2 h/v GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK

Transcriptie

1 2 h/v GESCHIEDENIS voor de onderbouw HANDBOEK

2 Geschiedenis voor de onderbouw Handboek 2 havo vwo Auteurs Anneke Blankers Hans Bulthuis Pia Fruytier Mark Hagenaars Jessie Jongejans Frank Kerstjens Martin Prinsen Wieke Schrover Redactie Eelco Beukers Wieke Schrover Didactisch advies Prof. dr. Carla van Boxtel Derde druk Malmberg, s-hertogenbosch

3 Inhoud Aan de slag met Memo 4 Introductie 6 3 De Industriële Revolutie Oriëntatie 46 1 De tijd van regenten en vorsten Oriëntatie 10 Kern 1 Welvarend Amsterdam 12 2 Naar de Oost en de West 14 3 Uit de kunst! 16 4 Een bestuur zonder vorst 18 5 Vorsten in Europa 20 Onderzoek 6 Michiel de Ruyter 22 7 Het Ottomaanse Rijk 24 Afsluiting 26 epack Computerles kern Computerles onderzoek Computerles vaardigheden Oefentoetsen Kern 1 De eerste fabrieken 48 2 Werken in de fabriek 50 3 Leven in de industriesteden 52 4 De industrialisatie van Nederland 54 5 Arbeiders organiseren zich 56 Onderzoek 6 Thomas Edison 58 7 De eenwording van Duitsland 60 Afsluiting 62 epack Computerles kern Computerles onderzoek Computerles vaardigheden Oefentoetsen 4 Project Slavernij Oriëntatie 64 2 De tijd van pruiken en revoluties Oriëntatie 28 Kern 1 Frankrijk voor de Franse Revolutie 30 2 De Verlichting 32 3 Revolutie in Frankrijk 34 4 Gevolgen van de Franse Revolutie 36 5 De Bataafse Revolutie 38 Onderzoek 1 Miljoenen Afrikaanse slaven 66 2 Creolen en Afro-Amerikanen 68 3 Het moeizame einde van de slavernij 70 Onderzoek 6 Catharina de Grote 40 7 Het Mogolrijk in India 42 Afsluiting 44 epack Computerles kern Computerles onderzoek Computerles vaardigheden Oefentoetsen

4 5 Het Koninkrijk der Nederlanden Oriëntatie 72 Kern 1 Nederland krijgt een eigen koning 74 2 Het revolutiejaar Arbeiders voor gelijke rechten 78 4 De schoolstrijd 80 5 Strijdbare vrouwen 82 Onderzoek 6 Wilhelmina Drucker 84 7 Java in de negentiende eeuw 86 Afsluiting 88 epack Computerles kern Computerles onderzoek Computerles vaardigheden Oefentoetsen 7 Thema Ziekte en genezing door de eeuwen heen Oriëntatie 108 Onderzoek 1 Oudheid en middeleeuwen De vroegmoderne tijd Op weg naar de moderne geneeskunde 114 Overzicht historische vaardigheden 116 Het stappenplan voor onderzoek 117 Register Imperialisme Oriëntatie 90 Kern 1 Europa verovert de wereld 92 2 Oorzaken van het imperialisme 94 3 De verovering van Azië 96 4 De verovering van Afrika 98 5 Gevolgen van het imperialisme 100 Onderzoek 6 Koningin Victoria Japan 104 Afsluiting 106 epack Computerles kern Computerles onderzoek Computerles vaardigheden Oefentoetsen

5 MODERNE TIJD I Franse Revolutie Industriële Revolutie Afschaffing van slavernij Opkomst politieke stromingen In 1832 was de Industriële Revolutie in Engeland vol op gang gekomen. In een fabriek in Leeds waar vlas werd gesponnen (vlas is een vezel waar je linnen van kunt maken), werkten in dat jaar 1200 mensen. Van die groep arbeiders waren er 829 onder de achttien. Van de overgebleven volwassenen was één op de drie man. In de eerste jaren van het fabriekssysteem was het percentage kinderen en vrouwen nog groter, maar betrouwbare cijfers over die jaren ontbreken. Waar veel mannen het eeuwenoude ambachtswerk bleven doen, bevolkten vrouwen en kinderen de fabrieken. Onder welke omstandigheden moesten zij hun werk doen? WB H3 2 Ontdekken Kinderen aan het werk in een textielfabriek aan het begin van de twintigste eeuw in de Verenigde Staten. De kinderen moesten op en tussen de machines kruipen om gebroken draden weer aan elkaar te knopen en spoelen te vervangen. In dit hoofdstuk ging het vooral over Engeland en Nederland, maar ook de Verenigde Staten speelden een belangrijke rol in de Industriële Revolutie. Een van de bekendste Amerikanen uit de negentiende eeuw is Thomas Edison ( ). De In 1869 wist Edison een apparaat te verbeteren waarmee de koersen van aandelen snel konden worden doorgezonden. Het bedrijf waar hij werkte, zag zo veel mogelijkheden in het apparaat, dat ze Edison dollar betaalden voor de eigendomsrechten. Edison was zo overrompeld door dit succes, dat hij dagenlang met de cheque rondliep zonder te weten wat ermee te doen. Een vriend wist hem ten slotte over te halen de cheque naar een bank te brengen en even rustig na te denken. Dat was een nuttige tip, want na enige tijd besloot de jonge Edison het geld te gebruiken voor het opstarten van een laboratorium. Het laboratorium van Edison in Menlo Park, New Jersey (in de buurt van New York). A Er komt een nieuw middel van bestaan: industrie. Arbeiders komen op voor hun rechten. Je moet kunnen uitleggen: Vaardigheid historisch denken Arbeiders komen op voor o hun rechten Ontstaan Koninkrijk nk der Nederlanden V erbreding van het kiesrecht in Nederland Een textielfabriek in Engeland rond meeste mensen kennen hem als uitvinder van de gloeilamp en de voorloper van de grammofoon (een apparaat waarop je muziek kon afspelen). In deze paragraaf maak je kennis met Edison. Wat deed hij precies? En was hij terecht zo beroemd? WB H3 6 Een portretje van de jonge Edison. Zijn verre voorouders waren Nederlandse immigranten. afscheiding van België arbeidersbeweging arbeidsomstandigheden epidemie fabriek huisnijverheid WB H3 Oriëntatie Modern imperialisme HOOFDSTUK De Industriële Revolutie Dit soort schepen voer met post op en neer over de oceaan. De Industriële Revolutie zorgde voor modernisering. In Fabriekseigenaren besteedden nauwelijks aandacht plaats van wind en water deden nu machines het grootste aan veiligheidsmaatregelen; die kostten maar geld. deel van het werk. Het fabriekssysteem zorgde voor grote Regelmatig zaten mensen met hun armen of benen vast hoeveelheden producten van dezelfde kwaliteit. Steden in de machines. De lucht in de fabriekshallen was vochtig en landen die voorheen moeilijk waren te bereiken, waren en smerig en er klonk een oorverdovend lawaai. De nu door spoorwegen en kanalen met elkaar verbonden. gemiddelde levensverwachting van een arbeider in de Stoomschepen zorgden voor regelmatige verbindingen tussen negentiende eeuw was 35 jaar! de continenten. De industrialisatie viel samen met de opkomst van het hoeveelheid werk in de landbouw werd minder. Werkgevers kapitalisme. In dit economische systeem draait alles om het profiteerden hiervan door weinig te betalen. Protesteren bezit van geld (kapitaal). In een landbouwsamenleving ligt had geen zin; daarop volgde onmiddellijk ontslag. Er waren de macht bij mensen met grond. In een landbouw-stedelijke genoeg anderen die wilden werken. samenleving is het bezit van kapitaal al belangrijker, vanwege Kinderarbeid kwam veel voor. Kinderen gehoorzaamden de handel. In een industriële, kapitalistische samenleving beter dan volwassenen en ze kregen lagere lonen. Omdat is nóg meer kapitaal nodig. Dat kapitaal is vooral nodig om machines het zwaarste deel van het werk deden, kon het dure machines aan te schaffen. Het kapitaal is in handen resterende werk prima door kinderen en vaak ook vrouwen van particuliere ondernemers (fabrikanten, bankiers), die gedaan worden. Het geld dat ze verdienden, was hard nodig proberen zo veel mogelijk winst te maken. Prijzen en lonen om het gezin draaiende te houden. komen tot stand via vraag en aanbod. Veel vraag betekent hoge prijzen en andersom geldt ook: weinig vraag betekent lage prijzen. De modernisering van de economie had gevolgen voor de bevolkingssamenstelling. Sinds de middeleeuwen had afkomst je plaats in de samenleving bepaald Het kapitalisme was gunstig voor de eigenaren van de (standensamenleving). In plaats daarvan kwam er een fabrieken. In eerste instantie ondervonden de arbeiders alleen klassensamenleving. Voortaan bepaalden bezit en inkomen maar nadelen. De arbeidsomstandigheden in de eerste tot welke sociale laag iemand hoorde. De hoogste laag fabrieken waren beroerd: bestond uit rijke fabrikanten en bankiers. Daarna kwamen de hogere en lagere middenklasse en onderaan stonden de werkweek duurde zes dagen en vakanties bestonden niet. arbeiders. De arbeiders hadden geen of weinig bezit en kregen lage lonen. Pas aan het einde van de negentiende eeuw maakten handwerkers een compleet product als een stoel, profiteerden ook de arbeiders van de welvaartstijging. een tafel of een hek. Nu deed de machine het meeste werk en deden de arbeiders alleen nog maar simpele WB H3 2 Verwerken handelingen. 51 industrialisatie Industriële Revolutie industriële samenleving infrastructuur kapitalisme De gloeilamp: een uitvinding van Edison? Een andere belangrijke uitvinding van Edison: de fonograaf. Met dit apparaat kon je geluid opnemen en weer afspelen. kinderarbeid klassensamenleving leefomstandigheden liefdadigheid massaproductie HOOFDSTUK De Industriële Revolutie Edison op latere leeftijd (1914) telefonerend aan zijn bureau. Links van hem een van zijn uitvindingen: een dicteermachine. HOOFDSTUK De Industriële Revolutie modernisering politieke partij urbanisatie vakbond Aan de slag met Memo Inmiddels weet je al van alles van geschiedenis. Weet je nog hoe Karel de Grote zijn leger bij elkaar moest rapen om oorlog te kunnen voeren? En waarom niet iedereen blij is met Columbus Day in Amerika? Als je het alweer een beetje vergeten bent, kun je in het eerste hoofdstuk van Memo nog eens bekijken wat er ook alweer in de eerste vijf tijdvakken gebeurd is. Ook heb je geleerd om historische bronnen te lezen, te bekijken en erover na te denken. Dat gaan we in dit tweede deel van Memo ook weer doen. In dit deel van Memo komen drie nieuwe tijdvakken aan de orde. Je komt dus elk hoofdstuk weer iets dichter bij onze tijd. Over één van deze tijdvakken is zo veel te leren dat daar drie hoofdstukken aan besteed worden. 3 De Industriële Re volutie 1800 kern De tijd van burgers en stoommachines 2 Werken in de fabriek oriëntatie Op de tekening zie je hoe de Engelse stad Manchester er rond 1850 uitzag. In iets meer dan zestig jaar steeg de bevolking van die stad van inwoners in 1788 tot meer dan inwoners in 1850! Wat was er aan de hand? Wat veroorzaakte deze enorme bevolkingsgroei en welke gevolgen had dat voor de leef- en werkomstandigheden van de bevolking? Rond 1760 waren in Engeland de eerste echte fabrieken ontstaan. Daarmee begon een periode van grote veranderingen in Europa en de Verenigde Staten. Die periode noemen we de Industriële Revolutie. bron Zoals je gewend bent, werk je weer met twee boeken. Een handboek (HB) met de belangrijkste informatie en een werkboek (WB) met opdrachten. Bovendien heb je via de computer weer toegang tot het epack met computerlessen en oefentoetsen. Opbouw van het hoofdstuk In het handboek en werkboek zijn de bronnen erg belangrijk. Over alle bronnen vind je vragen terug in het werkboek. Het is dus belangrijk om alle bronnen goed te bestuderen en de bijschriften te lezen. De meeste hoofdstukken in Memo bestaan weer uit de volgende onderdelen: Ontdekken Kinderen en vrouwen bron 6 onderzoek historische personen 6 Thomas Edison bron 5 Leertekst Vooruitgang? Arbeidsomstandigheden in de fabrieken Klassen vervangen standen Oriëntatie Je maakt in het handboek kennis met de tijd die in het hoofdstuk wordt behandeld aan de hand van één grote afbeelding en de tijdbalk. Op de tijdbalk staan ook de kenmerkende aspecten. In het werkboek maak je de Oriëntatieopdrachten. Die geven je een beter beeld van de tijd die in het hoofdstuk wordt behandeld. Kern In de kernparagrafen worden de geschiedenisbegrippen uitgelegd zodat je ze goed kunt leren. Je gaat eerst op ontdekkingstocht. Je leest de tekst onder Ontdekken in het handboek. Dan ga je in het werkboek aan de slag met een concreet historisch probleem: de ontdekkingsopdracht. Na de ontdekkingsopdracht ga je de leertekst leren en maak je de opdrachten onder het kopje Verwerken in het werkboek. Je zult merken dat de leerteksten in dit tweede leerjaar wat langer zijn dan je gewend was. Je gaat in het werkboek daarom leren om hoofd- en bijzaken van elkaar te onderscheiden zodat je ook deze leerteksten je eigen kunt maken. Als je met Verwerken klaar bent staat er onder Extra een leuke opdracht voor je klaar. Intro Een Amerikaans genie? Het eerste grote succes bron 2 afsluiting Afsluiting Wat moet je kennen en kunnen? bron 1 Begrippen bron 4 bron 3 bron 5 4

