Appendix van De belevingsreis van baarmoeder tot kist

Transcriptie

1 Appendix van De belevingsreis van baarmoeder tot kist Waarom architecten geen kunstenaar zijn Waarom verbod op architectuurbladen en -boeken Waarom architecten geen vernieuwers zijn Waarom we belevingsloos bouwen 1

2 Er is geen horizon meer, geen omgeving die correspondeert met het bizarre, verpletterende, liefelijke, wonderlijke, angstaanjagende, kinderlijke en oeroude innerlijk van de mens. Onze horizon, onze omgeving heeft ons onze waarde ontnomen. De architectuur is dood. Iedere dag opnieuw worden we door een lijk gekust. Gerrit Komrij I am here to assure you that the circumference of architecture is changing with astonishing rapidity, but that its center remains unchanged, the human heart. Frank Lloyd Wright 2

3 Waarom we belevingsloos bouwen Ruis tussen bewoner en zijn beleving Een crisis in een branche ontstaat als de branche niet meer is afgestemd op zijn omgeving. Ook in de bouwbranche geldt Darwin s stelling: survival of the fittest. Alleen als de branche zich aanpast aan zijn gewijzigde omgeving heeft ze bestaansrecht. Door de omslag van een aanbieders- naar een vragersmarkt wordt de macht van de consument bepalend. In alle branches is de omslag allang gemaakt om producten af te leveren die afgestemd zijn op de consument. In de bouwbranche had de woonconsument na de tweede wereldoorlog niets te vertellen over zijn woning, of men moest schatrijk zijn. De beslissingsvrijheid van de woonconsument werd drastisch beperkt, want uiteenlopende partijen kwamen tussen de woonconsument en zijn woning terecht. Politici, planologen, gemeenten, stedenbouwkundigen, architecten, welstand, woningbouwverenigingen en ontwikkelaars bepaalden de kwantiteit, kwaliteit en de locatie van de te realiseren woningen. In de bouwbranche is het mogelijk geworden dat iedere partij zijn eigen stokpaardje kan berijden. Politici willen accent op compact en duurzaam bouwen en openbaar vervoer, terwijl de gemiddelde consument ruimte en mobiliteit op elk gewenst tijdstip wil. Hij wil niet bovenop elkaar wonen en heeft het liefst twee auto s vlak voor zijn voordeur. Gemeenten profileren zich steeds meer met experimentele woonwijken, maar de gemiddelde woonconsument wil niet in een experiment of als een konijn onder een grasdak leven. En vele stedenbouwkundigen en architecten willen strakke modernistisch ogende projecten ontwerpen, terwijl de woonconsument liever iets heeft uit het verleden, zoals het romantische boerderijtype, een statig grachtenpand, of een woning met de uitstraling van de jaren dertig. 3

4 Opdrachtgevers van overheidsgebouwen zijn er zeer op gefixeerd dat het budget en de planning niet overschreden worden. Ze hebben er grote bedragen voor over om dat risico te verschuiven naar managementbureaus, ontwikkelaars of aannemers, om bij falen de ander de schuld te geven en om daarmee hun eigen baan te behouden. Maar als diezelfde opdrachtgevers hun eigen huis gaan bouwen, liggen ze s nachts wakker van elke streep die de architect zet, dan is de beleving wel van groot belang, al kost het meer tijd en geld. Woningbouwverenigingen en ontwikkelaars hebben de massaproductie omarmd, terwijl de woonconsument vraagt om identiteit, zowel voor het huis, de straat als de wijk. Echter, massaproductie maakt de woningen goedkoper, waardoor de woningbouwvereniging lagere huren kan halen en de ontwikkelaar hogere winst. Hoewel massaproductie thuis hoort in de fabriek en niet echt geschikt is voor projectmatig produceren op locatie, realiseert de bouwbranche rijen van hetzelfde aan de lopende band. En het ironische is dat in de typische massaproductiebranches, zoals de auto- en elektronicabranche, men er wel in slaagt om in te spelen op de beleving van de consument. Als de beleving van de eindgebruiker centraal komt te staan zal de bouwbranche structureel moeten veranderen. Maar men beschuldigt liever elkaar om zelf niet te hoeven veranderen: de overheid maakt klantgerichtheid onmogelijk door zijn regeldrift of de stedenbouwkundigen en architecten ontwerpen niet klantgericht maar vakgericht of het is onmogelijk iets goeds neer te zetten binnen de uitgeklede honoraria en budgetten. En zo vindt elke partij vele oorzaken bij de ander om zelf niet in te hoeven spelen op de wensen van de woonconsument. 4

