September Het water verbindt: integrale presentaties in het Oldambt en Fivelingo. Nummer 15

Transcriptie

1 September 2010 Nummer 15 In dit nummer van Coupure staat het Oldambt centraal: Projectplan Het water verbindt: integrale presentaties in het Oldambt en Fivelingo Interview met Oldambtkenner Otto S. Knottnerus Excursie 23 oktober langs molens, sluizen en gemalen Het water verbindt: integrale presentaties in het Oldambt en Fivelingo De afgelopen jaren is er vooral veel gebeurd in het Noordwestelijk waddengebied (De Marne). Zo zijn er diverse presentaties tot stand gekomen rond het thema Vloot en Visserij en, niet onbelangrijk, zijn er diverse netwerken opgezet van erfgoedinstellingen en ondernemers in het gebied. Het Museumhuis richt zich nu op een ander deel van de provincie, namelijk het Oldambt en Fivelingo. Ook dit gebied is door het samenspel van de Waddenzee en de mens ontstaan. De bedoeling is dat ook in deze regio presentaties worden gerealiseerd en processen in gang worden gebracht waarbij zoveel mogelijk samen met erfgoedinstellingen, ondernemers en bewoners in beide regio s wordt samengewerkt. Uitgangspunt is daarbij het realiseren van presentaties die een duurzaam en verbindend karakter hebben. Deze presentaties kunnen een eindproduct zijn, maar ook een opmaat naar grotere presentaties in de toekomst. Hieronder volgt een samenvatting van het projectplan van het Museumhuis. Oldambt: de kracht van water Het Oldambt is letterlijk door de kracht van water (Waddenzee en Dollard) en het beteugelen van die kracht gevormd. Archeologische restanten van vóór de overstromingen liggen onder de vruchtbare landbouwklei of in de huidige Dollard. Voor bezoekers aan het gebied is veel te ontdekken, als je maar weet waar je moet kijken.

2 Voor de ontdekking van de rijkdommen van het gebied beoogt het project bezoekers en bewoners een houvast te geven aan de hand van drie thema s: 1 verplaatste kerken 2 verlegde dijken 3 vruchtbare zeeklei Verplaatste kerken In de middeleeuwen ontstonden veel nederzettingen in het vruchtbare Waddengebied. De bewerking van de veengebieden in het huidige Oldambt leidde tot bodemdaling, terwijl de zeespiegel steeg. Dit leidde rond 1300 tot hogere waterstanden waardoor bewoners zich terugtrokken op de zandruggen die door het inklinkende veen relatief hoger kwamen te liggen. De tastbare herinneringen aan deze periode vormen de kerken die opnieuw op de zandruggen worden opgebouwd en de uitstraling van dorpskathedralen krijgen met hun rijke bakstenen versieringen. kerk Noordbroek Resultaat: drie presentaties bij verschillende kerken over de kerk en hun natuurlijke omgeving. Fietsroute langs bestaande en verdwenen kerken. Scholingsmodule voor vrijwillige gidsen die bezoekers het verhaal van het Oldambt kunnen vertellen. Bij dit onderdeel wordt samenwerking gezocht met de verschillende kerkbeheerders, historische verenigingen, commissie MenterA-route en de Stichting Verdronken Geschiedenis. Verlegde dijken Vanaf het midden van de 16 e eeuw werd het ondergelopen land van de Dollard weer op het water terugveroverd. Dit gebeurde door het aanleggen van dijken, het inzetten van poldermolens, gemalen en sluizen. De opmerkelijke polderstructuur met kaarsrechte wegen te midden van de oude zandruggen met slingerachtige wegen spreekt zeer tot de verbeelding als je het landschap leert lezen. Bezoekers en bewoners kunnen dit leren, onder andere door presentaties bij molens, gemalen, sluizen en dijken. Ook fiets- en wandelroutes kunnen betekenisvolle plekken aangeven. Vaak zijn die onbekend, maar wel zeer karakteristiek, zoals een pegelpaal bij een poldermolen, die werd gebruikt als seinpaal om aan te geven wanneer er gemalen mag worden. Ook zijn er verschillende ingemetselde stenen in openbaren gebouwen zoals torens en scholen die het basisniveau aangeven op basis waarvan de waterstanden worden afgemeten. Resultaat: Basispresentatie bij stoomgemaal Winschoten Presentatie bij Westerse molen (met Pegelpaal) over pompen en spuien. Themaroute voor fiets- of wandeltocht Gidsenopleiding voor regio- en molengidsen museumgemaal Cremer in Termunterzijl