6 58 Oostende Brugge 0 50 km Gent Bergen Brussel Antwerpen Mechelen Charleroi Couvin Leuven Namen Luik Maastricht Verviers Aken 54 kern 4 De industrialisatie van Nederland Ontdekken lampen Toen de inkoper van de Russische tsaar in 1898 de Philipsfabriek in Eindhoven bezocht, was hij diep onder de indruk van de mooie kaarsvormige gloeilampen. Hij bestelde er meteen maar voor het Winterpaleis van de tsaar in Sint-Petersburg. Het was een enorme order voor het bedrijf dat nog niet zo lang bestond. In 1891 hadden vader en zoon Frederik en Gerard Philips in een leegstaande loods in Eindhoven de eerste gloeilampenfabriek van Nederland geopend. Ze namen daarmee een flink risico, want slechts enkele Nederlanders hadden elektriciteit. Nederland loopt achter aangelegd met particulier geld. Daarna ging het snel: zes jaar Groot-Brittannië was het eerste land dat op grote later was er al een verbinding tussen Amsterdam, Rotterdam schaal industrialiseerde. Ook België, dat sinds 1815 en de Duitse grens. Ook het stelsel van waterwegen werd tot het Koninkrijk der Nederlanden behoorde, had uitgebreid. De haven van Amsterdam werd met een nieuw al vroeg industrie. In de rest van Europa kwam het kanaal direct met de Noordzee verbonden. Rotterdam kreeg industrialisatieproces pas later op gang. Door de afscheiding op zijn beurt de Nieuwe Waterweg, die de winstgevende kern van België in 1839 verloor Nederland zijn industrie en liep het overslaghandel met het Duitse Ruhrgebied mogelijk maakte. opeens achter ten opzichte van andere landen. Voortaan konden grondstoffen en eindproducten goedkoper In ons land werden de nieuwe technologieën pas na 1860 worden vervoerd. volop in gebruik genomen. Dat had ook te maken met de twijfels die veel Nederlandse ondernemers hadden bij de Er komt vaart in de industrialisatie industrialisatie. Zij waren niet bereid de forse investeringen te Tegen het einde van de negentiende eeuw werden in doen die nodig waren om (stoom)machines aan te schaffen en Zuid-Limburg steenkolenmijnen geopend. Dat was hoog fabrieken te bouwen. De (wind)molens voldeden toch prima? nodig, omdat steenkool een belangrijke voorwaarde voor En had nu eenmaal weinig of geen steenkolen. industrialisatie was. Toch kwam er niet veel zware industrie Stoomkracht werd voor het eerst op grote schaal ingezet bij als machine- en scheepsbouw. Als zulke bedrijven al de drooglegging van Haarlemmermeer rond het midden werden opgericht, gebeurde dat vooral in het westen van De industrialisatie van van Nederland negentiende eeuw. Het was het begin van een eerste het land. Wel ontstonden er veel bedrijven die agrarische industrialisatiegolf. Er kwamen nieuwe textielfabrieken in producten verwerkten tot nieuwe producten. Zo kwamen er Noord-Brabant en Twente, scheepsfabrieken in Noord- bierbrouwerijen en jenever-, suiker- en margarinefabrieken. De en Zuid-Holland en ook bij het verwerken van landbouwproducten in Groningen werd stoomkracht gebruikt. Op die en Duitsland nam sterk toe. export van boter, kaas en varkensvlees naar Groot-Brittannië plaatsen waren de benodigde grondstoffen aanwezig en Door de fabricage van gespecialiseerde producten ontstonden Ontdekken woonden veel arme mensen die bereid waren te werken voor bedrijven die nu nog bestaan en wereldconcerns zijn een laag loon. geworden. Uit de Bataafsche Petroleum Maatschappij die olie lampen Gerard Philips en zijn broer Anton, die een paar uit jaar Nederlands-Indië later verwerkte, groeide Royal Dutch Shell. Een betere infrastructuur De kleine gloeilampenfabriek in Eindhoven is nu een enorm Toen de inkoper van de Russische tsaar in bron de in de zaak kwam, De industrialisatie waren voorbeelden van Nederland had onder meer van te maken de ondernemers bedrijf voor elektronische apparatuur: Philips. De Maasbruggen in Rotterdam. De spoorbrug kwam in 1877 met de verbetering van de infrastructuur. In 1839 was de Philipsfabriek in Eindhoven bezocht, was gereed. hij De diep verkeersbrug onder een jaar later. de die aan het einde eerste van spoorlijn de tussen negentiende Haarlem en Amsterdam eeuw klaar. Hij was in Nederland WB H3 4 Verwerken kern bron 12 Industrie en verbindingen in Nederland in de negentiende eeuw. 4 De industrialisatie 1 Bekijk WB bron 15. Voor het van ontstaan Nederland van industrie in een bepaald gebied zijn een paar dingen noodzakelijk. Die noem Ontdekken je voorwaarden. Welke voorwaarden voor industrialisatie kun a Beslis over de industrialisatie je het kaartje van Nederland ontdekken? Kruis de juiste zinnen aan. G In de negentiende eeuw bracht een Duitse schrijver een de nabijheid van een grondstof als steenkool Oorzaken bezoek aan Nederland. Hij merkte op dat als het fout liep met Europa, je het best naar Nederland een goede kon gaan: verbinding daar gebeurde met alles een zeehaven vijftig jaar later. de aanwezigheid van spoorwegen Op dat moment had hij gelijk. In vergelijking met andere landen was Nederland een achtergebleven de verbouw gebied. Dat van betrof katoen vooral op de plantages economie. Waar in heel West-Europa de fabrieksschoorstenen 2 Probeer nu zelf ook nog twee dingen te noemen die gunstig rookten en de steden snel groeiden, leek Nederland stil te staan. zijn voor het ontstaan van industrie in een gebied. Stel dat je in 1860 in Nederland als minister in de regering zit en je moet de industrialisatie stimuleren. Aan welke twee zaken zou je speciaal aandacht schenken? Maak deze opdracht met je buurman of buurvrouw. 1 Bekijk WB bron 15. Voor het ontstaan van industrie in een bepaald gebied zijn een paar dingen noodzakelijk. Die noem je voorwaarden. Welke voorwaarden voor industrialisatie kun je in het kaartje ontdekken? Kruis de juiste zinnen aan. de nabijheid van een grondstof als steenkool een goede verbinding met een zeehaven de aanwezigheid van spoorwegen de verbouw Oostende van katoen op plantages Brugge 2 Probeer nu zelf ook nog twee dingen te noemen die gunstig zijn voor het ontstaan van industrie in een gebied. Gent Gerard Philips en zijn broer Anton, die een paar jaar later in de zaak kwam, waren voorbeelden van de ondernemers die aan het einde van de negentiende eeuw in Nederland allerlei nieuwe bedrijven opzetten. Daarmee hobbelde ons land achter de andere Europese landen aan. Daar was de industrialisatie veel eerder begonnen. Jij gaat beslissen hoe je de industrialisatie van een land zou kunnen stimuleren. WB H3 4 Ontdekken bron 14 Een moderne meelfabriek in Middelburg in Leertekst indruk van de mooie kaarsvormige gloeilampen. Hij bestelde er meteen maar voor het Winterpaleis van de tsaar in Sint-Petersburg. Het was een enorme order voor het bedrijf dat nog niet zo lang bestond. kern In 1891 hadden vader en zoon Frederik en Gerard Philips in een leegstaande loods in Eindhoven de eerste gloeilampenfabriek 4 van De Nederland industrialisatie geopend. Ze namen van Nederland WB H3 4 Ontdekken daarmee een flink risico, want slechts enkele Nederlanders hadden elektriciteit. Ontdekken Beslis over de industrialisatie van Nederland G In de negentiende eeuw bracht een Duitse schrijver een bezoek aan Nederland. Hij merkte op dat als het fout liep met Europa, je Industrie het best naar en Nederland verbindingen kon gaan: in daar Nederland gebeurde in alles de negentiende eeuw. vijftig jaar later. bron 12 Op dat moment had hij gelijk. In vergelijking met andere landen was Nederland een achtergebleven gebied. Dat betrof vooral de economie. Waar in heel West-Europa de fabrieksschoorstenen rookten en de steden snel groeiden, leek Nederland stil te staan. Stel dat je in 1860 in Nederland als minister in de regering zit en je moet de industrialisatie stimuleren. Aan welke twee zaken zou je speciaal aandacht schenken? Maak deze opdracht met je buurman of buurvrouw km Bergen Brussel 4 Voordat je kunt beslissen op welke twee zaken jullie de HB bron 15: ja nee, omdat nadruk gaan leggen bij de industrialisatie, moet je eerst weten 3 Lees Nederland loopt achter in de leertekst. WB bron 15: ja nee, omdat wat de mogelijkheden zijn. Vul het schema in. Noteer de oorzaken van de achterstand van Nederland op de rest van Europa. Welke bronnen uit HB en WB kun je daarbij gebruiken? WB bron 16: ja nee, omdat Stel bij iedere bron de vraag of de bron iets te maken heeft met de oorzaken van industrialisatie van Nederland. Leg ook WB bron 17: ja nee, omdat De achterstand uit waarom van wel of niet. Nederland HB bron 12: ja nee, WB bron 18: ja nee, omdat b Aan welke oorzaak zou je als minister iets kunnen doen? Leg je antwoord uit. WB bron 19: ja nee, omdat HB bron 13: ja nee, omdat HB bron 14: ja nee, omdat 5 Lees nog eens Nederland loopt achter in de leertekst. Welke 4 Voordat je kunt beslissen op welke twee zaken jullie de twee oorzaken voor het ontstaan van industrie op een nadruk gaan leggen bij de industrialisatie, moet je eerst weten bepaalde plaats worden in die tekst genoemd? wat de mogelijkheden zijn. Welke bronnen uit HB en WB kun je daarbij gebruiken? Stel bij iedere bron de vraag of de bron iets te maken heeft 6 a Hieronder staat een aantal zaken die een rol kunnen met de oorzaken van industrialisatie van Nederland. Leg ook spelen bij de industrialisatie van een gebied. Aan welke twee uit waarom wel of niet. zaken zouden jullie als minister van Nederland extra aandacht Antwerpen HB bron 12: ja nee, en geld willen geven? de aanleg van wegen, spoorwegen en kanalen het moderniseren van een zeehaven Mechelen HB bron 13: ja nee, omdat meer handel met Indonesië Leuven de winning van grote hoeveelheden grondstoffen bron 15 Industrie HB bron 14: ja nee, omdat en verbindingen in België rond Maastricht het op grote schaal inzetten van stoommachines Aken Luik Verviers Namen bron 13 Paardenmolens Charleroi Windmolens De Maasbruggen in Rotterdam. De spoorbrug kwam in 1877 Watermolens gereed. De verkeersbrug een jaar later. bron 15 Industrie en verbindingen in België rond Stoommachines Couvin steenkoolgebied bron 16 Aantal krachtwerktuigen in industrie spoorweg en nijverheid in Nederland. haven Steden met katoen meer dan inwoners 1 4 metaal steenkoolgebied inwoners 1 4 spoorweg inwoners 3 12 haven katoen bron 17 Gegevens over de verstedelijking van metaal Nederland in de negentiende eeuw allerlei nieuwe bedrijven opzetten. Daarmee hobbelde ons land achter de andere Europese landen aan. Daar was de industrialisatie veel eerder begonnen. Jij gaat beslissen hoe je de industrialisatie van een land zou kunnen stimuleren. 3 Lees Nederland loopt achter in de leertekst. a Vul het schema in. Noteer de oorzaken van de achterstand van Nederland op de rest van Europa. Oorzaken De achterstand van Nederland b Aan welke oorzaak zou je als minister iets kunnen doen? Leg je antwoord uit. HOOFDSTUK De Industriële Revolutie bron 15 Amsterdam aan het einde van de negentiende eeuw. HB bron 15: ja nee, omdat WB bron 15: ja nee, omdat WB bron 16: ja nee, omdat Onderzoek Met de begrippen en theorie uit de kern doe je onderzoek naar een persoon of een ander land. Afsluiting In de afsluiting staat precies opgesomd welke vragen je moet kunnen beantwoorden als je het hele hoofdstuk goed geleerd hebt. Daar staan ook alle begrippen bij elkaar. bron 14 Een moderne meelfabriek in Middelburg in Leertekst Bijzondere hoofdstukken Net als in het eerste deel zijn twee hoofdstukken wat anders. Eén hoofdstuk is het projecthoofdstuk over slavernij. In dit hoofdstuk ben je niet HOOFDSTUK De Industriële Revolutie alleen met geschiedenis bezig, maar ook met het stimuleren aardrijkskunde van de aanwezigheid van goedkope en arbeidskrachten economie. het stimuleren van meer investeringen b Leg je keuze uit. Het andere keuze 1: hoofdstuk is het themahoofdstuk over geneeskunde. Dit hoofdstuk gaat keuze 2: over alle tijdvakken die je tot dan gehad hebt. WB bron 17: ja nee, omdat Nederland loopt achter aangelegd met particulier geld. D Groot-Brittannië was het eerste land dat op grote later was er al een verbinding tus WB bron 18: ja nee, omdat schaal industrialiseerde. Ook België, dat sinds 1815 en de Duitse grens. Ook het stels tot het Koninkrijk der Nederlanden behoorde, had uitgebreid. De haven van Amsterd HB H3 4 Leertekst WB bron 19: ja nee, omdat al vroeg industrie. In de rest van Europa kwam het kanaal direct met de Noordzee ve industrialisatieproces pas later op HOOFDSTUK De Industriële Revolutie Verwerken gang. Door de afscheiding op zijn beurt de Nieuwe Waterwe van België in 1839 verloor Nederland zijn industrie en liep het overslaghandel met het Duitse Ru 5 Lees nog eens Nederland loopt achter in de leertekst. Welke 7 Vul met behulp van de leertekst het schema over de industrialisatie van landen. Nederland in. In het schema komen oorzaken Voortaan en konden grondstoffen en het stimuleren twee van de oorzaken aanwezigheid voor van goedkope het opeens ontstaan van achter industrie ten op opzichte een van andere arbeidskrachten bepaalde plaats worden In in ons die tekst land genoemd? werden de nieuwe technologieën gevolgen van die industrialisatie pas na 1860 te staan. worden vervoerd. het stimuleren van meer investeringen b Leg je keuze uit. volop in gebruik genomen. Dat 8 had a Leg ook met te behulp maken van WB met bron de 15 en 19 uit dat de keuze 1: afscheiding van België in 1839 een grote klap was voor de twijfels die veel Nederlandse ondernemers hadden bij de Er komt vaart in de industrialis 6 a Hieronder staat een aantal zaken die een rol kunnen modernisering van de economie van Nederland. industrialisatie. Zij waren niet bereid de forse investeringen te Tegen het einde van de negentien spelen bij de industrialisatie van een gebied. Aan welke twee keuze 2: zaken zouden jullie als doen minister die van nodig Nederland waren extra aandacht om (stoom)machines aan te schaffen en Zuid-Limburg steenkolenmijnen g en geld willen geven? fabrieken te bouwen. De (wind)molens b Leg met voldeden behulp van toch de kaart prima? van WB bron 15 nodig, uit waarom omdat steenkool een bela de aanleg van wegen, En spoorwegen Nederland en kanalen had nu eenmaal weinig juist daar of al geen vroeg industrie steenkolen. kwam. industrialisatie was. Toch kwam e het moderniseren van een zeehaven HB H3 4 Leertekst Stoomkracht werd voor het eerst op grote schaal ingezet bij als machine- en scheepsbouw. A meer handel met Indonesië Verwerken de drooglegging van de Haarlemmermeer rond het midden werden opgericht, gebeurde dat v de winning van grote hoeveelheden grondstoffen 7 Vul met behulp van de het leertekst op het grote schema schaal over de van inzetten industrialisatie van Nederland in. In het schema komen oorzaken en de van negentiende stoommachineseeuw. Het was het begin van een eerste het land. Wel ontstonden er veel industrialisatiegolf. Er kwamen nieuwe textielfabrieken in producten verwerkten tot nieuwe gevolgen van die industrialisatie te staan. Profijt van Nederlands-Indië 8 a Leg met behulp van WB bron 15 en 19 uit dat de Noord-Brabant en Twente, scheepsfabrieken Nederlands-Indië was in Noord- een deel van Nederland. Het bierbrouwerijen eilandenrijk was een interessant van landbouw- gebied voor de Nederlandse export van boter, kaas en varkens en jenever-, suik afscheiding van België in 1839 een grote klap was voor de modernisering van de economie van Nederland. 1850en Zuid-Holland en 1880 ook bij het verwerken Paardenmolens ondernemer. Hij kon er bijvoorbeeld grondstoffen vandaan producten in Groningen werd stoomkracht gebruikt. Op die en Duitsland nam sterk toe. halen. Van de totale uitvoer aan machines ging twee derde b Leg met behulp van de kaart van WB bron 15 uit waarom Windmolens 3050plaatsen 3400 waren 3120 de 1790 benodigde grondstoffen juist daar al vroeg industrie kwam. naar de kolonie. aanwezig Tussen 1866 en en 1900 voerde Nederland Door de in fabricage van gespecialis totaal voor ruim 80 miljoen gulden aan katoenen stoffen uit. Watermolens 470woonden 500 veel 250arme 160 mensen die bereid waren te werken voor bedrijven die nu nog bestaan en Het grootste deel daarvan, ruim 63 miljoen gulden, werd naar Stoommachines 292een laag 820 loon Nederlands-Indië geëxporteerd. geworden. Uit de Bataafsche Petr uit Nederlands-Indië verwerkte, g De kleine gloeilampenfabriek in E bedrijf voor elektronische appara Nederlands-Indië bron 16 Aantal krachtwerktuigen in industrie Nederlands-Indië was een deel van Nederland. Het Een eilandenrijk betere infrastructuur en nijverheid in Nederland. bron 18 Profijt van was een interessant gebied voor de Nederlandse ondernemer. Hij kon er bijvoorbeeld grondstoffen vandaan Jaar Nederland België De industrialisatie van Nederland had onder meer te maken naar de kolonie. Steden Tussen 1866 meten 1900 voerde Nederland in met de 1800 verbetering 1900 van de infrastructuur. In 1839 was de halen. Van de totale uitvoer aan machines ging twee derde totaal voor ruim 80 miljoen gulden aan katoenen stoffen uit. deel meer daarvan, dan ruim miljoen inwoners gulden, werd naar eerste spoorlijn tussen Haarlem en Amsterdam klaar. Hij was Nederlands-Indië geëxporteerd. WB H3 4 Verwerken Het grootste inwoners bron 18 Jaar Nederland België000 inwoners bron Gegevens over de verstedelijking van bron 19 Aantallen stoommachines in België Nederland in de negentiende eeuw. en Nederland in de industrie bron 19 Aantallen stoommachines in België en Nederland in de industrie. HOOFDS 59 5

