpaden in slaan; sterker nog: het doet niet anders anders gezegd: variatie experimenteert, natuurlijke selectie corrigeert (een onaangepaste variatie sterft uit) andersom kunnen verschillende soorten terug-herleid worden naar een common ancestor aangemoedigd door o.a. Huxley verschijnt: The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (1871) hierin ging Darwin verder in op de overeenkomsten tussen de mens en andere diersoorten de mens is geen kroon op de schepping, noch eindpunt, noch een noodzakelijk resultaat van evolutie de mens stamt niet alleen af van de aap, maar is een aap, net zo goed als dat hij een zoogdier is 6 De uitdrukking van emoties bij mens en dier (1872) behandelt de wijze waarop mens en dier zich uitdrukken, wat doet vermoeden dat er ook psychologische overeenkomsten zijn "Oorsprong van de mens nu bewezen. De metafysica komt tot bloei. Hij die de baviaan begrijpt zou meer bijdragen aan de metafysica dan Locke" 22

7 Thomas Henry Huxley ( ): epi-fenomenalisme Huxley (Darwin's Bulldog) is een pleitbezorger van Darwin s mechanistische, niet-teleologische evolutie-theorie het bewustzijn past niet in de causale keten van oorzaak & gevolg, maar is een bij-product / neven-effect "Hoe het kan dat bewustzijn voortvloeit uit gestimuleerd zenuw-weefsel is net zo onverklaarbaar als als de verschijning van de djinn (geest) als Aladin over de lamp wrijft. [...] Bewustzijn is onlosmakelijk verbonden met het mechanisme van het lichaam, als bij-product van de werking ervan, maar zonder de macht/kracht om de werking ervan te beinvloeden, zoals de stoom-fluit de werking van de locomotief begeleid zonder invloed uit te oefenen op de machinerie. De 'wil' is een emotie die wijst op fysieke verandering, maar is zelf geen oorzaak van die verandering. [...] Wij zijn bewuste automaten." On the Hypothesis that Animals are Automata, and its History (1874) 7 vele nieuwe disciplines probeerden te voldoen aan de eisen van de exacte wetenschappen (science envy) de positivistische methode vond zo ook ingang in nieuwe disciplines als psychologie en sociologie Émile Durkheim ( ): sociologie gaat over feiten - namelijk: sociale feiten sociologie is een uitbreiding van de natuur-wetenschappen naar menselijke interactie en instituties objectiviteit, rationaliteit en causale verklaring spelen evenzeer een rol als in de natuur-wetenschappen "Our main goal is to extend scientific rationalism to human conduct... What has been called positivism is a consequence of this rationalism." het behaviorisme (B.F. Skinner / J.B. Watson): alleen observeerbaar gedrag is wetenschappelijk relevant intenties, motivatie, cognitie, emotie, etc. zijn niet-operationaliseerbare subjectieve termen, en dus vaag kritiek op het positivisme het succes van de wetenschap is te danken aan haar demonstratieve kracht en technologische toepassing daardoor heeft de wetenschap ook invloed op ons wereldbeeld, zelfbeeld, en de sociale werkelijkheid dit heeft geleid tot wat socioloog Max Weber onttovering noemde (Entzauberung / disenchantment) ons vertrouwde beeld van de werkelijkheid blijkt gebaseerd op illusies; de alledaagse 'waan' de 1 e mijlpaal was Copernicus' helio-centrisch model van de kosmos, een volgende Darwin's evolutie-theorie, een volgende Einstein's relativiteits-theorie, Freud's onderbewustzijn, Skinner's behaviorisme, etc. de wetenschappelijke werkelijkheid lijkt iets dat geen aansluiting lijkt te hebben bij onze belevings-wereld, en wetenschappelijke waarheid lijkt per definitie ons voorstellings-vermogen te boven te gaan sciences natuur verklaren (erklären) ervaring als empirie humanities (& social sciences) cultuur begrijpen (verstehen) ervaring als beleving (erleben) 3 e -persoons perspectief / objectiviteit 1 e -persoons perspectief / betekenis objectivisme / positivisme / naturalisme kwantitatief (wiskunde) nature (erfelijke aanleg) hersenen / brein (inter)-subjectivisme / leef-wereld kwalitatief (taal) nurture (opvoeding / culturele vorming) bewustzijn 23

