Onderwerp Huidige stand van zaken Bodemdaling door zoutwinning van AkzoNobel in Twente.

Transcriptie

1 Provinciale Staten Postadres Provincie Overijssel Postbus GB Zwolle Telefoon Telefax Uw kenmerk Uw brief Ons kenmerk Datum RWB/2005/ Bijlagen Doorkiesnummer Inlichtingen bij hr. A. Gijsendorffer Onderwerp Huidige stand van zaken Bodemdaling door zoutwinning van AkzoNobel in Twente. Bijlagen: - I. Persbericht ; - II. Plan van Aanpak Uitvoeringsfase Bodemdaling in de winningsgebieden Twenthe-Rijn en Twenthe-Rijn Uitbreiding (te raadplegen via het Stateninformatiesysteem SIS kenmerk PS/2005/495. Bijlagen zijn op te vragen via statenstukken@prv-overijssel.nl (ook indien deze niet beschikbaar zijn via het SIS) Inleiding In het gebied Boeldershoek tussen Hengelo en Enschede is in het recente verleden op sommige plaatsen bodeminstabiliteit ontstaan door de aanwezigheid van zoutholtes (zogenaamde cavernes) als gevolg van de onttrekking van zout door Akzo Nobel. Om inzicht te krijgen in de gevolgen van de zoutwinning op de veiligheidssituatie in het gebied en de hieraan gerelateerde ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden zijn verschillende onderzoeken verricht. Verder hebben de gemeente Hengelo en de gemeente Enschede een stuurgroep (bestuurlijk) en een projectgroep (ambtelijk) opgezet die zich bezig houden met de bodemdalingsproblematiek in Twente. De stuurgroep wordt gevormd door de gemeenten Hengelo en Enschede, Rijkswaterstaat en het Ministerie van Economische Zaken en voorgezeten door gedeputeerde T. Rietkerk van de provincie Overijssel. De bewoners, bedrijven en gebruikers van het gebied Boeldershoek worden via responsgroepbijeenkomsten geïnformeerd over de bodemdaling. Met deze brief informeren wij u over de stand van zaken rond de bodemdaling door zoutwinning in het genoemde gebied. Bij correspondentie graag ons kenmerk vermelden. RABO Zwolle Tijdens de renovatie van het provinciehuis is een deel van de organisatie gehuisvest op kantoorlocatie Rechterland 1 te Zwolle. Zie voor meer informatie Bezoekadres Luttenbergstraat 2 Zwolle Rechterland 1 Zwolle

2 2 Huidige stand van zaken Op 23 maart jongstleden is het document Afsluiting interpretatiefase & Plan van Aanpak uitvoeringsfase over de bodemdaling door zoutwinning in Twente door de stuurgroep vastgesteld en gepresenteerd in een informatiebijeenkomst voor de responsgroep. Tijdens deze bijeenkomst zijn ook de antwoorden gepresenteerd op de eerder door bewoners en bedr ijven gestelde vragen over de bodemdaling in het winningsgebied. Het genoemde document over de bodemdaling kan beschouwd worden als een soort tussen rapportage van de stuurgroep. Het bevat de afsluiting van de interpretatiefase (deel 1) waarin antwoord wordt gegeven op veelal technische vragen over de veranderingen en verstorende effecten die door zoutwinning kunnen optreden in de diepere ondergrond en de bodem. Daarnaast vormt het een plan van aanpak voor de uitvoeringsfase (deel 2), die begin 2006 afgerond moet zijn. Aan het eind van de uitvoeringsfase dient inzicht te bestaan in de huidige en toekomstige ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden van het gebied in relatie tot de aanwezigheid van cavernes. Hieronder worden de onderdelen van het document kort beschreven. Deel 1: Afsluiting interpretatiefase Zoals gezegd treden door zoutwinning veranderingen op in de diepere ondergrond en (vervolgens) in de bodem. Om deze veranderingen in de ondergrond en bodem te analyseren heeft Akzo Nobel verschillende onderzoeken uitgevoerd en laten uitvoeren. De diverse onderzoeken hebben antwoord gegeven op meerdere vragen. Op basis van de uitkomsten van de onderzoeken, overleg tussen Akzo Nobel en de gemeenten én advies van het Staatstoezicht op de Mijnen (Sodm) is besloten dat Akzo Nobel alle bestaande en toekomstige zoutwinningen uitvoert volgens het principe good salt mining practice. Dit houdt in dat alle in productie zijnde cavernes moeten voldoen aan bepaalde criteria, zodat geen instortingskraters en grote bodemdalingen meer kunnen optreden. Omdat een aantal in productie zijnde cavernes niet voldeed aan het genoemde principe van good salt mining practice, zijn deze winningen door Akzo Nobel uit productie genomen. Gevolg van het voorgaande is dat er momenteel geen noemenswaardige veiligheidsrisico s meer zijn verbonden aan de in productie zijnde cavernes. Verder is ook onderzoek verricht naar niet meer in productie zijnde cavernes. Uit dit onderzoek kan geconcludeerd worden dat er (behoudens één cluster van cavernes) op de korte termijn geen stabiliteitsproblemen zijn te verwachten bij deze cavernes. In het onderzoek wordt geadviseerd het cluster, waar mogelijk wel stabiliteitsproblemen kunnen optreden, op te vullen met vaste stof en boven deze cluster pas te bouwen nadat deze is gevuld met vaste stof. Aan deze aanbeveling is gehoor gegeven. Op dit moment wordt dit cluster door Akzo Nobel namelijk opgevuld met vaste stof afkomstig uit de pekelzuivering. Deel 2: Plan van Aanpak uitvoeringsfase De gemeenten Hengelo en Enschede hebben het voornemen om in de toekomst een deel van het gebied Boeldershoek te ontwikkelen tot bijvoorbeeld bedrijventerrein en/of woonlocatie. In de uitvoeringsfase wordt ingegaan op de stabiliteit van de cavernes, de verwachte bodemdaling en de consequentie hiervan voor de huidige en toekomstige ontwikkelingsmogelijkheden van de bovengrond. Het resultaat van de uitvoeringsfase bestaat uit een advies van de projectgroep aan de stuurgroep over de mogelijkheden voor (toekomstige) ruimtelijke ontwikkelingen in het gebied. In de uitvoeringsfase wordt gebruik gemaakt van de gegevens uit de interpretatiefase. Daarnaast zijn aanvullende gegevens nodig zoals: een bodemdalingskaart voor het gehele gebied, waarop de te verwachten bodemdaling en (mogelijke) risico s weergegeven worden. Belangrijk is dat deze kaarten jaarlijks bijgesteld worden op basis van metingen en onderzoek (monitoring); een kaart met gewenste ruimtelijke ontwikkelingen in het gebied voor zowel de korte termijn (tot 2010), middellange termijn ( ) als lange termijn ( ).