7 introductie i Van jagers en boeren naar In het eerste deel van Memo heb je kennisgemaakt met vijf tijdvakken. In dit tweede deel komen daar drie tijdvakken bij. Voordat je daarmee begint, bekijken we nog eens wat je vorig jaar hebt geleerd. Die kennis heb je nodig bij de nieuwe tijdvakken. Je kunt namelijk pas uitleggen wat er in een bepaalde periode is veranderd, als je weet hoe het daarvoor was. Op deze bladzijden vind je samenvattingen van de tijdvakken die vorig jaar zijn behandeld. Je ziet ook een aantal afbeeldingen uit de tijdvakken. Ze staan alleen niet bij het goede tijdvak. Maar bij welk tijdvak horen ze wel? Dat is een van de opdrachten die jij in het werkboek gaat maken. WB Introductie De tijd van jagers en boeren Miljoenen jaren lang leefden de mensen van de jacht en het verzamelen van voedsel. Ze trokken rond en hadden geen vaste woonplaatsen. Zo n samenleving heet een samenleving van jagers en verzamelaars. Met de komst van de landbouw, rond 9000 voor Christus, veranderde er veel. Er ontstonden landbouwsamenlevingen. De boeren woonden op vaste plaatsen en leerden hun akkers te bevloeien. Doordat er meer voedsel was, hoefde niet iedereen boer te zijn en ontstonden er verschillende beroepen. Om alles goed te regelen, was er een bestuur nodig. Na verloop van tijd ontstonden er steden langs de Eufraat, de Tigris en de Nijl. In deze steden woonden bestuurders, priesters, handwerkslieden en handelaren. Met de uitvinding van het schrift rond 3000 voor Christus eindigt de prehistorie voor Chr. bron A PREHISTORIE Jagers en verzamelaars Overgang naar de landbouw De eerste steden ontstaan 6