5 Beperkt zicht vanuit zijn discipline De bouwpartners in het bouwproces, inclusief de opdrachtgever, kunnen vaak niet verder kijken dan hun eigen vakgebied of rol. Als er kritiek komt van de andere partners in de bouwbranche of van de burger, dan wordt deze kritiek snel als ondeskundig aan de kant geschoven. De bouwmanagers moeten er nog achter komen dat een krappe planning en een uitgeknepen budget geen garanties zijn voor een goed product. Juist door minimale budgetten en strakke juridische contracten blijven alle partijen op hun eigen eiland zitten en proberen ze zo min mogelijk uren te maken. De bouwmanagers moeten juist als smeerolie functioneren tussen de opdrachtgever, bouwpartijen en de eindgebruiker om de synergie tussen de partijen te optimaliseren. Als de bouwpartijen integraal zouden werken, zou de bouwmanager in zijn geheel geen functie meer hebben. Visies van planologen en stedenbouwkundigen zijn vaak niet meer dan een samenraapsel dat allerlei wensen en eisen van overheid, provincie en gemeenten moet verbloemen. In deze visies komen de eisen en wensen van de burger nauwelijks voor. Niet de beleving van de burger bepaalt het plan, maar de laatste stedenbouwkundige trend gaat er als een sausje overheen om het plan aan de man te brengen. Vandaar dat elke nieuwbouwwijk een reactie is op de laatst gebouwde wijk. Het oude deel van de stad Amsterdam kon zo harmonieus groeien met zijn ringen omdat er nog geen stedenbouwkundigen en geen planologen bestonden. Men bouwde vanuit het verleden en was nog niet besmet met trends die een betere wereld beloofden. 5

6 Omgevingspsychologen houden zich bezig met de interactie tussen de mens en zijn omgeving en promoveren bijvoorbeeld op hoe de leefomgeving van een kind met kanker eruit moet zien; hoe zorgt men voor een optimale omgeving voor dat kind? Deze omgeving bestaat uit verschillende onderdelen: thuis, transport naar het ziekenhuis, het ziekenhuis en de plekken waar de bezorgde ouders moeten verblijven als hun kind in het ziekenhuis ligt. Een holistische kijk op de eindgebruiker, terwijl de architect meestal niet verder komt dan een mooi gebouw volgens de laatste trend als einddoel. Doel van elk gebouw is uiteindelijk om er zo comfortabel mogelijk in te verblijven. De omgevingspsycholoog zal een smiley op de lamp van de chirurg waarderen, wetend dat dit de beleving van een kind positief zal beïnvloeden, terwijl een architect dit zal afdoen als irrelevant en onesthetisch. De informatie van de eindgebruiker, de onderhoudsman of de exploitant, komt nu niet voor in het programma van eisen. Uitspraken over beleving van ruimten voor de eindgebruiker komen in het programma van eisen vaak niet verder dan wat abstracte woorden als een warme uitstraling voor bijvoorbeeld de gezamenlijke woonkamer in het verpleeghuis. Als men geluk heeft zal de architect het oppakken en één wand warm grijs laten schilderen. Dat de eindgebruiker vaak vergeten wordt, komt ook doordat hij aan het eind van het bouwproces zit en men heeft het in het begin al druk genoeg met allerlei eisen voortkomend uit de situatie, de omwonenden, regelgeving en stedenbouwkundige voorschriften. Nu is het een rationeel functioneel programma van eisen waarmee men de architectenselectie ingaat. Het is aan de architect om de beleving er zelf bij te ver zinnen en dat doet hij ook: het is zijn architectenbeleving. 6