3 Er wordt samenwerking gezocht met Molenstichting Oldambt, samenwerkende gemalen Winschoten, Nieuwolda en Cremer, historische verenigingen, commissie MenterA route, projectteam Erfgoed-Midwolda- Oostwold en de stichting Verdronken Geschiedenis; er wordt ook contact gezocht met het Waterschap Hunze en A s. Vruchtbare zeeklei Het Oldambt is en was een bijzonder vruchtbaar gebied. Niet voor niets hebben mensen veel geïnvesteerd om in dit gebied te kunnen wonen. De rijkdom van het gebied kwam vooral voort uit de vruchtbare landbouwgrond die voor overproductie zorgde waardoor handel kon ontstaan. In het Oldambt is geen museum dat herinnert aan deze rijke landbouwgeschiedenis. Er zijn wel talloze boerderijen bewaard gebleven die die rijke geschiedenis kunnen illustreren. Ook zijn de resten van de agrarische industrie nog zichtbaar, zoals bijvoorbeeld de strokartonfabriek De Toekomst bij Scheemda. Naast deze rijkdom was in de 19 e en 20 ste eeuw de grote armoede schrijnend, waardoor in het gebied zich grote sociale tegenstellingen ontwikkelden. Verschillende kleine arbeidershuizen herinneren hieraan. Tegenwoordig is het niet zozeer de agrarische productie die tot de verbeelding spreekt, maar het verbouwen van kwalitatief hoogwaardige producten zoals asperges, bessen en andere vruchten, boerenkaas en biologische producten. Resultaat Deelpresentatie bij molen de Noordstar over landbouwgeschiedenis Netwerk van ondernemers/boeren met minimaal 1 presentatie Fietstocht langs markante plaatsen agrarische geschiedenis. De Noordstar Noordbroek Samenwerking met Veenkoloniaal Museum, historische verenigingen, molenstichting Oldambt; er wordt samenwerking gezocht met de Boerderijenstichting, museumboerderij Hermans Dijkstra en boerenondernemers. Promotie en arrangementen Het Oldambt leent zich voor verschillende ontdekkingstochten. Om zoveel mogelijk te kunnen ontdekken worden arrangementen ontwikkeld rondom de drie inhoudelijke thema s. Deze arrangementen kunnen zowel in groepsverband als individueel worden ondernomen. Resultaat Minimaal drie thematische arrangementen. Themapagina op Drie themaverhalen op Een cursus voor gebiedsgidsen voor het Oldambt Minimaal twee informatieve avonden voor medewerkers van de samenwerkende organisaties Informatieve brochure over deelnemers en mogelijkheden binnen het Oldambt Samenwerking met Stichting Erven de Jager, Marketing Groningen, Het Blauwe lint, ondernemers/boeren, Stichting Landschap Oldambt, Molenstichting Oldambt, samenwerkende gemalen, commissie MenterA route en High Standard Travel.