8 De tijd van Grieken en Romeinen bron B Na 3000 voor Christus ontstonden op verschillende plaatsen bloeiende beschavingen, bijvoorbeeld die van de Grieken en de Romeinen. In die beschavingen speelden steden, nijverheid en handel een grote rol. Het waren landbouw-stedelijke samenlevingen. De Grieken legden de basis voor de wetenschap zoals wij die tegenwoordig beoefenen. De Romeinen namen veel zaken over uit de Griekse cultuur, zoals het bouwen van tempels. Ook vereerden ze, net als de Grieken, een groot aantal goden. Later namen andere volken op hun beurt de gewoontes en kennis van de Grieken en Romeinen over. De Romeinse cultuur verspreidde zich over Europa door veroveringen en handel. Ook de Germanen, bewoners van het gebied dat nu Nederland heet, kregen zo met de Romeinse cultuur te maken. Op dezelfde manier kon het christendom zich verspreiden. In het begin was dat geloof in het Romeinse Rijk verboden en werden christenen vervolgd. Later was het de enig toegestane godsdienst. De periode van 3000 voor Christus tot 500 na Christus wordt ook wel de oudheid genoemd. Het is de tijd van de oude Egyptenaren onder leiding van de farao s, de oude Grieken en de Romeinen. De periode eindigt met het verdwijnen van het (West-)Romeinse Rijk. De tijd van monniken en ridders In het jaar 500 eindigt de oudheid. In Europa beginnen de middeleeuwen: de periode van 500 tot De middeleeuwen beginnen met het verdwijnen van het West-Romeinse Rijk en eindigen met de ontdekkingsreizen en het uiteenvallen van de christelijke Kerk. De tijd van monniken en ridders ( ) is het eerste tijdvak van deze periode. De meeste mensen leefden weer alleen van de landbouw. De steden waren in verval geraakt en bijna alle handel over grote afstanden was verdwenen. De meeste boeren verloren hun zelfstandigheid en werden horigen in ruil voor bron C bescherming door een heer. Zo ontstond het hofstelsel. In deze periode was het lastig om een groot gebied te besturen. Koningen gebruikten daarvoor het leenstelsel. In het leenstelsel kregen leenmannen een stuk land in leen in ruil voor een belofte van trouw. Namens de koning bestuurden de leenmannen dat gebied en spraken er recht. In Europa werd het christendom steeds belangrijker. Vooral de kloosters speelden een belangrijke rol bij de verspreiding van dat geloof. In het Midden-Oosten ontstond een ander belangrijk geloof: de islam. Dat geloof verspreidde zich snel over Noord-Afrika en Spanje voor Chr. 500 na Chr. OUDHEID Griekse cultuur Romeinse Rijk: verspreiding Grieks-Romeinse cultuur Ontstaan en verspreiding christendom 1 MIDDELEEUWEN Hofstelsell Leenstelsel Verdere verspreiding christendom Ontstaan en verspreiding islam 7