7 Salto mortale De aanbiedersmarkt bleef juist bestaan in economische voorspoed, omdat iedereen graag meer ruimte wilde hebben of op een betere locatie wilde wonen of werken. Hierdoor kwamen oude flats, kleine arbeiderswoningen en kantoren leeg te staan. In feite afval dat niet opgeruimd werd, omdat het goedkoper was nieuw te bouwen op uitleglocaties. Maar de huidige crisis, de afname van de bevolkingsgroei en het ontvolken van het platteland zijn duidelijke signalen van een structurele ommekeer die de bouwbranche zal dwingen om klantgericht te werken. Bouwen voor leegstand houdt men niet lang vol en is het tegenovergestelde van duurzaam bouwen. Echt duurzaam bouwen is het afstemmen van de omgeving op de beleving van eindgebruiker. De grootste sprong die gemaakt moet worden is: Het belang van de consument boven het belang van de organisatie en eigen discipline en functie zetten. Integrale samenwerking tussen alle partijen in de keten. De zoektocht naar nieuwe wegen is aan de gang. De partijen beseffen dat het kijken door de bril van hun eigen discipline is veranderd in het kijken naar wat de uiteindelijke toegevoegde waarde voor de eindgebruiker is. Vooraan in de rij In de afgelopen jaren was er veel kritiek op zowel de gezondheidszorg als de overheid omdat zij niet klantgericht zouden werken. Nooit werd in deze discussie aangestipt dat in het bouwproces de eindgebruiker helemaal niet voorkomt. De eindgebruiker mocht in de rij staan voor een woning en als hij ingeloot werd, was zijn enige inbreng in het bouwproces dat hij zijn portemonnee kon trekken. Het probleem van de bouwbranche is juist dat ze zo verkokerd is in het optimaliseren van de processen waaruit de klant geheel weggesneden is. De overheid, woningbouwverenigingen, ontwikkelaars, maar ook opdrachtgevers die zelf het gebouw niet gebruiken, kunnen een grote invloed uitoefenen om zoveel mogelijk de informatie van de eindgebruikers of representanten van de eindgebruikers naar voren te halen. En niet door op koopjesjacht te gaan en afzonderlijke contracten te maken met de partijen, maar door bij de aanbesteding de samenwerking tussen alle partijen te garanderen rondom de beleving van de eindgebruikers. Daarbij moet men niet de vergissing maken dat de toekomstige woonconsument zelf gaat ontwerpen. Het ontbreekt de woonconsument aan kennis en kunde. Welke consument maakt nog zijn eigen beer, zijn eigen kleding, zijn eigen huis? 7

8 Aan het begin van de beleving Het is heel goed mogelijk om de consument of representant van de consument vroegtijdig in het bouwproces te betrekken. Bijvoorbeeld door een consumentenpanel te vormen voor het ontwerpen van een woonzorg-complex. Het panel wordt gevormd door mensen uit oude en nieuwe woonzorgcentra in de omgeving. Een goed voorbereid consumentenpanel levert veel verrassende informatie op. Ook een stedenbouwkundig plan kan op initiatief van de opdrachtgever besproken worden met inwoners van een dorp of stad, die als representant van de gebruikers bij elkaar komen in workshops om bruikbare informatie te verkrijgen over wat er leeft onder de burgers. Geen tijd voor eindgebruiker en zijn gebouw Het is vaak de architect met het laagste honorarium en de meest aansprekende plaatjes die wint. De architect die razend snel het gebouw moet ontwerpen, gezien de beperkte uren die hij kan maken. De gekozen architect zal de plaatjes die in de selectie getoond zijn meteen willen omzetten in een vergunning. Hij zal zijn geselecteerde plan niet zien als de eerste aanzet tot een dialoog om de beleving van de eindgebruiker boven tafel te halen. De tijd is hem niet gegund en de kans is ook groot dat hij liever zijn eigen beleving in het gebouw wil houden. Het blijft bizar dat de ontwerpende partijen nauwelijks tijd krijgen voor een product dat minimaal veertig jaar mee moet gaan en publiekelijk zichtbaar is en dat de eindgebruikers buitengesloten worden. 8