3 3 Door het combineren van de bovengenoemde kaarten ontstaat een belemmeringenkaart. Aan de hand van deze kaart kan uiteindelijk bekeken worden of bepaalde ontwikkelingen in het gebied vanuit het oogpunt van veiligheid en bodemdaling toelaatbaar zijn of dat bijvoorbeeld eerst tot opvulling van één of meer cavernes overgegaan moet worden. Naast het voorgaande zal in de uitvoeringsfase tevens ingegaan worden op de volgende onderwerpen en vragen: de kosten voor het opvullen van cavernes, de mogelijkheden in de huidige wetgeving voor het vergoeden van schade door zoutwinning, een handleiding voor cavernes die overgaan van potentieel naar actueel risico, een handleiding voor het overleg tussen alle betrokken partijen en een voorstel voor de projectorganisatie voor de periode na de uitvoeringsfase. Conclusie Wij vinden dat de stuurgroep de bodemdalingsproblematiek door zoutwinning in het gebied Boeldershoek op voortvarende wijze heeft opgepakt. Zo is in het bovengenoemde document antwoord gegeven op verschillende veelal technische vragen over de veranderingen en verstorende effecten die kunnen optreden in de ondergrond door de zoutwinning. Hierdoor bestaat momenteel goed inzicht in de te verwachten veiligheidsrisico s en bodemdaling in het gebied Boeldershoek. Verder is een helder plan van aanpak opgesteld met nog te beantwoorden vragen en te verrichten activiteiten in de uitvoeringsfase. Aan het eind van deze fase, die naar verwachting begin 2006 afgerond wordt, moet inzicht bestaan in de ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden binnen het gebied in relatie tot de aanwezigheid van cavernes. Gedeputeerde Staten van Overijssel, voorzitter, secretaris,

4 Dit is een gezamenlijk persbericht van de gemeente Enschede, gemeente Hengelo en provincie Overijssel. Enschede, 24 maart 2005 Stuurgroep Bodemdaling door zoutwinning in Twente positief gestemd De stuurgroep Bodemdaling door zoutwinning in Twente is tevreden over de resultaten van de samenwerking binnen de projectgroep Bodemdaling door zoutwinning in Twente en spreekt positief over de inzet van Akzo Nobel. Op woensdag 23 maart 2005 zijn aan bewoners en bedrijven uit het winningsgebied de antwoorden gepresenteerd op eerder gestelde vragen over bodemdalingen in het winningsgebied. Tijdens een bijeenkomst in september 2003 hebben de stuurgroep en de projectgroep Boeldershoek in samenwerking met de responsgroep, bestaande uit bewoners en bedrijven, vijf vragen geformuleerd. Deze vragen hadden betrekking op de dikte van het veiligheidsdak van de cavernes, de aanwezigheid van bewoners en gebruikers in de actuele risicogebieden, de mogelijke maatregelen om bodemdaling te controleren, de veiligheidssituatie in de nabijheid van de A35 en de duur van de periode dat een caverne in de aanloopfase van een bodemdaling zit. Het afgelopen jaar heeft Akzo Nobel onder toeziend oog van Staatstoezicht op de Mijnen verschillende onderzoeken uitgevoerd waarbij de resultaten antwoord hebben gegeven op de gestelde vragen. Ook zijn afspraken gemaakt over de wijze waarop door Akzo Nobel gecommuniceerd wordt met bewoners/betrokkenen binnen het gebied over de resultaten van o.a. de jaarlijkse metingen. Daarnaast is op basis van de lopende onderzoeken, eerste resultaten, en de afstemming van Akzo Nobel met gemeenten Enschede en Hengelo, door Akzo Nobel een andere winningsmethode uitgewerkt en toegepast. Hierbij geldt dat Akzo Nobel producerende en nieuwe cavernes uitloogt volgens het principe van 'good salt mining practice'. Daardoor zijn deze boringen inherent veilig en zal er geen bodemdaling van betekenis optreden. Dit betekent dat ruimtelijke ontwikkelingen binnen het gebied mogelijk zijn en het ontstaan van instortingskraters daar uit te sluiten is. De stuurgroep streeft er naar om dit jaar, in afstemming met Akzo Nobel, te komen tot een beschrijving van de mogelijkheden voor ruimtelijke ontwikkelingen binnen de winningsgebieden. Aan genoemde stuurgroep nemen deel: Provincie Overijssel - gedeputeerde dhr. Rietkerk, gemeente Enschede wethouder dhr. Le Loux, Gemeente Hengelo wethouder dhr. Ter Ellen, Rijkswaterstaat dhr. Schrijnen en Ministerie van economische zaken dhr. Van der Laan. Inlichtingen voor de pers: Voor meer informatie en het rapport waarin de resultaten van de uitgevoerde onderzoeken en Pagina 1 van 1 Concerncommunicatie Bezoekadres: Algemeen telefoonnummer: Postbus 20 Langestraat 24 Doorkiesnummer: AA ENSCHEDE Faxnummer:

5 de doorkijk voor 2005 opgenomen zijn, kunt u contact opnemen met Ilse Hoekstra, afdeling Communicatie DSOB, gemeente Enschede. Telefoon: of i.hoekstra@enschede.nl Genoemde rapportage zal begin mei op de websites van de gemeenten Enschede en Hengelo, de provincie Overijssel en Akzo Nobel geplaatst worden. Pagina 2 van 2 Concerncommunicatie Bezoekadres: Algemeen telefoonnummer: Postbus 20 Langestraat 24 Doorkiesnummer: AA ENSCHEDE Faxnummer:

6 PG en SG Bodemdaling door zoutwinning in Twente maart 2005 Afsluiting Interpretatiefase P.v.A. Uitvoeringsfase Bodemdaling in de winningsgebieden Twenthe-Rijn en Twenthe-Rijn Uitbreiding

7 PG en SG Bodemdaling door zoutwinning in Twente Afsluiting Interpretatiefase P.v.A. Uitvoeringsfase Bodemdaling in de winningsgebieden Twenthe- Rijn en Twenthe-Rijn Uitbreiding dossier W datum maart 2005 registratienummer versie 6 1

8 INHOUD BLAD 1 INLEIDING Gebiedsindeling Leeswijzer 3 2 AFSLUITING INTERPRETATIEFASE Inleiding Resultaten interpretatiefase 5 3 PLAN VAN AANPAK UITVOERINGSFASE Inleiding Aanpak Benaderingswijze Aanleg/ aanpassing overige partijen 11 4 RESULTAAT 12 5 PROJECTORGANISATIE Stuurgroep (SG) Projectgroep (PG) Responsgroep (RG) Projectondersteuning 14 6 FINANCIËN Financiering van de onderzoeken Financiering van de organisatie 15 7 COMMUNICATIE OP HOOFDLIJNEN Communicatiedoelstelling Interne communicatie Externe communicatie Website Bodemdaling Communicatieplanning 17 8 COLOFON 18 BIJLAGE 1 VERKLARENDE WOORDENLIJST 19 BIJLAGE 2 RESULTATEN INTERPRETATIEFASE 25 BIJLAGE 3 PLANNING UITVOERINGSFASE 32 2