9 introductie i ontdekkers en hervormers De tijd van steden en staten In de tweede helft van de middeleeuwen, vanaf 1000, ontstonden er weer veel steden. Dat had te maken met verbeteringen in de landbouw en een sterke toename van de handel over grotere afstand. De inwoners van de steden, de burgers, wilden het leven in hun stad zoveel mogelijk zelf regelen. De problemen in de steden verschilden namelijk van die op het platteland. Daarom wilden burgers eigen wetten kunnen maken en zelf rechtspreken. Zo waren ze minder afhankelijk van de heer in wiens gebied de stad lag. De rechten van een stad werden geregeld in de stadsrechten. De ambachtslieden in de steden organiseerden zich in gilden. Die gilden hielden toezicht op mensen die hetzelfde ambacht uitoefenden. De gilden zorgden voor de opleiding van nieuwe vaklui en waren er ook voor de gezelligheid. Aan het einde van de middeleeuwen probeerden vorsten hun macht te vergroten. Langzaam maar zeker ontstonden er grote landen die ze vanuit één centraal punt bestuurden. Het was het begin van een aantal Europese staten dat nog steeds bestaat. Ook de Bourgondische Nederlanden ontwikkelden zich tot een centraal bestuurde staat. bron D 1000 MIDDELEEUWEN 8 Opkomst van handel en steden Strijd tussen Kerk en staat Centraal bestuur en ontstaan van staten Steden krijgen meer zelfstandigheid

10 De tijd van ontdekkers en hervormers Met het jaar 1500 eindigen de middeleeuwen en begint de vroegmoderne tijd. Het eerste tijdvak in de vroegmoderne tijd is de tijd van ontdekkers en hervormers. Uit de naam blijkt al dat het een tijd was van grote veranderingen. Die veranderingen waren al een beetje begonnen aan het einde van de middeleeuwen met de renaissance. In Italië bestudeerden geleerden boeken en kunstwerken uit de Grieks-Romeinse tijd. Daardoor veranderde de manier waarop zij naar de mens keken. Voortaan lag er minder nadruk op het geloof en het leven na de dood. De mens en het leven op aarde kwamen meer centraal te staan. Rond 1500 begonnen Europese schepen de grote oceanen te verkennen. Columbus en Vasco da Gama, twee beroemde ontdekkingsreizigers, zeilden naar onbekende gebieden en ontdekten nieuwe vaarroutes. De volken in de andere werelddelen leerden de Europeanen meestal kennen als hardhandige meesters. Maar ook onder elkaar maakten de Europeanen flink ruzie. De christelijke Kerk viel uiteen in een katholiek en een protestants deel. In de Nederlanden viel het rumoer rond dat uiteenvallen samen met een opstand tegen de Spaanse koning Filips II. In een tijd van gevechten en wreedheden kwam de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden tot stand. bron E 1500 VROEGMODERNE TIJD Ontdekkingsreizen Renaissance De hervorming De opstand 9

11 1 De tijd van regente 1600 De tijd van regenten en vorsten VROEGMODERNE TIJD Ontstaan handelskapitalisme en wereldeconomie Gouden Eeuw voor de Republiek Wetenschappelijke revolutie Vorsten willen absolute 10

12 n en vorsten oriëntatie Deze wereldkaart is gemaakt in Hij komt uit de Atlas Major, een atlas met bijna zeshonderd kaarten. De atlas laat goed zien dat er in 1662 door ontdekkingsreizen en wereldhandel meer kennis van de wereld was. De maker van de atlas heette Joan Blaeu (spreek uit als Blauw ). Dat hij een Nederlander was, is geen toeval. Ons land, dat toen de Republiek werd genoemd, was namelijk het centrum van de internationale handel. Er werd veel geld verdiend. Ook leefden er beroemde schilders en wetenschappers in de Republiek. Vandaar dat de zeventiende eeuw ook wel de Gouden Eeuw wordt genoemd. WB H1 Oriëntatie Verlichting macht 11

13 kern 1 Welvarend Amsterdam Ontdekken Het achtste wereldwonder Op 26 juli 1655 werd op de Dam in Amsterdam op feestelijke wijze een nieuw stadhuis in gebruik genomen. Iedereen keek zijn ogen uit. Nog nooit was er zoveel marmer aan de buitenkant van een gebouw gebruikt en ook van binnen was het stadhuis schitterend. De mensen waren zo onder de indruk, dat het stadhuis ook wel het achtste wereldwonder werd genoemd. Dit was precies de bedoeling van het Amsterdamse stadsbestuur. Het ging namelijk erg goed met de stad. Amsterdam was in de zeventiende eeuw welvarend en kende een grote bevolkingsgroei. Dat kwam onder andere doordat meer dan honderdduizend mensen uit Antwerpen naar Amsterdam waren gevlucht. In 1585 hadden de Spanjaarden Antwerpen veroverd om de stad te straffen voor de opstand tegen de Spaanse koning Filips II. Veel Antwerpenaren kwamen hierdoor voor een moeilijke keuze te staan: blijven of vertrekken? Wat zou jij doen als je in 1585 een Antwerpse koopman was? Zou je blijven of vertrekken? WB H1 1 Ontdekken bron 1 Het stadhuis van Amsterdam in de zeventiende eeuw. Republiek van de Verenigde Provinciën Generaliteitslanden (1648) Spaanse Nederlanden afsluiting van de havens en Schelde huidige staatsgrenzen NOORDZEE Baltische Zee Emden GRONINGEN Jemgum Groningen Leeuwarden Heiligerlee Oost-Indische Compagnie, 1602 FRIESLAND West-Indische Compagnie, 1621 LAND VAN Ems DRENTHE uit Amerika: uit Afrika: Au Alkmaar Leiden Zutphen UTRECHT Den Haag Utrecht GELDERLAND Rijswijk Gouda Arnhem Delft Rotterdam Den Briel Gorcum Nijmegen Dordrecht Ravenstein Mook Kleef Grave Fe Geertruidenberg s-hertogenbosch KLEEF Zierikzee Breda Middelburg Bergen op Zoom Gelre NOORD-BRABANT SPAANS Schelde 1648 Vlissingen gesloten, 1648 GELDERLAND Sluis Twaalfjarig Bestand, 1609 Venlo Hulst Oostende Beleg, Nieuwpoort Brugge Sas van Gent Antwerpen Hoorn Roermond Neuss 1600 Duinkerken Gent Mechelen uit Azië: VLAANDEREN ZEELAND Schelde Brussel Haarlem BRABANT HOLLAND Enkhuizen Amsterdam Bank, 1609 Leuven Lek Waal ZUIDER- ZEE Harderwijk Kampen Maas Zwolle Koevorden OVERIJSSEL Gulik Maastricht 1648 Aken Rijn MÜNSTER KEULEN BERG Keulen Münster Verdrag, 1648 Leie Luik LIMBURG GULIK H E I L I G E R O O M S E R I J K bron 2 De Republiek in de zeventiende eeuw. Amsterdam was een belangrijke handelsstad. Allerlei producten werden van en naar deze stad gebracht. ARTOIS Arras Somme aardewerk cacao fluweel Au goud graan haringen hout huiden Fe ijzer ivoor kaas kamfer koffie koloniale producten Kamerijk HENEGOUWEN Bergen Samber Oise laken leder thee porselein plantaardige olie specerijen tabak textiel tulpen was wijn zijde zout Aisne Namen NAMEN P R I N S - B I S D O M FRANKRIJK L U I K Maas LUXEMBURG TR. KEULEN Trier Luxemburg naar Zuid- en Midden Europa KEULEN L. TRIER Moezel 0 50 km 12