4 het wierdendorp Eenum Fivelingo: het water wijst de weg Fivelingo (of Fivelgo) is tegenwoordig een gebied waar de grenzen zich lastig laten vaststellen. Fivelgo was van oorsprong een Karolingische gouw waar de rivier de Fivel doorstroomde. De grenzen van het gebied waren afgebakend door de natuurlijke gesteldheid (lage zandrug met de dorpen Slochteren, Schildwolde, Hellum en Siddeburen in het zuiden en de wierdenreeks vanaf Stedum in het noordoosten). Tegenwoordig wordt het gebied rondom het Eemskanaal en het Damsterdiep zo genoemd. Belangrijke plaatsen waren en zijn Garrelsweer, Appingedam en Delfzijl. Het feit dat de tweede stad van Groningen, Appingedam, in dit gebied ligt, geeft wel aan dat het Damsterdiep met de daarnaast gelegen stadsweg bepalend zijn geweest voor de ontwikkeling van Fivelingo. Aan het Damsterdiep ontstond een bloeiende handel en nijverheid, waarbij de weg zowel naar Groningen als naar Appingedam leidt. Ook nu is de ontwikkeling van het havengebied van Delfzijl inclusief Eemshaven als verlengde van deze ontwikkeling gekozen. Het centrale thema is daarom handel en nijverheid aan Damsterdiep en Eemskanaal. Dit basisthema wordt in dit project uitgewerkt. Wanneer dit relevant is, kunnen in een later stadium nog andere thema s worden uitgewerkt. Handel en nijverheid De Fivel, de Delf, het Damsterdiep en het Eemskanaal waren en zijn belangrijke waterwegen die van de stad Groningen naar open zee voeren. Aan deze waterwegen zijn belangrijke handelsnederzettingen ontstaan zoals Garrelsweer, Appingedam en Delfzijl. Ook zijn er tal van industrieën aan de oevers van het Damsterdiep ontstaan, zoals de baksteenfabrieken, de houtzagerijen, scheepswerven, kalkbranderijen etc. In dit project worden samenhangende thema s ontwikkeld die voortkomen uit de geschiedenis van het gebied en een relatie hebben met erfgoed dat nu nog aanwezig is. Resultaat: Opzetten drie thema s betreffende handel en industrie aan Damsterdiep Uitwerken presentatie houtzagerij en scheepswerven Informatieve dag over dit thema voor medewerkers van deelnemende organisaties Fietstocht langs markante plaatsen Promotie en arrangementen Een goede manier om dit gebied te leren kennen is door te wandelen, te fietsen of te varen. Voor de thema s die worden ontwikkeld, worden arrangementen gemaakt die mensen individueel kunnen doen of in groepsverband. Om bezoekers op een juiste manier te informeren krijgen de medewerkers van de deelnemende instellingen een cursus over zowel de inhoud van de eigen thema s als over de andere thema s die in het gebied worden ontwikkeld. Bezoekers en bewoners krijgen informatie via een speciale pagina op de website van Waddenland Groningen. De verdiepende historische informatie wordt aangeboden aan de website van het verhaal van Groningen. Resultaat Fietstocht / wandeltocht over de Stadsweg lang het Damsterdiep Vaarroute met toelichting over Damsterdiep Webpagina op de websites en Busarrangement Groningen Delfzijl Ontwikkeling cursus voor gebiedsgidsen