9 1 INLEIDING Akzo Nobel Salt BV (verder Akzo Nobel te noemen) wint al jaren zout in het gebied gelegen tussen de steden Hengelo en Enschede (winningvergunningen Twenthe-Rijn en Twenthe-Rijn Uitbreiding). Deze zoutwinning heeft tot gevolg dat er veranderingen in de diepere ondergrond en vervolgens in de bodem optreden. In 2000 heeft Akzo Nobel twee rapporten opgesteld over de gevolgen van zoutwinning voor het grondgebied van de gemeenten Enschede en Hengelo. Eén over het gebied Boeldershoek-West 1 (gemeente Enschede) en één over Kop- en SKB- Boeldershoek 2 (gemeente Hengelo). De rapporten van Akzo Nobel gaven aanleiding tot een aantal vragen. Daarom is er in 2001 een second opinion uitgevoerd door het bureau Respec 3 uit Rapid City (VS). Naar aanleiding van het Respec onderzoek is er door beide gemeenten een viertal vragen (later is hier nog een vraag aan toegevoegd) gesteld. De onderzoeken die noodzakelijk waren voor het beantwoorden van deze vragen, hebben centraal gestaan in interpretatiefase. Het document dat voor u ligt, is de afsluiting van interpretatiefase, met de antwoorden op de uiteindelijk vijf vragen. Daarnaast wordt in dit document de aanpak geschetst voor de volgende fase, de uitvoeringsfase. 1.1 Gebiedsindeling In het zoutwinningsgebied van Akzo Nobel kunnen twee typen zoutholten worden onderscheiden: zoutholten zonder veiligheidsdak en zoutholten met veilighe idsdak. De oude zoutholten hebben veelal geen veiligheidsdak, de andere (latere) in de meeste gevallen wèl. De scheiding ligt (met een marge aan de veilige kant) ongeveer bij boring 200. Bij zoutholten met veiligheidsdak wordt slechts een zeer geringe bodemdaling verwacht. Bij zoutholten zonder veiligheidsdak kan wel substantiële bodemdaling optreden. Of deze substantiële bodemdaling uiteindelijk resulteert in een instortingskrater (sinkhole) hangt af van enkele factoren, met name de effectieve hoogte van een holruimte en de diepteligging van een holruimte. De onderzoeken die in interpretatiefase zijn uitgevoerd, richtten zich met name op de zoutholten zonder veiligheidsdak (dus tot ongeveer nummer 200). De uitvoeringsfase is gericht op alle bestaande zoutholten en ook alle in de toekomst te ontwikkelen zoutholten. 1.2 Leeswijzer Dit document bestaat uit twee delen: 1 W.A.Paar, Ontwikkeling gemengd bedrijventerrein in het gebied Boeldershoek -West; mogelijke belemmeringen ten gevolge van de zoutwinning, Document , Hengelo, 3 augustus W.A.Paar en C.E.Oldenziel, Ontwikkeling Kop-Boeldershoek en SKB-Boeldershoek; belemmeringen door de zoutwinning. Document , Hengelo, 8 november L.L. van Sambeek en J.L. Ratigan, Technical review of a method to predict subsidence over upward migrating salt- solution cavities in the Twenthe-Rijn sals concession the Netherlands. Topical report RSI Respec/ PB-KBB. June

10 Deel 1 (hoofdstuk 2): afsluiting interpretatiefase. In dit deel per vraag een korte samenvatting van de gepleegde onderzoeken, de resultaten en de antwoorden op de vragen. Deel 2 (hoofdstuk 3 en volgende): plan van aanpak voor de uitvoeringsfase. Een opzet van de onderzoeksvragen in de uitvoeringsfase en hoe deze vragen beantwoord worden, met daarbij een korte schets van de organisatie, financiën en planning. Gezien het aantal vaktechnische termen dat binnen dit plan van aanpak toegepast wordt, is in bijlage I een verklarende woordenlijst opgenomen. Bijlage II bevat een uitgebreide beschrijving van de resultaten van de interpretatiefase waarna in bijlage III een planning voor de uitvoeringsfase is opgenomen. 4

11 2 AFSLUITING INTERPRETATIEFASE 2.1 Inleiding In september 2002 werd tijdens de informatiebijeenkomst het onderzoek van Respec gepresenteerd. Als reactie op de resultaten van dit onderzoek hebben beide gemeenten vragen aan Akzo Nobel gesteld. Akzo Nobel heeft voor het beantwoorden van deze vragen diverse onderzoeken uitgevoerd of laten uit voeren. De vragen zijn: 1. Wat is de mate van veiligheid van de zoutholten met een veiligheidsdak van vijf meter? 2. Welke bewoners, bedrijven en gebruikers zijn er gevestigd in de actueel risicogebieden? 3. Welke mitigerende maatregelen kunnen er worden getroffen? 4. Overleg tussen Akzo Nobel en RWS over de (veiligheid)situatie rondom de A35. Gemeente Enschede wenst gezie n het economische belang van de Rijksweg, toehoorder bij dit overleg te zijn. 5. Wat is de duur van de bodemdaling van cavernes die zich bevinden in fase II? In onderstaande paragraaf wordt kort weergegeven welke resultaten in de interpretatiefase behaald zijn. Voor een uitgebreide toelichting op de resultaten wordt u verwezen naar bijlage II. 2.2 Resultaten interpretatiefase Wat is de mate van veiligheid van de zoutholten met een veiligheidsdak van vijf meter? Antwoord: In opdracht van Akzo Nobel heeft de Bundesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe (BGR) te Hannover in 2003 berekeningen uitgevoerd naar de sterkte van een zoutdak van vijf meter dikte boven een zoutholte (caverne). De belangrijkste conclusie is dat het veiligheidsdak van vijf meter dikte weinig wordt belast en voldoende sterk is om als afsluiting te fungeren, ook op de zeer lange termijn. Welke bewoners, bedrijven en gebruikers zijn er gevestigd in de actueel risicogebieden? Antwoord In de rapportage Bodembeweging in de concessie Twenthe-Rijn oktober 2001 oktober 2002 zijn in bijlage 7 de (leiding)beheerders en grondeigenaren in gebieden met boringen met een actuele kans op bodemdaling. Deze rapportage wordt jaarlijks geactualiseerd. Welke mitigerende maatregelen kunnen er worden getroffen? Op hoofdlijnen kan gezegd worden dat twee mitigerende maatregelen onderzocht zijn. De eerste omvat het opwekken van instortingen van de zoutholten, de tweede het opvullen van de zoutholten. Beide maatregelen worden in genoemde volgorde in onderstaande subparagrafen besproken. 5