14 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten bron 3 Een plattegrond van Amsterdam. bron 4 De Amsterdamse koopmansbeurs. Hier kwamen handelaren bij elkaar om zaken te doen. Leertekst Oostzeevaart Amsterdam was in de zestiende eeuw een echte handelsstad. De mensen handelden vooral in hout, graan en zout. Graan en hout werden uit landen als Zweden, Polen en de Baltische staten gehaald. Deze landen liggen rond de Oostzee. Vanuit Amsterdam gingen deze producten naar de rest van Europa. In ruil kreeg het Oostzeegebied zout uit Amsterdam. Deze handel werd ook wel de Oostzeevaart genoemd. De Oostzeevaart leverde veel geld op en werd in de zeventiende eeuw uitgebreid. Niet alleen Amsterdam dreef handel. Al vanaf de middeleeuwen werkten de Hanzesteden samen om geld te verdienen met de handel. De grootste concurrent van Amsterdam in de zestiende eeuw was Antwerpen. Antwerpen was een van de belangrijkste handelssteden van Europa. Hier hielden handelaren zich bezig met het doorverkopen van producten. Kant, tapijten, suiker, zilver en laken werden uit heel Europa naar de stad gebracht en daarna weer verkocht. Nieuwkomers Toen de Spanjaarden in 1585 Antwerpen veroverden, was het gedaan met de bloeiende handel. Veel kooplieden vluchtten naar de Republiek. De meesten trokken naar Amsterdam. Hier wilden ze hun bedrijf voortzetten. Niet alleen mensen uit Antwerpen vluchtten naar de Republiek. Ook andere immigranten kwamen hier naartoe. Veel nieuwkomers in de Republiek bouwden in Amsterdam nieuwe panden voor hun bedrijven en om er te wonen. Amsterdam moest hiervoor worden uitgebreid. Dit gebeurde onder andere door het aanleggen van de grachtengordel rond de stad. Het aantal inwoners steeg zeer snel. Woonden er in 1578 nog ongeveer mensen in de stad, in 1675 was dit aantal gestegen tot meer dan ! Stapelmarkt Amsterdam had vroeger een stapelmarkt: producten werden aan de grachten opgeslagen en zonder bewerking doorverkocht. Na het wegvallen van Antwerpen als belangrijke handelsstad werden steeds meer goederen in Amsterdam verhandeld. Hierdoor veranderde de Amsterdamse stapelmarkt. Producten als laken en suiker werden nu eerst bewerkt voordat ze werden verkocht. Bijna alles draaide in de zeventiende eeuw om de handel: er was handelskapitalisme. Kooplieden verdienden hun geld met de handel en probeerden zoveel mogelijk winst te maken. Zij verhandelden de goederen op de Amsterdamse beurs. De handelaren gaven ook opdrachten aan ondernemers, waardoor ze centrale figuren waren. Door de handel ging het goed met de Republiek. De handel zorgde ervoor dat er veel grondstoffen naar de Republiek kwamen. Allerlei bedrijven gingen deze grondstoffen verwerken tot nieuwe producten. Zo werd er hout verzaagd en touw geslagen voor de scheepswerven. Op die manier profiteerde de nijverheid van de bloeiende handel. Vooral in steden als Amsterdam en Leiden hadden de mensen het goed. Toch was er ook armoede. De laagste groepen van de bevolking hadden een zwaar leven. WB H1 1 Verwerken 13

15 kern 2 Naar de Oost en de West Ontdekken Scheurbuik, hoofdpijn en krankzinnigheid We kwamen langs de Kaapverdische Eilanden. Na weken varen passeerden we de evenaar. Ons scheepsvolk begon steeds meer te klagen. Er heerste scheurbuik, hoofdpijn en krankzinnigheid. Veel mannen werden ziek. Tanden vielen uit de mond door de scheurbuik. Het tandvlees was zwart en verrot, zodat we het dagelijks moesten afsnijden en wassen. Velen stierven een ellendige dood. Twee matrozen zijn bij het vastzetten van touwen aan handen en voeten gewond geraakt. bron 5 De wereldeconomie in de zeventiende eeuw. Deze tekst komt uit een reisbeschrijving van een Nederlandse arts aan boord van een schip dat naar Azië voer. De omstandigheden die hij beschreef, waren geen uitzondering. In de zeventiende eeuw maakten Europeanen honderden reizen naar Azië en ook naar andere delen van de wereld om handel te drijven. Op die manier ontstond er wereldhandel. Welke rol speelde de Republiek in de wereldhandel? Teken een wereldkaart. WB H1 2 Ontdekken SPITSBERGEN S C A N D POLEN I N A V I Ë Koloniale rijken: Spaans gebied Portugees gebied Engels gebied Nieuw-Amsterdam SURINAME WEST-INDIË AMERIKA A F R I K A Guinee KA A P D E GOEDE HOOP OOST-INDIË Nederlands gebied graan rietsuiker koffie cacao peper kruidnagels hout (wal)vis slaven zilver ijzer nootmuskaat textiel thee km bron 6 Een VOC-koopman met zijn vrouw. De Nederlander Albert Cuyp maakte dit schilderij in

16 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten bron 7 De Nederlandse geleerde Hugo de Groot ( ). Hij vond dat iedereen toegang moest hebben tot de zee. Landen mochten de zee niet als hun territorium beschouwen. Alleen dan kon de wereldeconomie goed functioneren. In 1609 schreef Hugo de Groot dit op in zijn boek Mare Liberum (De vrije zee). bron 8 Fort Elmina in Ghana. Hier werden door de WIC slaven opgesloten en verhandeld. Daarna werden ze met schepen naar Amerika gebracht. Leertekst Wereldeconomie In de zestiende eeuw hadden de Europeanen veel nieuwe gebieden ontdekt. Dat leidde tot handel in allerlei nieuwe producten. Zo werd er suiker, cacao, suiker, koffie en tabak uit Amerika gehaald. Peper, nootmuskaat, foelie en kruidnagelen kwamen uit Azië. Al deze spullen werden met schepen vervoerd. Omdat die handel plaatsvond over de hele wereld, zeggen we dat er een wereldeconomie ontstond. Mensen uit de hele wereld kregen met elkaar te maken, omdat ze producten aan elkaar verkochten. Als er in het ene deel van de wereld behoefte was aan iets, werd het aangevoerd vanuit een ander deel van de wereld. Op deze manier werden producten wereldwijd met elkaar uitgewisseld. VOC In de Republiek werd veel handelgedreven. Aan het eind van de zestiende eeuw wilden de Nederlanders de handel graag uitbreiden. Ze zagen dat de Portugezen veel winst maakten in de specerijenhandel. Dat kwam doordat de vraag naar specerijen steeg. Nederlandse kooplieden gingen daarom de specerijen zelf uit Azië halen. Daarvoor richtten ze speciale bedrijven op, ook wel compagnieën genoemd. Om sterk te staan tegenover buitenlandse concurrenten besloten de compagnieën samen te werken. In 1602 werd zodoende de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht. De VOC wilde winst maken met de handel op Oost- Indië. Hiervoor had de VOC een aantal middelen. Zo kreeg de VOC van het bestuur van de Republiek het monopolie van de Nederlandse handel op Oost-Indië. Dit betekende dat alleen de VOC met Oost-Indië handel mocht drijven. Verder mocht de VOC in Azië verdragen sluiten met plaatselijke machthebbers, zelfstandig oorlog voeren in Azië en daar forten bouwen. De VOC stichtte in Oost-Indië handelsposten om producten te kopen van de plaatselijke bevolking. Dat gebeurde niet altijd vrijwillig. Soms gebruikte de VOC hierbij geweld. WIC In 1621 werd nog een andere handelsmaatschappij opgericht: de West-Indische Compagnie (WIC). Ook de WIC kreeg een monopolie. Deze onderneming mocht als enige handeldrijven met Amerika en (West-)Afrika. Maar de WIC had een andere werkwijze dan de VOC. Zo hield de WIC zich bezig met kaapvaart. Hierbij werden schepen van andere landen overvallen en werd de vracht buitgemaakt. De verovering van de Spaanse Zilvervloot in 1628 door Piet Hein is hiervan het beroemdste voorbeeld. De WIC verdiende ook geld met de slavenhandel van West-Afrika naar Suriname. De slaven werden aan het werk gezet op plantages, waar ze producten als suiker en tabak moesten verbouwen. De WIC was niet zo succesvol als de VOC. Er waren veel conflicten met de Engelsen, Spanjaarden en Portugezen. WB H1 2 Verwerken 15

17 kern 3 Uit de kunst! Ontdekken Vijf miljoen schilderijen In het Amsterdamse schildersatelier van Rembrandt van Rijn was het in 1642 een drukte van belang. Hij legde daar de laatste hand aan een schilderij dat bekend werd onder de naam De Nachtwacht. Het zou een van de beroemdste schilderijen ter wereld worden. Nu komen er elke dag massa s toeristen naar het Amsterdamse Rijksmuseum om het te bewonderen. De Nachtwacht is overigens niet het enige kunstwerk uit de zeventiende eeuw dat hier hangt. Het Rijksmuseum heeft duizenden kunstwerken uit die periode in zijn bezit. Men schat dat er toen in de Republiek ongeveer vijf miljoen schilderijen zijn gemaakt. bron 9 De Nachtwacht. Een schilderij van Rembrandt van Rijn uit Maar waarom waren er zoveel beroemde kunstenaars in de Republiek. Dat ga jij onderzoeken? WB H1 3 Ontdekken bron 10 Gezicht op Delft. Een schilderij van Johannes Vermeer, gemaakt in bron 11 In 1633 werd Galilei door een katholieke rechtbank veroordeeld vanwege zijn ontdekking dat de aarde om de zon draait. 16