8 met het succes van de (natuur)-wetenschappen groeide ook de weerstand ertegen; ook in academische kringen de angst bestond dat de natuur-wetenschappelijke methode ons hele wereldbeeld zou gaan bepalen; dat de mens, zijn geestesleven, kunst en cultuur gekoloniseerd zouden worden door positivisme & naturalisme het behaviorisme is één voorbeeld, maar ook de algehele invloed van wetenschap op de maatschappij dit leidde tot verzet tegen de oprukkende natuur-wetenschappen en de objectivering van mens en maatschappij tot de 19 e eeuw had het concrete bestaan niet als het wezenlijke of diepere zijn van de mens gegolden zin en zijn van de mens (wat de mens is / betekent) werd opgevat in algemene zin: dé mens en die mens had bepaalde eigenschappen, met als belangrijkste: de Rede (ratio / verstand) eind 19 e eeuw krijgt het concrete bestaan van de individuele mens een diepere betekenis (Kierkegaard, Schopenhauer en Nietzsche zijn voorlopers van de levens-filosofie en het existentialsime) mensen zijn historisch bepaalde en levende wezens, geen cartesiaanse / theoretische subjecten de werkelijkheid die we ervaren is altijd een op een bepaalde wijze een beleefde werkelijkheid de wetenschappelijke ervaring moet plaats maken voor de directe, dagelijkse, persoonlijke ervaring: beleving (dus: beleving als geesteswetenschappelijke tegenhanger van de natuurwetenschappelijke ervaring) de mens- en geestes-wetenschappen (Geisteswissenschaften / Kulturwissenschaften) als reactie op de verwetenschappelijking (en de industriële revolutie) ontstaan de Geisteswissenschaften in deze opkomende mens- en geesteswetenschappen kwam de objectiverende houding onder vuur gebaseerd op het angelsaksische moral science (Hume, Mill), ontstaan eind 19 e eeuw in Duitsland de: Geisteswissenschaften (Dilthey) en Kulturwissenschaften (Weber, Windelband, Rickert) auteurs als Wilhelm Dilthey, Max Weber, Georg Simmel, Ferdinand Tönnies, G.H. Mead, Charles Cooley e.a. stellen de wijze waarop wij de werkelijkheid percipiëren, en de motivaties waarnaar wij handelen centraal: culturale normen, waarden, symbolen en sociale processen bezien vanuit een (inter)-subjectief perspectief het positivisme wordt gezien als a-historisch en generalistisch; uit op universele wetten, zoals de natuurkunde er wordt uitgegaan van een fundamenteel andere ontologie / opvatting omtrent wat werkelijk is / bestaat: niet datgene wat wetenschappelijk aangetoond wordt, maar 'datgene waarnaar gehandeld wordt bestaat' mensen beschouwen elkaar als personen, niet als lichamelijke verschijningen mensen ervaren liefde als genegenheid, niet als 'stofjes in de hersenen' mensen beleven ervaringen subjectief, ook al hebben ze geen kennis van neurologische processen relaties tussen mensen zijn deels normatief, en hebben daarmee geen plaats in het positivisme sociale instituten (de staat, geld, religie) bestaan bij de gratie van de imbedding in een praxis het recht bestaat niet bij de gratie van tastbare wetboeken, maar bij wijze van haar gelding het verschil tussen beide benaderingen kan geduid worden a.h.v. de termen erklären versus verstehen in het positivistisch wereldbeeld is geen plaats voor betekenis (behalve in de relatie tussen hypothese en feit) volgens de mens- en geestes-wetenschappen bestaat 'de wereld' juist uit betekenis (Sinn) i.p.v. feiten disciplines als geschiedenis, letteren, sociologie, psychologie en antropologie gaan over de menselijke leefwereld daardoor lenen ze zich niet voor de objectiverende, kwantificerende methode de mens is geen ding, noch een rationeel cartesiaans subject, en volgt geen universele (natuur)wetten subjectiviteit, intenties, motivaties, overtuigingen, denkbeelden, bedoelingen, gevoel zijn niet objectiveerbaar het positivisme neemt een 3 e -persoons-perspectief in, en is daarmee blind voor het 1 e -persoons-perspectief 24