12 Instorting van zoutholten Antwoord: Het laten instorten van zoutholten is niet wenselijk, omdat het instortingsproces moeilijk beheersbaar is. Dat blijkt uit een studie, die in opdracht van Akzo Nobel Salt is uitgevoerd en die door Staatstoezicht op de Mijnen (SodM), op verzoek van de gemeenten Enschede en Hengelo, geanalyseerd is. SodM komt tot de conclusie, dat het vanwege de onbeheersbare gevolgen niet aan te bevelen is instorting van zoutholten op te wekken. SodM wijst erop, dat dergelijke instortingen tevens de waterhuishouding in de hoger gelegen lagen verstoren. Dat is uit milieuoogpunt ongewenst. Opvullen van zoutholten Antwoord Het is technisch mogelijk om zoutholten middels (beheerste) injectie op te vullen, maar er is een nadere studie nodig om de beste vulstof, de benodigde hoeveelheid vulstof en het voorhanden zijn van een vulstof te bepalen. Bovendien moet worden nagegaan welke openingen de vigerende wetgeving en het (milieu)beleid biedt voor de toepassing van de verschillende vulstoffen. Op basis van de resultaten van het onderzoeken van de mogelijk toe te passen vulstof, de toepassing daarvan binnen de bestaande kaders (wetgeving) en de te verwachten kosten wordt bepaald of en welke cavernes in aanmerking komen voor opvulling. Overleg tussen Akzo Nobel en RWS over de (veiligheid)situatie rondom de A35 Antwoord: Met de dienstkring Wegen Hengelo van de directie Oost-Nederland van het Directoraatgeneraal Rijkswaterstaat is overleg gevoerd. Er vindt een continue monitoring van de boringen plaats die definitief uit productie genomen zijn en die in een strook van 200 m breedte aan weerzijden van de A35 liggen. Op basis hiervan wordt RWS jaarlijks geïnformeerd, voor zover geen aanleiding tot extra informatievoorziening zich voordoet. Wat is de duur van fase II zoutholten? Antwoord: De statistische analyse van beschikbare gegevens geeft geen eenduidig antwoord op deze vraag. Fase II is als waarschuwingsfase op te vatten. Zodra fase II vastgesteld is moeten passende maatregelen overwogen worden. Belangrijker is de bepaling van de faseovergang II naar III met behulp van tweede orde nauwkeurigheidswaterpassing. De ervaring laat zien dat er dan nog voldoende tijd is voor het treffen van veiligheidsmaatregelen. 6

13 3 PLAN VAN AANPAK UITVOERINGSFASE 3.1 Inleiding In de uitvoeringsfase wordt ingegaan op de (lange termijn) stabiliteit van alle zoutholten en de consequenties voor het huidige en toekomstige ruimtelijk gebruik van de bovengrond. Dit op basis van het feit dat zowel de gemeente Hengelo als Enschede voornemens zijn (een deel van) het gebied van de winningvergunningen te ontwikkelen tot bedrijventerrein dan wel woonlocatie. De stuurgroep stelt voor in afstemming met de Akzo Nobel, te komen tot een beschrijving van de mogelijkheden voor ruimtelijke ontwikkelingen binnen de winningsgebieden. 3.2 Aanpak Insteek bij de uitvoeringsfase zal zijn dat de kosten beperkt worden gehouden. Nieuwe of aanvullende onderzoeken worden uitgevoerd als dit door de betrokken partijen noodzakelijk wordt geacht. Basisgegevens Dit houdt in dat onder andere gebruik gemaakt wordt van de resultaten uit onderzoeken uitgevoerd in voorgaande fasen. Daarnaast zijn echter aanvullende basisgegevens nodig zoals bijvoorbeeld: 1. een bodemdalingkaart voor het gehele boorterrein waarop de te verwachten bodemdaling weergegeven is op basis van jaarlijkse metingen en onderzoek. 2. een kaart met gewenste ruimtelijke ontwikkelingen (oa. Hengelo visie 2030, Koers middengebied) ondersteund door beide gemeenten (kunnen dus ook ontwikkelingen vanuit projectontwikkelaars omvatten); Ad. 1. Bodemdalingkaart De second opinion van Respec 4 bevat een bijlage waarop het bodemdalingrisico als gevolg van migratie van cavernes is weergegeven. Deze kaart wordt jaarlijks geactualiseerd op basis van de laatste waterpassingen. De resultaten worden op twee manieren weergegeven, op basis van klasse/fase van de betreffende boring en op basis van risico (laag, potentieel en actueel). De aandacht gaat met name uit naar boringen met een actuele kans op bodemdaling. Op basis van de principes van good salt mining practice zijn alle boringen (holruimten) nogmaals gecontroleerd op bodembeweging als gevolg van dak/pijler problemen. Als gevolg hiervan is het hierboven geschetste beeld met betrekking tot bodemdaling door migratie van cavernes enigszins gewijzigd; een aantal boringen is van klasse veranderd. De resultaten van deze controle worden in een nieuwe bodemdalingkaart verwerkt. Daarbij wordt, naast de 4 L.L. van Sambeek en J.L. Ratigan, Technical review of a method to predict subsidence over upward migrating salt- solution cavities in the Twenthe-Rijn sals concession the Netherlands. Topical report RSI Respec/ PB-KBB. June

14 bodemdaling als gevolg van migratie van cavernes, ook de bodemdaling ten gevolge van pijlerdeformatie en ten gevolge van normaal gedrag van cavernes weergegeven. Deze kaart (en bijhorende legenda) zorgt ervoor dat alle risico s op een heldere wijze beschikbaar zijn. Belangrijk is dat deze kaarten jaarlijks bijgesteld worden op basis van metingen en onderzoek. Ad.2 Hierbij wordt voor de ruimtelijke ontwikkelingen een onderverdeling gemaakt naar tijd. Te denken valt aan: korte termijn (tot 2010), middellange termijn ( ) en lange termijn ( ). Door het combineren van de kaart met verwachte bodemdalingen en gewenste ruimtelijke ontwikkelingen ontstaat een belemmeringenkaart. Vanuit de belemmeringenkaart is het mogelijk om voor met name korte termijn ontwikkelingen kaarten op te stellen welke prognoses omvatten met betrekking tot de toekomstige zakking, scheefstelling en rotatie en het optreden van druk- en trekzones. De prognoses kunnen als intervallen gegeven worden waarbij de minimale, maximale en meest waarschijnlijke waarden genoemd worden. Deze informatie kan o.a. belangrijk zijn voor bouwtechnische randvoorwaarden. 3.3 Benaderingswijze Om een duidelijk beeld te krijgen van de situaties waarmee we vanuit dit plan van aanpak geconfronteerd kunnen worden gaan we uit van een beschrijving gebaseerd op hetgeen weergegeven in onderstaand figuur. Figuur 3.1 Stabiliteit ondergrond versus bestemming bovengrond. De volgende paragrafen gaan in op de vier situaties die zich voordoen volgens bovenstaand figuur en onderstaande omschrijving. Deze situaties worden in onderstaande volgorde omschreven: 1. Belemmeringen door stabiliteit ondergrond en verandering van bestemming bovengrond 2. Belemmeringen door stabiliteit ondergrond en geen verandering bestemming bovengrond 3. Geen belemmeringen door stabiliteit ondergrond en verandering bestemming bovengrond 4. Geen belemmeringen door stabiliteit ondergrond en geen veranderingen bestemming bovengrond. 8