18 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten bron 13 Kaart uit 1607 van de Beemster vóór de drooglegging. bron 12 Newton doet een experiment met lichtbundels. Hij is vooral bekend geworden door zijn beschrijving van de wet van de zwaartekracht. Leertekst Gouden Eeuw Tussen 1588 en 1670 ging het erg goed met de Republiek. In deze periode zorgde de economie voor veel welvaart. Ook was het een bloeiperiode voor de kunst en wetenschap. Deze tijd wordt daarom wel de Gouden Eeuw genoemd. Schilders als Rembrandt van Rijn, Johannes Vermeer en Jan Steen woonden en werkten in de Republiek. Ze maakten veel schilderijen over het leven in de zeventiende eeuw. Op hun schilderijen zie je landschappen, stadsgezichten, voorwerpen, (groeps) portretten en huiselijke tafereeltjes afgebeeld. Ze maakten de schilderijen vooral voor rijke burgers en steden, waarmee ze veel geld verdienden. In andere landen liet de Kerk vaak schilderijen maken. Daar stond op veel schilderijen het geloof centraal. Er waren ook veel beroemde schrijvers en dichters in de Republiek. Joost van den Vondel is hiervan een goed voorbeeld. Hij schreef toneelstukken. Deze speelden zich vaak in het verleden af, maar Vondel gaf de toeschouwers ook een boodschap mee voor hun eigen tijd. Zo drukte hij de mensen op het hart dat de macht op aarde maar tijdelijk was. Jacob Cats was de populairste dichter uit de Gouden Eeuw. Veel van zijn dichtregels zijn bekende spreekwoorden geworden. Nieuwe denkbeelden De renaissance had gezorgd voor een nieuwe manier van denken in de wetenschap. Er was een ander mensbeeld ontstaan. In de zeventiende eeuw gingen geleerden uit heel Europa hiermee aan de slag, op zoek naar nog meer kennis. Zo ontdekte de Italiaan Galileo Galilei met een telescoop dat sterren en planeten in beweging zijn en dat de aarde om de zon draait. De theorie van Copernicus uit de zestiende eeuw bleek te kloppen! De Engelsman Isaac Newton ontdekte hoe je kon berekenen met welke snelheid een voorwerp door de zwaartekracht naar de aarde valt. Filosofen als de Fransman René Descartes wilden achter de echte waarheid komen. Descartes twijfelde aan alles. De Nederlander Spinoza borduurde hierop voort. Hij geloofde als een van de eersten niet meer in een God die wonderen kon verrichten. Omdat mensen in de zeventiende eeuw op een heel andere (wetenschappelijke) manier de wereld gingen bestuderen, spreken we ook wel van een wetenschappelijke revolutie. Nieuwe uitvindingen en technieken De kennis uit de wetenschappelijke revolutie wilden de wetenschappers ook toepassen. Er werden veel uitvindingen gedaan. De wetenschappers uit de Republiek liepen hierbij voorop. Ze waren praktisch ingesteld. Daardoor waren ze vaak wetenschapper en uitvinder tegelijk. Zo hield Christiaan Huygens zich als wis- en natuurkundige bezig met allerlei ingewikkelde formules. Ondertussen vond hij het slingeruurwerk uit, waardoor de tijd nauwkeurig kon worden gemeten. Ook bouwde hij een heel goede telescoop, waarmee hij de ring om de planeet Saturnus ontdekte. Het gebrek aan (landbouw)grond in de Republiek loste men op door verschillende meren in Holland droog te leggen. Het bekendste voorbeeld hiervan was de inpoldering van de Beemster in Ingenieur Jan Adriaanszoon Leeghwater slaagde erin om met molens deze grote klus te klaren. WB H1 3 Verwerken 17

19 kern 4 Een bestuur zonder vorst Ontdekken De onthoofding van Van Oldenbarnevelt Mannen, geloof niet dat ik een landverrader ben. Ik heb oprecht en vroom gehandeld en zo zal ik sterven. Dit waren de laatste woorden van Johan van Oldenbarnevelt op 13 mei Vlak daarna zou hij door een beul worden onthoofd op het Binnenhof in Den Haag. Duizenden mensen waren daarbij. Ze wilden met eigen ogen zien hoe een belangrijke bestuurder van de Republiek werd terechtgesteld. De doodstraf van Van Oldenbarnevelt was het gevolg van een politieke en godsdienstige strijd met prins Maurits. Maurits was een zoon van Willem van Oranje. Hij was stadhouder van Holland en Zeeland. Maurits won de strijd en rekende af met zijn vroegere vriend Van Oldenbarnevelt. Waarover ging de strijd tussen Maurits en Van Oldenbarnevelt? WB H1 4 Ontdekken bron 14 Een vergadering van de Staten-Generaal in Den Haag. bron 15 Groepsportret van de regenten (directeuren) van het St-Elisabeths of Groote Gasthuis te Haarlem. Een schilderij van Frans Hals uit Dit gasthuis was het ziekenhuis voor de armen. 18

20 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten bron 16 Een burgemeester van Delft. Een schilderij van Jan Steen uit bron 17 De kist met twee sloten waarin een exemplaar van de Statenbijbel werd bewaard. Eens per drie jaar werd gecontroleerd of de Statenbijbel nog ongeschonden in de kist lag. Leertekst Het bestuur in de Republiek In 1568 was een aantal Nederlandse gewesten in opstand gekomen tegen de Spaanse koning Filips II. In 1588 riepen ze de Republiek uit. Het gebied werd nu niet meer bestuurd door een vorst. Elk gewest had zijn eigen bestuur: de Gewestelijke Staten. Hierin zaten vertegenwoordigers van de steden en van het platteland. Zij namen besluiten over allerlei zaken, zoals wetgeving, rechtspraak en belastingen. Slechts over enkele zaken beslisten de gewesten gezamenlijk: de buitenlandse politiek en defensie. Ook bestuurden zij samen de generaliteitslanden. Dit waren de gebieden die de Republiek had veroverd op Spanje, zoals het huidige Noord- Brabant, Limburg en Zeeuws-Vlaanderen. Om over deze zaken te beslissen kwamen vertegenwoordigers van de gewesten samen in de Staten-Generaal in Den Haag. Elk gewest had één stem. De vergaderingen duurden soms heel lang, omdat vertegenwoordigers steeds met hun gewest moesten overleggen. Stadhouder en raadpensionaris In de Republiek hadden twee personen een bijzondere rol in het bestuur. Zij kwamen allebei uit Holland. Omdat Holland erg rijk was en veel geld betaalde aan het leger en de vloot, had dit gewest veel invloed. De hoogste ambtenaar van Holland was een soort minister van buitenlandse zaken van de Republiek. Hij werd raadpensionaris genoemd. Ook de stadhouder van Holland had veel macht. Hij was de opperbevelhebber van het leger en vloot. Regenten aan de macht De Republiek werd bestuurd door regenten. Zowel in de Staten-Generaal en de gewesten als in de stadsbesturen en op het platteland hadden zij de macht. De regenten waren afkomstig uit een kleine groep rijke families. Ze verdeelden de belangrijke baantjes onder elkaar. Hierdoor konden ze de macht vasthouden. Het grootste deel van de bevolking bestond uit gewone burgers. Zelfstandige winkeliers en ambachtslieden konden nog profiteren van de welvaart. Maar loonarbeiders hadden het moeilijker. Als je werkloos of invalide was, had je geen inkomen. Je was dan afhankelijk van de armenzorg door de Kerk of het stadsbestuur. Godsdienstige zaken In de Republiek werden mensen niet vervolgd vanwege hun geloof. Maar niet elk geloof was even belangrijk: de calvinisten hadden het voor het zeggen. Tussen de calvinisten onderling bestonden overigens wel meningsverschillen over het geloof. De Staten-Generaal organiseerde daarom in 1618 een kerkvergadering, waarin een aantal belangrijke godsdienstige zaken werden besproken. De politiek bemoeide zich dus met het geloof. Tijdens deze Synode van Dordrecht werd de opdracht gegeven om een nieuwe Bijbelvertaling te maken. Dit was veel werk en kostte veel geld. De Staten- Generaal betaalde het bedrag. In 1637 was de Statenbijbel af, de eerste betrouwbare Bijbel in het Nederlands. WB H1 4 Verwerken 19

21 kern 5 Vorsten in Europa Ontdekken De koning staat op Elke dag tussen half acht en acht uur s ochtends stond de Franse koning Lodewijk XIV op. Dit ging steeds volgens een vast patroon en duurde een paar uur. In zijn paleis in Versailles waren er lakeien die hem wekten. Anderen hielpen hem bij het aankleden. Het was verder de gewoonte dat als de koning nog in bed lag, er allerlei mensen op bezoek kwamen. In totaal kwamen er wel honderd mensen in een van tevoren vastgestelde volgorde langs bij de koning. Familieleden, ministers en andere belangrijke mensen stonden letterlijk in de rij. Het was een hele eer om bij dit ochtendritueel aanwezig te zijn. Sommige mensen waren zelfs bereid veel geld te betalen om de ontlasting van de koning te mogen opruimen! bron 18 De Franse koning Lodewijk XIV. Hij had alle macht in Frankrijk. Stel dat jij Lodewijk XIV was geweest, hoe zou jij dan hebben gereageerd op deze en andere gebeurtenissen? WB H1 5 Ontdekken bron 19 Het paleis van Lodewijk XIV in Versailles. Vanuit dit paleis bestuurde hij Frankrijk. 20