9 Opgelegde belevingen Terwijl marketing in alle branches de meest detaillistische onderzoeken doet naar bijvoorbeeld het koopgedrag van mensen in supermarkten en met allerlei adviezen komt over kleuren, vormgeving, verpakkingen en geuren, wordt nauwelijks de woonbehoefte van mensen onderzocht. Er bestaan maar weinig onderzoeken naar de mens in zijn leefmilieu, terwijl we al eeuwenlang bouwen. Dat zegt ook al dat de architect niet bezig is om de beleving van de gebruikers in zijn omgeving in beeld te brengen. Terwijl de marketingwereld nog een stap verder gaat door zo in te spelen op de menselijke hebzucht dat ze producten creëren die weggegooid kunnen worden, terwijl ze nog van uitstekende kwaliteit zijn maar niet meer in zijn. En zo ontkomt geen enkel product meer aan de design aanpak. Alles wat we hebben is nu gedesignd en de leveranciers zullen steeds met een nieuw design komen, waardoor veel spullen in korte tijd esthetisch verouderd raken. De ontwerpers zijn continu op jacht naar nieuwe futuristische vormen die een betere toekomst beloven. Een designproduct is verspilling van materiaal, energie en geld. Designproducten zijn het tegenovergestelde van duurzame producten. We zijn in een wereld beland waar onze leefomgeving niet meer voldoet aan onze behoeften, vanwege de ziens- en werkwijze van marketeers, designers, architecten en stedenbouwers. 9

10 Demente architectuur Vooruitgang in de architectuur is juist niet mogelijk zonder stil te staan bij wat achter ons ligt. De begraafplaats van het eeuwenoude bouwverleden is de weg naar vernieuwing, juist daar waar nauwelijks nog een architect of designer te vinden is. Afgelopen eeuw is er in de architectuur geen vooruitgang geboekt, afgezien van de technologische vooruitgang. Zolang ontwerpers alleen naar voren kijken is er geen reflectie op het verleden, is er geen coherente gedachteontwikkeling over architectuur, is er geen architectuur waarin het goede uit het verleden en de essentie van een bepaalde cultuur tot uitdrukking komt, is er geen besef dat identiteit ontstaat uit een verleden. Het tegenovergestelde gebeurt, men schuift de bekendste moderne architecten of juist de beginnende architecten als jonge honden naar voren omdat die nog het minst besmet zijn met het verleden en zij zappen op goed geluk met hun modern ogende illusies de toekomst in. Ontwerpen met achteruitkijkspiegel We hebben echte duurzame ontwerpers nodig die door de oppervlakkige behoeften van de mens kunnen kijken om de werkelijke behoeften om te zetten in producten. De nieuwe duurzame ontwerpers zullen achterom moeten kijken zoals vroeger, toen veranderde men producten als er werkelijk wat te verbeteren viel. Vernieuwing voortkomend uit het zich afzetten tegen het bestaande oogt spectaculair door het contrast, maar is niet automatisch vooruitgang. Duurzame ontwerpers moeten hun eigen leven en dat van de medeburgers bestuderen, zij moeten in verbinding staan met hun directe omgeving. Het draait om onze gebruiken, onze gewoontes, onze behoeften, ofwel onze dagelijkse belevingen en hoe we die al eeuwenlang vertalen in praktische en comfortabele woon- en werkruimten. 10

11 De duurzame ontwerpers moeten het echte mensenleven volgen, ver weg van de kunstbroeders die al een eeuw lang een obstakel vormen naar menselijke architectuur. Duurzame ontwerpers hebben een wagen vol met doorleefde ruimten als gereedschap en zijn er trots op om voor conservatief uitgescholden te worden. Ze laten het revolutionaire over aan de kunstenaars. Architecten zijn dienstverleners die de mensen in hun comfortzone brengen. De meeste kunstenaars geven zichzelf een tegenovergestelde opdracht: zij willen juist de mensen uit hun comfortzone halen. We moeten zelfs geen nieuwe producten willen verzinnen, maar het beste uit het verleden selecteren en dat weer op maat maken voor de eindgebruiker in de huidige tijd. Hoe moeilijk is het in deze tijd het beste product te vinden, hoe gemakkelijk is het om het nieuwste product te vinden. Elke dag worden we gebombardeerd met nieuwe producten tot vervelends toe. Elke dag vertellen ze ons dat we met achterhaalde producten rondlopen. Een jasje met een groot hertengewei op de rug is allang niet meer in en de witte sokken waren vorig jaar al uit. Hoe durf je daar nog in rond te lopen. Duurzame ontwerpers waren we allemaal voordat er architecten en designers kwamen die de avant-garde in de kunstwereld achterna liepen. 11