15 Ad.1 - Belemmeringen door stabiliteit ondergrond / verandering bestemming bovengrond Vanuit de resultaten/conclusies uit het plan van aanpak interpretatiefase is naar voren gekomen dat beide gemeenten concreter de mogelijkheden voor ruimtelijke ontwikkelingen nabij boringen willen onderzoeken. Waar het boringen betreft met kans op het ontstaan van een instortingskrater of een belemmerende bodemdaling, zal een afweging gemaakt moeten worden tussen het mogelijk voorkomen van het ontstaan van instortingskraters of de aanzienlijke bodemdaling door bijvoorbeeld het opvullen van de cavernes (o.b.v. kosten/batenanalyse) of het achterwege laten van de ruimtelijke ontwikkeling (dus geen verandering van bestemming bovengrond). Door middel van het doorlopen van onderstaande stappen moet het mogelijk zijn om een antwoord te geven op de vraag of ruimtelijke ontwikkelingen wenselijk zijn en de risico s voor het ontstaan van een instortingskrater dan wel het ontstaan van een aanzienlijke bodemdaling beperkt kunnen worden. Stap 1 Eind 2004 / begin 2005 is op basis van de principes van good salt mining practice aanvullend onderzoek uitgevoerd. Daarbij is onderzocht of de diameters van de cavernes en/of de aanwezige pijlerdiktes zouden kunnen leiden tot instortingsgevaar. Dit onderzoek is uitgevoerd voor alle cavernes, dus zowel de in bedrijf zijnde als de niet meer in bedrijf zijnde en inclusief de cavernes waarbij de kans op het ontstaan van instortingskraters bestaat. Uit dit onderzoek kan de conclusie getrokken worden dat er, behoudens één cluster 5, geen reden tot bezorgdheid is met betrekking tot de stabiliteit van cavernes en de resulterende bodemdaling, Daar waar bodemdaling aan het maaiveld ontstaat ten gevolge van deformatie van pijlers zal deze gering zijn. Op basis van de resultaten van de jaarlijkse metingen, de resultaten van bovenvermeld onderzoek en het onderzoek gericht op de actieve boringen is het mogelijk, zoals ook aangegeven in paragraaf 3.2, een kaart op te stellen met daarop aangegeven de boringen, waarbij voor het gehele terrein de verwachte bodemdaling wordt aangegeven. Stap 2 Op basis van de belemmeringen kaart (= combinatie bodemdalingkaart + kaart ruimtelijk ontwikkelingen) wordt gekeken of er sprake is van overlapping en of er verder stappen ondernomen moeten worden. In eerste instantie wordt dit door de huidige PG in overweging genomen en voorgelegd aan de SG. In het vervolg (na de uitvoeringsfase) wordt dit door een nog nader samen te stellen groep in overweging genomen en zal daar ook een advies gegeven worden over de wenselijkheid van het doorvoeren van de ruimtelijke ontwikkeling. Dit advies wordt uiteindelijk voorgelegd aan de besturen van de deelnemende organisaties (waaronder dus ook de B& W van beide gemeenten). 5 Het betreft een cluster waartoe de series 159A/159/160/161 en 156A/156/157/158 behoren. Op grond van de spanwijdte, de hoogte en het volume van de cavernes, alsmede het relatief dunne veiligheidsdak en de positie ten opzichte van andere cavernes in de buurt, wordt geadviseerd deze series met vaste stof op te vullen. Bouwen boven de series zou pas mogen plaatsvinden nadat de cavernes met vaste stof opgevuld zijn. Aan deze aanbeveling is gevolg gegeven; op dit moment wordt de serie 159A/159/160/161 met vaste stof, afkomstig uit de pekelzuivering, opgevuld. 9

16 In de overweging: worden de (technische) kosten voor het opvullen van de desbetreffende caverne of andere maatregelen (kostenraming door Akzo Nobel) meegenomen. wordt een inschatting gemaakt van enerzijds de mogelijk schade aan bebouwing en infrastructuur en anderzijds mogelijke schade voor het niet of niet geheel kunnen ontwikkelen van een gebied (op te stellen door de betreffende gemeente). In deze stappen is een concrete uitwerking van het opvullen van de cavernes niet meegenomen. Indien opvullen van de cavernes wenselijk geacht wordt, zal rekeningen gehouden moeten worden met hetgeen vermeld in onderstaand kader (stap 3). Wat te doen bij het opvullen van cavernes Om de mogelijkheden voor het opvullen van de zoutholten goed in kaart te brengen moeten een aantal onderzoeken/stappen doorlopen worden. Deze onderzoeken omvatten niet alleen de technische aspecten zoals bijvoorbeeld het bepalen van de reactie van een vulstof met andere grondlagen, het bepalen van de benodigde hoeveelheid vulstof en de beschikbaarheid van de vulstof maar ook beleidsmatige aspecten zoals afstemming van de verschillende wetten. Voorgaande houdt in dat in ieder geval de volgende stappen doorlopen dienen te worden: Mijnbouwtechnisch toetsen (reactie met zout, andere grondlagen, etc) van de vulstof. Onderzoeken van de verhouding tussen benodigd vulmateriaal per inhoud van een caverne Bepalen of de vulstof voldoende beschikbaar is. Bepalen welke ruimtelijke ordeningsmogelijkheden en milieubeperkingen er zijn voor het opvullen van de zoutholten met deze stoffen. Ad. 2 - Belemmeringen door stabiliteit ondergrond / geen verandering bestemming bovengrond Met betrekking tot het niet wijzigen van de bestemming van de bovengrond maar bijvoorbeeld wel de kans op een aanzienlijke bodemdaling of instortingskrater, is het van belang te bepalen wat de schade zal zijn op het moment dat daadwerkelijk genoemde bodemdaling of instortingskrater ontstaat. Is deze schade aanzienlijk, bijvoorbeeld door het wegvallen van een deel van een wegdek of het verzakken van bestaande bebouwing/opstallen, dan kan min of meer worden aangesloten op het verhaal (stap 3) met betrekking tot opvullen zoals hierboven aangegeven is. Monitoring vindt plaats door het tweemaal per jaar meten van de boringen met een actueel risico op het ontstaan van een instortingskrater. Daar waar sterke daling wordt waargenomen worden de betrokken eigenaren, leidingbeheerders en gemeente ingelicht. Bovendien zal de betreffende boring, wanneer deze niet toegankelijk is, zeer waarschijnlijkheid in een vroeg stadium, dat wil zeggen aan het begin van de genoemde stappen (zie 1.4), opengemaakt worden. In de uitvoeringsfase van dit project wordt voor deze situatie een handleiding opgesteld. 10