9 objectiviteit is daarom niet hetgeen waarnaar de mens- en geestes-wetenschappen moeten streven; subjectiviteit en inter-subjectiviteit bepalen het mens-zijn van de mens, dus dat is het object van studie de mens- en geestes-wetenschappen moeten zich daarom emanciperen: een eigen methode hanteren 8 de positivistische (zelf)overschatting van de rol van wetenschap krijgt zodoende de scheldnaam sciëntisme de objectiverende methode moest plaats maken voor inter-subjectivisme, fenomenologie en hermeneutiek 9 ook de veronderstelde 'waardevrijheid' en objectiviteit van de wetenschappen kwam ter discussie te staan objectiviteit bestaat niet: onze kennis is inter-subjectief, historisch bepaald, context- en perspectief-gebonden 10 twee academische 'culturen' zo ontstonden er twee academische culturen: enerzijds de (natural) sciences, anderzijds de humanities in Nederland kennen we dit onderscheid als bèta (exact) en alfa (letteren) 11 gamma beslaat de social sciences (psychologie / sociologie / antropologie / economie / politicologie), maar deze zijn intern verdeeld naar methode: kwalitatief (verstehend / alfa) en kwantitatief (erklärend / bèta) twee kampen / stromingen / methoden in de filosofie (en de sociale wetenschappen) het positivisme; dominant in de (voornamelijk angelsaksische) analystische filosofie de fenomenologie en hermeneutiek; dominant in de (continentale) antropologische filosofie deze twee academische culturen bleken steeds minder in staat met elkaar te communiceren binnen wetenschappelijke disciplines was er natuurlijk altijd sprake van verschillende, concurrerende theorieën maar de kloof tussen science en de humanities betrof geen verschillende 'teams', maar 'different ballgames' een kloof tussen verschillende takken van sport waar geheel andere aannames en methodes gelden 12 tot de jaren '60 leek hun verhouding op een koude oorlog tussen twee ideologieën, maar zonder wapenfeiten het waren gescheiden werelden, met elk een eigen taal & cultuur, die naast elkaar bestonden in 1959 stelt C.P. Snow de kloof tussen beide culturen aan de kaak in The Two Cultures 13 hij was van mening dat deze kloof contra-productief is voor mens, wetenschap, en wereld het debat tussen de natuur-wetenschappen en de sociale wetenschappen / letteren is in een impasse beland twee culturen, met een verschillend wereld-beeld, die een andere taal spreken, en andere methodes hanteren alfa / gamma bèta... continentale filosofie analytische (angel-saksische) filosofie... nurture nature 1 de Naturphilosophie van het Duits idealisme (Schelling, Fichte, Hegel - begin 19 e eeuw) komt hier deels uit voort 2 vgl. het verwaarloosde kind (feral child) Genie: 3 maar in de biologie en psychologie bleef het vitalisme een (onder)stroming tot aan de jaren 30 van de 20 e eeuw vooral dankzij het werk van: Henri Bergson ( ), Ludwig Klages ( ) en Hans Driesch ( ) 4 William Whewell: The Philosophy of the Inductive Sciences (1840); beide termen worden pas gebruikelijk eind 19 e eeuw 25

10 5 hypothetisch deductief redeneren + naturalistisch reductionisme + empirie = de methodische grondslag van de natuurwetenschap - hypothese: te testen veronderstelling - deductie: afleiding van het bijzondere uit het algemene - redeneren: denken in controleerbare logische stappen - naturalisme: er bestaat een objectief gegeven natuurlijke waarnemer-onafhankelijke werkelijkheid, en deze is kenbaar - reductionisme: achter de veelheid van verschijnselen één principe, een eerste oorzaak of oer-stof veronderstellen - empirie: (proefondervindelijke) waarneming 6 Wij stammen niet zozeer af van de apen, wij zijn apen; net zoals dat wij zoogdieren zijn, en gewerfelden. En als apen behoren wij tot de smalneusapen, net als de makaken, bavianen, meerkatten, en bladapen. Kortom: wij zijn maar een soort (homo sapiens), die deel uitmaakt van het geslacht homo, dat deel uitmaakt van de stam hominini, die deel uitmaakt van de familie hominidae, die deel uitmaakt van de orde primaten, die deel uitmaakt van de klasse zoogdieren, die deel uitmaakt van de (sub)stam gewerfelden, die deel uitmaakt van het rijk der dieren, dat deel uitmaakt van het domein eukaryoten (net als de planten) 7 "How it is that anything so remarkable as a state of consciousness