5 Samenwerking met Erven de Jager, Marketing Groningen, Noordelijk Scheepvaartmuseum, Museum Stad Appingedam, Muzeeaquarium Delfzijl, Molenstichting Fivelingo, Groninger Molenhuis, Landschapsbeheer Groningen, High Standard Travel. Voor vragen en opmerkingen kunt u contact opnemen met het Museumhuis: info@museumhuisgroningen.nl of (050) Verjonging is het sleutelwoord Otto S. Knottnerus over het Oldambt Ik ben geboren en getogen in het Oldambt. Het gebied heeft me altijd geboeid. Zo fascineerde het me als kind al dat er zoveel raakvlakken bestaan tussen beide kanten van de grens. Hetzelfde landschap, hetzelfde dialect, de waterstaatkundige situatie is vergelijkbaar, men woont er ook op wierden en het kent dezelfde ecologische structuur. Tegenwoordig houd ik me als historicus en socioloog nog steeds bezig met het gebied. Ik ben freelancer en publiceer boeken en artikelen, zowel over de historie van het Oldambt als van de Duitse kustgebieden. foto: Ron Eijkelhof Het Oldambt is lang op Duitsland georiënteerd geweest. Rond 1870 liet men zich bijvoorbeeld inspireren door de ontwikkelingen in de Duitse landbouw. De boeren in het Oldambt wilden graag bij de wereldtop horen en meetellen bij de gezeten burgers uit de grote steden. Vandaar ook dat hun boerderijen lijken op een grachtenpand met etages. Ze spiegelden zich aan het stadsleven. De arbeiders op hun beurt imiteerden de boeren. Let maar eens op hun huizen, die zien eruit als miniboerderijen. De meeste Oldambsters waren vanouds diepgelovig, vaak waren ze Oranjegezind en aanhanger van het piëtisme. Pas na de Franse tijd veranderde dat. De belangrijkste 19 e -eeuwse herenboeren waren juist progressief en behoorden tot de linkervleugel van de liberalen. Sommige van hen lazen zelfs Marx en waren voorstanders van vrouwenemancipatie. Dat geldt ook voor kopstukken als Boelo Tijdens en Derk Roelfs Mansholt. De familie Mansholt kwam oorspronkelijk uit Duitsland en importeerde zowel nieuwe landbouwmethoden als progressieve ideeën. In mentaal opzicht stonden boeren en arbeiders dicht bij elkaar, ondanks het feit dat de boeren zich vaak boven de rest verheven voelden De meerderheid van de arbeiders volgde de boeren in hun vooruitstrevende opvattingen. Het socialisme in het Oldambt kreeg voet aan de grond dankzij de steun van enkele boeren. Boerenknechten lazen geregeld de boeken van hun boer, de dienstmeisjes kregen een burgerlijke opvoeding van de boerin. In veel opzichten was het Oldambt een competitieve, liberale samenleving. Zoals de boeren trots waren op hun geld, waren de arbeiders dat op hun werkkracht. Als een boer failliet ging omdat hij niet genoeg voor zichzelf opkwam, werd hem dat ook door de arbeiders kwalijk genomen. De landarbeidersstaking van 1929 heeft de sociale tegenstellingen enorm aangescherpt. Men groeide steeds verder uiteen. Dat gebeurde ook op godsdienstig gebied. In bijna ieder dorp ontstond een orthodox-hervormde evangelisatiekapel, die vooral door arbeiders en middenstand werd bezocht.

6 De toekomst Het interessante aan het Oldambt is dat het altijd al modern is geweest. Het heeft steeds een hang naar vooruitgang gehad. Toch is de toekomst van het gebied onzeker. Verarming en kaalslag liggen op de loer. Ik vind dat bestuurders oog moeten hebben voor de sterke kanten van het gebied, Het Oldambt is geen openluchtmuseum, maar heeft wel een bijzondere erfenis. Plan verstandig, wees zuinig op het verleden, maar waak voor nostalgie. Ik maak me zorgen over het vertrek van veel jonge mensen. Mensen die wat konden, zijn weggetrokken en veel nieuwkomers (zoals in de Blauwe Stad) zijn al op leeftijd. De babyboomers bepalen de politiek. Er zijn te weinig netwerken en initiatieven waardoor mensen met initiatief in een sociaal isolement terecht dreigen te komen Deze regio heeft behoefte aan een jonge generatie met kwaliteit, aan jonge ondernemende politici. Wil het platteland overleven dan is verjonging het sleutelwoord. De ontwikkeling van het Oldambt Het Oldambt was ooit onderdeel van een groter gebied. Het is afgesplitst van Fivelingo en Duurswold. Het oostelijke deel heet Reiderland. Een deel daarvan is nu Duits, maar was vanouds sterk met Nederland verbonden. In de Middeleeuwen bestond een groot deel van het Oldambt uit veengebieden. De ontginning van dat veen leidde tot bodemdaling. De mensen moesten zich terugtrekken op de hogere zandruggen. Dat begon al vóór De tastbare herinneringen aan deze periode vormen de kerken, soms zo groot als kathedralen, met een rijke bakstenen versieringen. Over hun voorlopers is weinig bekend. Het waren meest houten kerken of gebouwen van tufsteen. De plaatsen waar die voorlopers stonden, zijn bijna alle gelokaliseerd, een aantal is nog zoek. Soms zijn tijdens droge zomers,een meter onder het maaiveld, nog de oude steenhuizen te herkennen. De huidige Dollardpolders zijn in de 15 e eeuw overstroomd en later weer terug gewonnen. Ten tijde van de Cosmas- en Damianusvloed in 1509 was de Dollard op zijn grootst. De meeste dorpen van het Oldambt liggen op de hoger gelegen randen van het gebied met daarachter het ontgonnen hoogveen. In de 16 e en 17 e eeuw ontstonden nieuwe dorpen op de nieuw bedijkte kwelders of hamrikken (Nieuwolda e.d.). In de latere polders bouwde men de nieuwe boerderijen verspreid in het veld. Het polderland ligt laag en moet bemalen worden. Het Oldambt had daarom de grootse dichtheid aan poldermolens in de provincie.