17 Ad. 3 - Geen belemmeringen door stabiliteit ondergrond / verandering bestemming bovengrond Gezien de recente ontwikkelingen inzake nieuwe beoordelingstechnieken en het toetsen van de bestaande boringen aan deze beoordelingstechnieken is met grote mate van zekerheid aan te geven dat optredende bodemdaling minimaal zal zijn (van nihil tot enkele centimeters op eeuwbasis). Deze situatie wordt bedoeld als gesproken wordt over geen belemmeringen door stabiliteit ondergrond. Gekeken zal worden of de gemeenten in overleg met Akzo Nobel in hun bouwverordening of op andere wijze eisen c.q. aanbevelingen kunnen stellen c.q. doen ten aanzien van bouwtechnische maatregelen die de veiligheid moeten vergroten Met betrekking tot nieuwe boringen zal door partijen een handleiding opgesteld worden. In deze handleiding (protocol) wordt kort de methodiek van het winningsplan omschreven alsmede de wijze waarop overleg met de gemeenten plaats zal vinden. Voor nieuwe boringen geldt in ieder geval dat er geen belemmeringen aanwezig zijn. Ad. 4 - Geen belemmeringen door stabiliteit ondergrond / geen veranderingen bestemming bovengrond Indien niet meer in gebruik zijnde boringen zonder actueel risico (= laag of potentieel risico) en geen planologische veranderingen worden voorzien, wordt er geen verdere actie ondernomen behoudens het meten van eventuele zakkingen. Daarbij worden cavernes met laag/geen risico 5- jaarlijks gemeten, cavernes met een potentieel risico jaarlijks en cavernes met een actueel risico half jaarlijks. 3.4 Aanleg/ aanpassing overige partijen Mede door de aanleg van allerlei voorzieningen (vanuit gemeente, dan wel ontwikkelaar of particulier) zal het aantal kabels en leidingen in de grond ook toenemen. Met de wetenschap dat er risico is op bodemdaling kunnen de nutsvoorzieningen mogelijk anders of op een andere locatie worden aangelegd. Akzo zal met de betrokken kabel- en leidingbeheerders overleggen over de ligging van de cavernes en zij bepalen gezamenlijk of vervolgacties nodig zijn. Akzo Nobel zal de betrokken gemeenten van de uitkomsten van het overleg op de hoogte stellen. Met betrekking tot de informatievoorziening is GIS een handig hulpmiddel. 11

18 4 RESULTAAT Het resultaat van de uitvoeringsfase bestaat uit een advies van de PG aan de SG voor de mogelijke ruimtelijke ontwikkelingen binnen het gebied. Dit advies wordt o.a. gebaseerd op antwoorden op de volgende vragen: 1. een belemmeringenkaart, waarin de belemmeringen voor ruimtelijke ontwikkelingen zijn aangegeven (Akzo Nobel); 2. op basis van de belemmeringenkaart een advies over het doorvoeren van ruimtelijke ontwikkelingen (secretaris projectgroep); 3. indien overwogen wordt om tot de opvulling van een caverne over te gaan: een opsomming van kosten en randvoorwaarden (juridisch, milieukundig) voor opvulling versus kosten vanwege het niet kunnen uitvoeren van de ruimtelijke ontwikkeling, e.e.a. als afwegingskader voor de betreffende opvulling (SodM); 4. op welke wijze is de vergoeding voor schade voortkomende uit bestaande dan wel nog in ontwikkeling te brengen zoutwinningen in de huidige wetgeving afgedekt (SodM); 5. een handleiding voor de wijze waarop omgegaan wordt met cavernes die overgaan van potentieel naar actueel risico (secretaris projectgroep); 6. een handleiding voor het overleg tussen alle betrokken partijen vanaf winningsplan via uitvoering tot nazorg (SodM); 7. een voorstel voor de organisatie van het vervolg op de uitvoeringsfase (secretaris PG). Ad. 7 Na afronding van de uitvoeringsfase worden de projectgroep en stuurgroep in hun huidige hoedanigheid opgeheven. Ter afronding van de uitvoeringsfase wordt een opzet gemaakt voor een overlegstructuur waarin de huidige deelnemers al dan wel of niet vertegenwoordigd zijn. Hierbij worden afspraken gemaakt over de frequentie van overleg en wordt eveneens een vaste agenda opgesteld. De voornoemde protocollen, overleg na de uitvoeringsfase en andere zaken kunnen door partijen worden vastgelegd in een convenant tussen Akzo Nobel, het Rijk, de provincie het de gemeenten. Om inzichtelijk te maken hoe deze uitvoeringsfase in de tijd staat is een planning opgesteld, waarin het opstellen van de protocollen en de nog lopende werkzaamheden vanuit de Akzo Nobel zijn meegenomen. Deze planning is opgenomen in bijlage III 12

19 5 PROJECTORGANISATIE De vraagstelling in deze fase verschilt van de vraagstelling in de vorige fase. Daarom kan een andere samenstelling van de PG wenselijk zijn. De nadruk zal meer op ruimtelijke ordening liggen. Partijen kunnen daarom voorstellen vertegenwoordigers met deze achtergrond naar voren te schuiven of andere partijen toe te voegen aan de organisatie. Het Ministerie van EZ heeft aangegeven in de uitvoeringsfase ook deel te nemen aan de SG. Persoonlijke wisselingen zijn er in het voorzitterschap (mevrouw Holsheimer zal de interpretatiefase afronden, daarna zal gedeputeerde Rietkerk het voorzitterschap op zich nemen). De nadruk ligt dan inhoudelijk meer op ruimtelijke ordening. 5.1 Stuurgroep (SG) In de Stuurgroep (SG) nemen thans de volgende personen deel: Dhr. Rietkerk(voorzitter) (Provincie Overijssel) Wethouder dhr. Ter Ellen (Gemeente Hengelo) Wethouder dhr. Le Loux (Gemeente Enschede) Dhr. Schrijnen (Rijkswaterstaat) Dhr. Van der Laan (Ministerie van EZ) Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) staat de SG terzijde als mijnbouwkundig adviseur. Ministerie van EZ is als vergunningverlener betrokken partij. De SG kan de Akzo Nobel uitnodigen voor het bijwonen van haar vergaderingen als er zake aan de orde komen die de aanwezigheid van Akzo Nobel noodzakelijk maken. Naast de SG-leden kan het wenselijk zijn dat een deel of de gehele PG aanwezig is bij SG vergaderingen. De SG heeft als taak de strategie uit te stippelen en op bestuurlijk niveau beslissingen te nemen en komt gemiddeld twee keer per jaar bijeen. Gedurende de looptijd van de uitvoeringsfase kunnen deelnemers hun vertegenwoordiger wijzigen. 5.2 Projectgroep (PG) In de Projectgroep (PG) zijn thans vertegenwoordigd: Dhr. Gijsendorffer (Provincie Overijssel) Dhr. Bohnen (Gemeente Hengelo) Dhr. Rol (Gemeente Enschede) Dhr. Van Herk (SodM) Dhr. Paar (Akzo Nobel) Mevr. Nagel (DHV, projectsecretaris PG, SG, RG) Zonodig is een vertegenwoordiger van het Ministerie van Economische Zaken op afroep beschikbaar. De PG heeft als taak de beslissingen zoals die in de SG zijn genomen uit te voeren en de besluitvorming in de SG voor te bereiden. In de PG wordt het voorbereidende werk voor de uitvoeringsfase gedaan c.q. gecoördineerd. De onderzoeken van Akzo Nobel worden eerste met de toezichthouder SodM besproken. Daarna worden de resultaten in de PG besproken. De 13