12 Kijk maar hoe de chalets eeuwenlang ontwikkeld zijn en een eenheid vormen met de bergen en hoe de boerderijen een onderdeel werden van het landschap. Een architect die geïnspireerd raakte door de kubistische kunststijl verzon een plat dak en wit gestucte muren voor het moderne chalet en de boerderij. Een plat dak waar de sneeuw en regen niet in beweging kunnen komen en op zoek gaan naar de zwakke plek in het dak. En de spierwitte muren zullen zich snel aanpassen aan de groene omgeving. De eeuwenlange ontwikkeling wordt weggegooid. Hoe vertrouwd en menselijk voelen de oude binnensteden van Amsterdam, Florence of Barcelona aan. Dat waren de goede tijden voordat de stedenbouwkundigen en de architecten aan de slag gingen om zichzelf te profileren met de nieuwste trends. Bouwen om het bouwen Alles moet beginnen met de vraag of er eigenlijk wel een huisvestingsprobleem is. Achteraf blijkt nu dat er geen gebrek aan kantoren was. De gemeenten maakten uitbreidingsplannen in dorpen terwijl de krimp in het dorp bekend was. Men bouwde grote scholen terwijl men wist dat het aantal kinderen afnam in de toekomst. En dit zorgde voor het effect dat men bouwde voor eindgebruikers die er niet waren met geld dat er niet was. Nu proberen de partijen die met de lege gebouwen zitten, van gemeenten tot vastgoedbeleggers, met alle geweld eindgebruikers in oude leegstaande panden te krijgen. De problemen die de gemeenten, ontwikkelaars en beleggers hebben, zijn niet de problemen waar de eindgebruiker wakker van ligt. Ook nu weer wordt er niet naar de eindgebruikers geluisterd, maar ze worden in leegstaande panden geduwd, ze zijn vulling voor een probleem dat de gemeenten en de bouwbranche zelf veroorzaakt hebben. 12

13 Regels om te regelen Voor de regelgeving-explosie hadden we een samenleving van samenwerken en vertrouwen om met elkaar aan de toekomst te bouwen. Dankzij de beperkte regelgeving kon het naoorlogse Europa groeien. Maar het samenwerken is omgeslagen in wantrouwen. Wie vertrouwt nog de politici, de bankiers, de bouwers, de woningbouwverenigingen of de adviseurs. Wantrouwen dat ontstaan is door het verlies van gezamenlijkheid, het opkomend individualisme, het consumentisme, de kloof tussen burger en bestuur. Wantrouwen dat alleen bestreden kon worden met regels en afspraken. Waren regels er in het verleden om te reguleren; nu worden regels vooral gebruikt om ons in te dekken en ons te verantwoorden. De gemeenschapszin die eerst het fundament voor ons handelen was, is vervangen door regelgeving. Als we het maar volgens de regels doen kan niemand ons iets verwijten. Wantrouwen kost ons veel geld en tijd. We hebben ons zelf gevangen gezet achter de tralies van regels. En de enorme hoeveelheid lege gebouwen blijft leeg omdat de overheid wil blijven bepalen wie erin mag en niet de omwonenden met hun wilde initiatieven. De burger die niet of nauwelijks verdient aan de regelgeving zal zich wel eens afvragen: waarom al die regels? Is de daglichtberekening echt nodig? De overheid gaat er kennelijk vanuit dat er toch een behoorlijk aantal woningen gebouwd gaan worden die geen of nauwelijks daglicht in de kamers hebben. De meest essentiële vraag is of regelgeving nu een garantie is dat het goed gaat? Al eeuwen lang hebben we stelen, incest, moord als kwaad bestempeld maar het is er niet minder door geworden. Regelgeving is de ijdele zucht van de mens om controle op zijn medemens en omgeving te hebben, wetende dat dit nooit zal lukken. 13