7 Excursie langs molens, sluizen en gemalen Datum : zaterdag 23 oktober 2010 Tijd : 10:30 16:30 uur Opstappen kan zowel in Groningen als in Winschoten. Het programma begint om uur (vertrek uur vanuit Groningen) en wordt rond uur afgesloten. (aankomst uur in Groningen) Zoals hierboven al werd aangegeven, leent het Oldambt leent zich goed voor verschillende ontdekkingstochten. Daarom worden in het kader van Waddenland Groningen verschillende, thematische, arrangementen ontwikkeld. Inmiddels is een Borgen- en tuinenarrangement samengesteld. Met het Groninger Molenhuis is een arrangement langs molens, sluizen en gemalen ontwikkeld die op 23 oktober, op de jaarlijkse dag voor vrienden van de Groninger molens, voor het eerst wordt uitgevoerd. Beide arrangementen zijn een co-productie met de jonge touroperator High Standard Travel. 23 oktober is de laatste zaterdag van de Week van de Geschiedenis, die dit jaar Land en water als thema heeft. Programma uur Vertrek vanaf Hoofdstation in Groningen uur Museumstoomgemaal Winschoten Koffie Inleiding over Dollard en Oldambt, water en land Stoomgemaal bekijken met uitleg uur Vertrek richting molenmakersbedrijf Molema V.O.F. in Heiligerlee uur Aankomst Molema Bezoek gerestaureerde molen op schaal en de molenwerkplaats uur Vertrek naar Boerderij Hermans Dijkstra, Midwolda uur Aankomst en lunch Hermans Dijkstra Inleiding over landbouw en waterbeheersing Lunch Bezoek aan het voorhuis van de Oldambster boerderij en bezoek slingertuin uur Verrassende molenroute door Oldambt onder leiding van historicus Albert Buursma uur De oude en nieuwe Dellen

8 16.35 uur Vertrek richting Groningen via Stoomgemaal uur Aankomst Groningen Hoofdstation AANMELDING Molenvrienden 1 : 15,- p.p. Ander belangstellenden: 40,- p.p. Let op: voor 30,- krijgt u vier nummers van het molentijdschrijft De Zelfzwichter plus de excursie! Aantal plaatsen : 35 U kunt zich aanmelden door het verschuldigde bedrag over te maken op girorekening t.n.v. het Groninger Molenhuis o.v.v. molenexcursie 2010 en opstapplaats (Groningen of Winschoten). 1 de molenvriendenprijs geldt ook voor molenaars en molengidsen in Groningen; u bent al molenvriend voor 20,- per jaar Coupure wordt gemaakt door: Thea Pol en Roeli Broekhuis Redactieadres: Museumhuis Groningen Lopende Diep NW Groningen (050) info@museumhuisgroningen.nl. /