20 PG trekt conclusies uit de onderzoeksresultaten en presenteert deze aan de SG. Het voorzitterschap wordt beurtelings door beide gemeenten vervuld, ondersteund door de projectsecretaris. De PG komt tweemaandelijks bijeen. Ook hier geldt dat gedurende de looptijd van de uitvoeringsfase deelnemers hun vertegenwoordiging kunnen wijzigen. 5.3 Responsgroep (RG) De RG is opgezet om een direct communicatieplatform met bewoners, bedrijven en gebruikers te hebben. In de Responsgroep (RG) hebben zitting: Twee leden van de commissie van Belanghebbenden (grondeigenaren) Vertegenwoordiging van de bewoners uit het concessiegebied Vertegenwoordiging van de bedrijvenvereniging industrieterrein Twentekanaal Beheerders uit het concessiegebied De RG komt bijeen wanneer er noemenswaardige zaken zijn te melden en wordt geïnformeerd door de SG. Individuele belangen van bedrijven, bewoners en gebruikers, dienen rechtstreeks aan Akzo Nobel te worden voorgelegd. 5.4 Projectondersteuning Ook in de uitvoeringsfase is er behoefte aan een spin in het web, die het centrale aanspreekpunt is. De PG, SG en de RG krijgen ondersteuning in de vorm van een Projectsecretaris. De projectsecretaris heeft de volgende werkzaamheden: Schrijven Plan van Aanpak voor 2004/2005 (PvA III). In dit PvA - uitvoeringsfase moeten de organisatie, communicatie, uit te voeren activiteiten en het tijdspad worden uitgewerkt; Ondersteuning van de voorzitter van de PG-vergaderingen: voorbereiding, verslaglegging en andere voorkomende werkzaamheden. Eens per maand of twee maanden zal de PG bij elkaar komen om de voortgang te bespreken; Gevraagd en ongevraagd binnen door de PG gestelde kaders die activiteiten ontplooien die nodig zijn voor een goed verloop van bovengenoemde activiteiten; Ondersteuning van de voorzitter van de SG-vergaderingen: voorbereiding, verslaglegging en andere voorkomende werkzaamheden. De SG neemt beslissingen over de door de PG aangedragen voorstellen; Invullen van een centraal coördinatiepunt voor alle werkzaamheden, binnen de in het PvA - uitvoeringsfase gestelde kaders. De financiering van de kosten van de ondersteuning wordt in het volgende hoofdstuk beschreven. 14

21 6 FINANCIËN 6.1 Financiering van de onderzoeken De onderzoeken die in de interpretatiefase zijn uitgevoerd, zijn gefinancierd door Akzo Nobel. In de uitvoeringsfase zullen de onderzoeken zich meer richten op de ruimtelijke ordening. Over de verdeling van de kosten in de uitvoeringsfase worden nadere afspraken gemaakt. De provincie heeft het initiatief genomen om te kijken of de onderzoeken die nog uitgevoerd moeten worden voor een vorm van subsidie, hetzij nationaal, hetzij Europees, in aanmerking kunnen komen. 6.2 Financiering van de organisatie De deelname van de leden aan de SG en de PG gaat gepaard met kosten, welke door de leden zelf worden gedragen. Daarnaast zijn er kosten van de externe ondersteuning in de vorm van de projectsecretaris. In de interpretatiefase hebben beiden gemeenten de kosten (ruim ,-) voor het secretariaat voorgefinancierd. Voor de uitvoeringsfase (en de afronding van de interpretatiefase) worden de kosten voor het secretariaat (ca ,-) opgebracht door beide gemeenten en Provincie Overijssel. 15

22 7 COMMUNICATIE OP HOOFDLIJNEN Bij een belangrijk onderwerp als de bodemdaling is het actief informeren van betrokken partijen van groot belang. In dit hoofdstuk is een beschrijving van de communicatie aanpak op hoofdlijnen opgenomen. Deze hoofdlijnen dienen in overleg met de betrokken communicatieafdelingen van de deelnemers uitgewerkt te worden, ten einde een goed en duidelijk werkbaar communicatieplan te krijgen. 7.1 Communicatiedoelstelling De communicatie omtrent de bodemdalingproblematiek in het zoutwinningsgebied van Akzo Nobel moet er toe bijdragen dat: 1. De doelgroepen tijdig worden geïnformeerd over ontwikkelingen aangaande de problematiek, dus een pro-actieve benadering in plaats van reactief. 2. Openheid en transparantie in het proces voorop staan. 3. Zicht wordt gehouden op ontwikkeling en voortgang. 7.2 Interne communicatie De interne communicatie (ook wel projectcommunicatie) is de communicatie onderling tussen PG-leden en SG-leden. Voor de projectcommunicatie worden de PG en SG vergaderingen gebruikt. De PG communiceert en informeert met de RG tijdens de RG bijeenkomsten. De RG heeft geen toegang tot de digitale werkkamer. 7.3 Externe communicatie Per deelnemend lid van de SG en PG wordt een contactpersoon en aanspreekpunt opgegeven. Alle vragen omtrent de bodemdalingproblematiek worden door deze persoon beantwoord of intern uitgezet. De vragen en antwoorden worden in de PG besproken. Eventueel kan ertussen de contactpersonen overleg komen over bepaalde zaken. Coördinatiepunt in dit overleg is de voorzitter van de SG. Voor de leden zijn er de volgende contactpersonen aangewezen: Akzo Nobel: Frank Terhorst SodM: Jan van Herk Provincie Overijssel: Andre Gijsendorffer Gemeente Hengelo: Wil Bohnen Gemeente Enschede: Maarten Rol Rijkswaterstaat: Sjaak Aden Bewoners en beheerders kunnen hun vragen in eerste instantie stellen in de RG. De communicatie door middel van persberichten moet eenduidig voorbereid worden in de PG. Het persbericht wordt voor publicatie eerst aan de SG leden ter goedkeuring voorgelegd. 16

23 7.4 Website Bodemdaling Akzo Nobel heeft aangegeven dat, indien gewenst, het opzetten van een website over bodemdaling (technisch) mogelijk is. De interne besluitvorming binnen Akzo Nobel daarover is nog niet afgesloten. Bovendien is niets bekend over kader, financiering e.d. Indien daartoe besloten wordt kan de website in 2005 de lucht in gaan. 7.5 Communicatieplanning Na het vaststellen van het plan van aanpak uitvoeringsfase door de SG in 2005 ontstaat er de volgende communicatieplanning: Voorjaar 2005 : brief aan bewoners en beheerders over huidige stand van zaken Voorjaar 2005 : afsluiting interpretatiefase. Verschijnen persbericht met de resultaten van de interpretatiefase en aanpak uitvoeringsfase Voorjaar 2005 : bijeenkomst met responsgroep. Najaar 2005 : publicatie waterpassing voorjaar 20045van Akzo Nobel. (Eventuele) communicatie hierover middels persbericht en/ of brief. 17