14 Regels terugdringen betekent vertrouwen geven aan de medemens, betekent durven loslaten, durven risico s te nemen en vooral accepteren dat er zaken mis gaan. Denkt men werkelijk nog dat je in deze dynamische maatschappij vol met technologische ontwikkeling en mensen die alle kennis onder één knop hebben, alles zou kunnen regelen. Laten we het zelf weer gaan regelen onder elkaar. Moet iedereen niet weer een schop pakken en kansrijke initiatieven met elkaar realiseren. En beseffen dat er veel mis gaat, of er nu een duizendtal of geen regels zijn. De vraag, de beleving en de traagheid Net zoals een supermarkt pas een vestiging begint als men zeker weet dat in het gebied koopkracht zit, moet een bouwproces pas opgestart worden als er werkelijk een huisvestingsprobleem is. Het probleem kan variëren van leegstand van winkels tot de terugloop van het aantal leerlingen op de basisschool of een tekort aan een bepaald type woning. Voor de eindgebruiker is de locatie, het bouwproduct, de beleving, de betaalbaarheid, maar ook de snelheid van de realisatie van zijn product van belang. Al de andere items die niets toevoegen voor de eindgebruiker zijn door de bouwbranche en overheid zelf als belangrijk bestempeld. Deze kunnen geschrapt worden, evenals de trage lijdensweg naar allerlei loketten, instanties, adviseurs, commissies en andere relevante partijen. Laat ze samenkomen in een paar vergaderingen en hun opmerkingen geven. Het kan als we willen vliegensvlug en goedkoop, zoals de vliegtuigmaatschappij Ryanair die al het overbodige in zijn organisatie geschrapt heeft, waardoor het mogelijk is geworden zeven keer goedkoper naar Barcelona te vliegen dan met de KLM. Zo zouden de bouwbranche en de overheid zichzelf onder de loep moeten nemen om te bekijken wat hun werkelijke toegevoegde waarde is om weer op te stijgen naar een bouwwereld waarin de eindgebruikers snel en optimaal bediend worden. 14

15 Eindeloze herhaling van fouten Maar misschien wel de belangrijkste stap is een dusdanige integrale samenwerking te verkrijgen dat alle partijen in de bouwbranche kunnen leren van de fouten die er worden gemaakt. De enige groep in de bouwbranche die aan innovatie doet zijn de leveranciers, omdat zij hun producten aan de man moeten brengen. Producten die beter zijn dan bestaande producten verkopen nu eenmaal goed, dus innovatie is voor de leveranciers van bouwproducten van essentieel belang. Het zijn dan ook de leveranciers die voor de innovaties gezorgd hebben, van toilet tot en met lift. Dat betekent niet dat het automatisch goede producten zijn voor de eindgebruikers. Het product zo goedkoop mogelijk maken verkoopt ook, maar dat gaat vaak ten koste van de kwaliteit. Dat de bouwbranche niet innoveert, komt niet alleen door de vele losse partijen die bij het proces betrokken zijn, maar ook door het unieke van elk bouwproject. Maar het belangrijkste gemis is de input van de eindgebruiker. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de auto- of elektronicabranche. In deze branches is de macht niet versnipperd, maar ligt bij één bedrijf dat zijn producten maakt na veel onderzoek bij klanten en leert van de fouten in zijn producten. Dit leerproces geldt niet voor de bouwbranche. In de bouwbranche is de eindgebruiker de grote onbekende, die het bouwproces verstoort. Om de eindgebruiker in het proces op welke manier dan ook te betrekken kost tijd, geld en men moet de gebruiker veel leren, want hij is totaal ondeskundig. Maar heeft de volgende generatie niet alle kennis onder zijn duim inclusief apps. Zal de volgende generatie zich laten vangen in regels en laten leiden. De kans is groot dat ze alle regelgeving wil vervangen voor één verplichting namelijk dat planologen, gemeenten, stedenbouwkundigen architecten en aannemers na twee jaar een evaluatie houden bij de mensen die leven in de nieuwe gebouwen en wijken. Deze generatie wil dat De Beleving van de eindgebruiker zichtbaar wordt. Eeuwenlang bouwen we, maar de beleving van de eindgebruikers is nog steeds in duisternis gehuld. De Verlichting begint vandaag: de bouwpartijen zullen voor het eerst woordeloos moeten luisteren naar de beleving van de gebruiker. 15

16 Robert Kromhof (1959) is essayist, architect en beeldend kunstenaar. Eerdere publicaties: Body or No Body, the dangers of abstracting en Begrenzen geeft vrijheid. De fotografen in De belevingsreis zijn: Theo Kelderman (1942), Hans van Vrouwerf (1977), Susanne Stoop (1945) en Peter van der Steege (1961). 16