comes about as a result of irritating nervous tissue, is just as unaccountable as the appearance of the Djinn, when Aladdin rubbed his lamp. [...] "The consciousness of brutes would appear to be related to the mechanism of their body simply as collateral product of its working, and to be completely without any power of modifying that working, as the steam-whistle which accompanies the work of a locomotive engine is without influence upon its machinery. Their volition, if they have any, is an emotion indicative of physical changes, not a cause of such changes The soul stands to the body as the bell of a clock to the works, and consciousness answers to the sound which the bell gives out when it is struck To the best of my judgment, the argumentation which applies to brutes holds good of men We are conscious automata." 8 angst voor het positivistisch reductionisme was ook maatschappelijk: de mens wordt een manipuleerbaar ding: een variabele in statistieken, een radertje in een machinerie (lopende band), een consument met koopkracht, een manipuleerbare / mobiliseerbare burger (stemvee), een te behandelen patiënt, een voor te lichten leek, etc. dit was een reactie op, en waarschuwing tegen het wetenschappelijk optimisme van de Verlichtings-filosofen de mens mag niet gereduceerd worden tot een individu, een atoom: hij maakt deel uit van een gemeenschap geschiedenis, traditie, religie, waarden en (culturele) identiteit zijn geen fictie, maar een sociale realiteit deze realiteit is niet reduceerbaar tot het naturalisme van de positivistische wetenschappen 9 deze stromingen leidden tot nieuwe visies op de aard en maatschappelijke rol van wetenschappelijke kennis bijv: de kennis-sociologie (Karl Mannheim, Ludwig Fleck), existentialisme (Sartre, Heidegger, Merleau-Ponty) en de kritische theorie van de Frankfurter Schule (Marcuse, Horkheimer, Adorno, Habermas) 10 m.a.w: wetenschap is mensenwerk, een zoeken naar antwoorden op theoretische en praktische vragen; geen representatie van 'de werkelijkheid', geen universeel geldige, noodzakelijk ware en zekere kennis 11 deze onderscheidingen zijn kunstmatig / ad hoc, afhankelijk van de gehanteerde methode van sub-discipline 12 > de sciences / exacte natuur-wetenschappen baseren zich grofweg op 4 uitgangspunten: - ontologie: - naturalisme; de werkelijkheid is objectief gegeven, en bestaat onafhankelijk van interpretatie - psychologisme: cultuur, geest en ideële 'dingen' zijn reduceerbaar tot natuur (neurologie) - epistemologie: systematische waarneming van causale wetmatigheden leidt tot objectieve kennis wetenschap ont-dekt de wereld, en theorieën en modellen representeren deze - methodologie: positivisme; empirische toetsing van hypothesen aan kwantitatief meetbare feiten - sociale filosofie: wetenschappelijke vooruitgang leidt tot maatschappelijke vooruitgang (Verlichting) wetenschappelijke kennis is daarmee een adequate representatie van de objectief gegeven werkelijkheid kern-begrippen: beschrijven, verklaren, experimenteren, objectiviteit, waarheid, neutraliteit > de humanities (alfa) en 'verstehende' gamma-wetenschappen verhouden zich kritisch tot die uitgangspunten: - ontologie: de werkelijkheid die onafhankelijk van interpretatie bestaat is onkenbaar: de leefwereld is cultureel cultuur, geest en ideële 'dingen' zijn niet reduceerbaar tot natuur-wetenschap werkelijk is niet dat wat 'van nature gegeven' is, maar 'waarnaar gehandeld wordt' (God, geld, etc.) - epistemologie: kennis is niet objectief, maar (inter)-subjectief, perspectivisch, historisch en gesitueerd wetenschap ontdekt en representeert de wereld niet, maar construeert de (of een) wereld - methodologie: fenomenologie; ervaring als beleving is iets anders dan empirie in de wetenschap hermeneutiek; interpretatie als verstehen is iets anders dan representatie van de werkelijkheid - sociale filosofie: wetenschap leidt niet (perse) tot vooruitgang, maar (ook) tot vervreemding (Romantiek) 13 Charles Percy Snow: The Two Cultures and the Scientific Revolution (1959) 26