24 8 COLOFON Opdrachtgever Project Dossier Omvang rapport Auteur Bijdrage Projectleider Projectmanager Datum : Maart 2005 Naam/Paraaf : : PG en SG Bodemdaling door zoutwinning in Twente : Bodemdaling in de winningsgebieden Twenthe-Rijn en Twenthe-Rijn Uitbreiding : W : 18 pagina's : Kjeld Vosjan, Miranda Nagel : Project- en stuurgroepleden : Eric-Jan de Haan : Eric-Jan de Haan 18

25 BIJLAGE 1 VERKLARENDE WOORDENLIJST 19

26 Caverne classificatie Caverne Beschrijving van de klasssen klasse 0 Caverne bevindt zicht in de zoutlaag, een veiligheidsdak is aanwezig. De caverne is stabiel, geen bodemdaling in de toekomst (alleen fase 1) 1 Het anhydriet dak is blootgesteld aan de pekel, maar de hoogte van de caverne voor aanvang van de migratie (=het zich naar boven verplaatsen van de caverne) is beperkt. De caverne migratie zal worden gestopt als gevolg van de bulking factor, voordat de caverne de basis van de Tertiaire kleilaag bereikt. Maximaal fase II bodemdaling, gevolgd door fase IIB bodemdaling (de snelheid van de bodemdaling neemt geleidelijk af ). 2 Het anhydriet dak is blootgesteld aan de pekel, de caverne heeft een grote hoogte bij aanvang migratie. De caverne zal de basis van de Tertiaire kleilaag bereiken, hetgeen ernstige bodemdaling zal veroorzaken (trogvorming). Indien een restantcaverne van ettelijke meters hoogte is overgebleven na de migratie naar de basis van de Tertiaire kle ilaag, zal er vermoedelijk een instortingskrater aan het maaiveld ontstaan. Maximaal fase III bodemdaling, gevolgd door geleidelijke afname van de bodemdaling (fase IIIB). Bodemdalingfases Bodemdali Beschrijving van de bodemdalingfases ngfases I Caverne bevindt zich in de zoutlaag of wordt tenminste op zijn plaats gehouden door de anhydrietlaag in het cavernedak; bodemdaling is van geen betekenis. (<0,5 mm/jaar) en het gevolg van de door zoutkruip in omvang afnemende cavernes. Fase I bodemdaling treedt op bij klasse 0 en enkele klasse 1 cavernes II Criterium fase-overgang I -> II: indien gedurende drie aaneengesloten jaren een deformatie optreedt van 2 tot 10 millimeter per jaar dan gaat de fase over van I naar II. Caverne werd te ver doorontwikkeld (zonder zoutdak) en heeft zich naar boven verplaatst door verbrokkeling van de Bontzandsteen en/of Muschelkalk, hetgeen een plotselinge toename van de bodemdalingssnelheid veroorzaakt, gevolgd door een constante (of enigszins verder toenemende) bodemdaling van 5 tot 20 mm/jaar. Fase II bodemdaling treedt op bij klasse 1 en enige klasse 2 cavernes (dit zijn degene die niet zin terechtgekomen in fase III bodemdaling). De bodemdaling is het gevolg van bewegingen in het gesteente in en rondom de schoorsteen van verbrokkeld gesteente, die zich boven de caverne gevormd heeft. Zodra verbrokkeld gesteente de ondergrondse ruimte heeft opgevuld, breekt een fase van afnemende bodemdaling aan (bodemdalingssnelheid neemt af naar < 10 mm/jaar) en de bodemdaling is het gevolg van consolidatie van het verbrokkelende gesteente in de caverne en de erboven gevormde schoorsteen; fase IIb Criterium fase overgang II -> IIb: indien gedurende drie aaneengesloten jaren de deformatie kleiner wordt dan gaat de fase over van II naar Iib. III Criterium fase-overgang II -> III: indien gedurende minimaal een jaar een deformatie optreedt van meer dan 20 millimeter per jaar dan gaat de fase over van II naar III. Caverne heeft de basis van de Tertiaire kleilaag (BT) bereikt, welke de overgang vormt tussen vast gesteente en losse grond, gepaard gaande met een enorme versnelling in de bodemdaling (>30 mm/jaar) aangezien de Tertiaire klei in de schoorsteen vloeit (erin zakt). Fase III is van toepassing op klasse 2 cavernes. 20

27 Zolang de versnelling of gestage toename van de bodemdaling doorgaat, bestaat er een kans op de vorming van een instortingskrater, waarvan de diepte afhankelijk is van de grootte van de resterende openstaande ruimte op het moment dat BT bereikt wordt. De afname van de bodemdaling begint zodra de openstaande ruimte is gevuld met verbrokkeld gesteente en klei; toekomstige bodemdaling (10 tot 30 mm/jaar) is het gevolg van consolidatie van het verbrokkeld gesteente (fase IIIb). Op den duur, na tientallen jaren, zal de bodemdaling praktisch tot stilstand komen, maar zover is het nog niet. Criterium fase-overgang III -> IIIb: indien gedurende twee aaneengesloten jaren de deformatie kleiner wordt dan gaat de fase over van III naar IIIb. Kans op het optreden van bodemdaling aan het maaiv eld Actueel Potentieel Laag Klasse Fase Klasse Fase Klasse Fase 2 III 2 I 2 IIIb 2 II 1 I 1 IIb 1 II 0 I Good salt mining practice Het begrip good salt mining practice houdt in, dat de zorg voor een verantwoorde uitvoering van de zoutwinning op de eerste plaats komt. Door toepassing van twee fundamentele uitgangspunten is dit in de praktijk mogelijk: Caverne-ontwerp en uitloogtechniek: het intrinsiek bestendig maken van de geometrie en pijlerafmetingen van het cavernenveld en de uitloogmethode tegen het ontstaan van een te dun veiligheidsdak en/of te zwakke zoutpijlers tussen de cavernes. Hierdoor wordt potentiële sinkholevorming en andere aanzienlijke bodemdaling op de korte en lange termijn structureel voorkomen. Planmatige en doelmatige zoutwinning: streven naar een mijnbouwkundig optimale zoutextractie om zowel schade aan maaiveld door plaatselijk geconcentreerde bodemdaling, als het geografische ruimtebeslag van het cavernenveld te beperken. Tot een planmatige winning hoort ook het zo min mogelijk zout winnen onder infrastructuur van nationaal of regionaal belang, met name autosnelwegen, spoorwegen, kanalen en essentiële nutsvoorzieningen.. In het boorterrein Hengelo kan men een onderscheid maken in drie fasen van caverne ontwikkeling: 1) nog aan te leggen cavernes, 2) in bedrijf zijnde cavernes en 3) niet-actieve cavernes. Op de aan te leggen cavernes kan men het principe van good salt mining practice volledig toepassen. Bij reeds in bedrijf zijnde cavernes kan men in ieder geval preventief het eerste fundamentele uitgangspunt van intrinsieke veiligheid toepassen. Tenslotte zal men bij de niet-actieve, uit productie zijnde cavernes achteraf moeten bepalen in hoeverre zij voldoen aan het uitgangspunt van intrinsieke veiligheid. 21