22 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten bron 20 Een soldaat uit het leger van de Pruisische koning Frederik Willem I. bron 21 Tsaar Peter de Grote maakte van Rusland een machtig en modern land. Leertekst Monarchie De meeste Europese landen waren in de zestiende en zeventiende eeuw een monarchie. Ze werden bestuurd door een koning of vorst. Elke koning (ook wel monarch genoemd) werd opgevolgd door zijn zoon of dochter. Spanje, Engeland, Frankrijk, Oostenrijk, Denemarken, Zweden, Rusland en Pruisen waren monarchieën. De vorsten hadden alleen een groot probleem. Net als de vorsten in de middeleeuwen waren ze voor hun inkomsten en soldaten erg afhankelijk van de adel. Maar als de adel niet wilde meewerken, konden de vorsten niets beginnen. In deze situatie wilden de Europese vorsten verandering brengen. De Zonnekoning In Frankrijk probeerde koning Lodewijk XIV als eerste zijn rijk op een andere manier te besturen. Net als de vorsten in de middeleeuwen wilde hij regeren vanuit een centraal punt. Daarnaast wilde hij belastingen kunnen opleggen en over een eigen leger beschikken. Om dit alles te bereiken, moest iedereen hem gehoorzamen. De wil van de koning was wet! Adel en geestelijkheid mochten alleen nog advies geven als de koning daarom vroeg; hun toestemming was niet meer nodig. Lodewijk XIV wilde alle macht in handen krijgen: absolute macht. Dat lukte hem ook. Om zijn macht te tonen liet Lodewijk in Versailles een enorm woon- en werkpaleis bouwen. Regelmatig werden hier grote feesten gehouden. Vanuit Versailles bestuurde Lodewijk XIV Frankrijk en gaf hij opdracht om oorlogen te voeren. Hij benoemde ministers die het leger reorganiseerden en die de handel en nijverheid in Frankrijk stimuleerden. Lodewijk XIV controleerde zijn ambtenaren en alles wat werd geschreven. Hij was het middelpunt van alles en iedereen. Daarom werd hij Zonnekoning genoemd. De Franse koning vond dat hij zijn macht van God had gekregen: God had hem uitgekozen om over zijn volk te regeren. Dit goddelijke recht maakte hem onaantastbaar. Absolute vorsten Andere koningen in Europa volgden het voorbeeld van Lodewijk XIV. In landen als Zweden, Oostenrijk, Rusland en Pruisen kwamen absolute vorsten met absolute macht. Net als Lodewijk XIV hadden zij belang bij welvaart in hun land. Als het namelijk goed ging met het land, konden de absolute vorsten meer belasting heffen. Ze stimuleerden daarom de handel en de nijverheid. Verder bepaalden ze voor het hele land de rechtspraak en investeerden ze veel geld in het leger. Tijdelijke legers met huursoldaten die werden geleid door de adel, werden afgeschaft. Hiervoor in de plaats kwamen permanente, goed getrainde legers met professionals. Vooral de Pruisische koning Frederik Willem I slaagde erin om van het leger een goede en succesvolle oorlogsmachine te maken. Hij kreeg dan ook de bijnaam de Soldatenkoning. In Rusland was Peter de Grote de absolute vorst. Hij vergrootte zijn macht door een complete vloot te laten bouwen en een enorm leger op te zetten. Kennis hiervoor had hij opgedaan in West-Europa. In de Republiek had hij bijvoorbeeld zelf voor scheepsbouwer geleerd. Hij stichtte de stad Sint-Petersburg en maakte van deze stad de hoofdstad van Rusland. WB H1 5 Verwerken 21

23 onderzoek historische personen 6 Michiel de Ruyter Intro Een held uit Zeeland Op 6 juli 1667 kwamen duizenden mensen naar Hellevoetsluis in Zuid-Holland. Ze kwamen het grootste en belangrijkste Engelse oorlogsschip bewonderen: de Royal Charles. Het schip was een paar weken daarvoor door de Nederlanders veroverd. Onder leiding van admiraal Michiel de Ruyter was het tijdens de Tweede Engelse Oorlog ( ) buitgemaakt in de buurt van de Engelse stad Chatham. Michiel de Ruyter werd als een held ontvangen en is tot op de dag van vandaag een beroemde Nederlander. Na zijn dood in 1676 werd hij in de Nieuwe Kerk in Amsterdam begraven in een schitterend praalgraf. Wie had dat ooit kunnen denken, toen hij in 1607 in Vlissingen als zoon van een eenvoudige zeeman werd geboren! Wie was Michiel de Ruyter eigenlijk? Wat heeft hij gepresteerd? In wat voor tijd leefde Michiel de Ruyter? Hoe dacht en denkt men over hem? WB H1 6 bron 1 Michiel de Ruyter ( ). Een schilderij van Ferdinand Bol uit bron 2 Het verbranden van de Engelse vloot voor Chatham op 20 juni Dit is een belangrijke gebeurtenis uit de Tweede Engelse Oorlog ( ). Je ziet Nederlandse en Engelse oorlogsschepen op zee, en in het midden het Engelse oorlogsschip Royal Charles. Tussen de schepen zie je sloepen met de bemanning van de in brand gestoken Engelse schepen. Een schilderij van Peter van de Velde. 22

24 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten bron 3 Zeeslagen in de Gouden Eeuw. Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Spaanse Nederlanden Door de Republiek gewonnen of verloren zeeslag 1672 Onbesliste slag met jaartal 1673 Bergen NOORWEGEN N O O R D Z E E DENEMARKEN 1658 Sont 1652 Plymouth 1653 Portland ENGELAND 1665 Lowestoft 1672 Solebay Chatham Vierdaagse Zeeslag 1673 Schoonevel d 1662 Dungeness FRANKRIJK Nieuwpoort Duinkerken 1673 Kijkdui n Vlissingen Amsterdam DUITSE RIJK km bron 4 Deze gouden beker kreeg Michiel de Ruyter tijdens een feestmaaltijd in november De Staten van Holland wilden hem hiermee bedanken voor de succesvolle aanval op de Engelse marinebasis bij Chatham. bron 6 bron 5 Het praalgraf van Michiel de Ruyter in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Hier werd hij op 18 maart 1677 onder enorme belangstelling begraven. Het leven van Michiel de Ruyter Michiel Adriaenszoon de Ruyter werd op 24 maart 1607 in Vlissingen geboren als zoon van een zeeman. Als kind was hij een gewone jongen, die meer van spelen hield dan van leren. Zijn ouders lieten hem op jonge leeftijd werken in een touwslagerij. Hier werd touw gemaakt door verschillende draden in elkaar te draaien met behulp van een wiel. Op elfjarige leeftijd ging de droom van Michiel in vervulling: hij mocht als scheepsjongen mee naar zee. Daar klom hij op tot stuurman en schipper op verschillende handelsschepen. In 1650 wilde De Ruyter stoppen met het zeemansleven. Aan het begin van de Eerste Engelse Oorlog ( ) liet hij zich echter overhalen om bij de marine van de Republiek te gaan werken. Uiteindelijk werd hij benoemd tot opperbevelhebber van de oorlogsvloot. Vanaf zijn vlaggenschip De Zeven Provinciën behaalde De Ruyter vele overwinningen voor de Republiek. In de Tweede en Derde Engelse Oorlog steeg de roem van Michiel de Ruyter tot grote hoogte. Hij behaalde namelijk belangrijke overwinningen tijdens de Vierdaagse Zeeslag in 1666, de zeeslag bij Kijkduin in 1673 en de tocht naar Chatham in Tijdens een zeeslag in de Middellandse Zee tegen Frankrijk, op 22 april 1676, trof een kanonskogel De Ruyter in beide benen. Een week later bezweek hij aan zijn verwondingen. De plechtige begrafenis van zijn gebalsemde lijk volgde bijna een jaar later. Zijn praalgraf in de Nieuwe Kerk in Amsterdam is tot op de dag van vandaag te bewonderen. Vrij naar: A.Th. van Deursen, J.R. Bruijn en J.E. Korteweg, De admiraal. De wereld van Michiel Adriaenszoon de Ruyter (Franeker 2007). 23

25 onderzoek wereldwijd 7 Het Ottomaanse Rijk Intro Een bijzondere stad De Turkse stad Istanbul is een bijzondere stad. Het is de enige stad ter wereld die in twee werelddelen ligt. Het westelijke gedeelte van de stad ligt in Europa en het oostelijke deel in Azië. De zeestraat de Bosporus vormt de grens tussen Europa en Azië. In Istanbul wonen meer dan twaalf miljoen mensen. Het is daarmee de grootste stad van het land. Toch is het niet de hoofdstad van Turkije. Dat is Ankara. Lange tijd was Istanbul wél een hoofdstad, namelijk van het Oost- Romeinse Rijk. Het heette toen Constantinopel en was door de Romeinse keizer Constantijn de Grote rond 330 gesticht op een plek waar eerder een Griekse stad had gestaan. Het blijkt namelijk dat Constantinopel pas in 395 hoofdstad van het Oost- Romeinse Rijk is geworden. In 1453 werd Constantinopel door de Turken veroverd. Zij veranderden de naam in Istanbul en maakten er de hoofdstad van het Ottomaanse Rijk van. Eeuwenlang was dit een van de machtigste rijken ter wereld. Hoe kon het Ottomaanse Rijk zo groot en machtig worden? WB H1 7 Wenen Rome 7.1 Een machtig rijk In 1300 werd het Ottomaanse Rijk gesticht door Osman I. Hij was de eerste heerser van het rijk. Deze heerser werd sultan genoemd. Het rijk ontstond in het huidige Turkije en breidde zich langzaam uit. In 1453 belegerde het goed getrainde leger van sultan Mehmed II ( ) de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk, Constantinopel. Op 29 mei 1453, om één uur s nachts vielen de Ottomaanse soldaten de stad plotseling van drie kanten aan. De gebeden van de bevolking in de Aya Sophia, de grote christelijke kerk in Constantinopel, hielpen niet. Constantinopel viel en Mehmed II maakte het tot de nieuwe hoofdstad van zijn rijk. Vanuit hier regeerde hij over zijn onderdanen. Net als alle andere sultans, regeerde Mehmed II als een absoluut vorst. Hij had alle macht in handen en deze macht wilde hij ook tonen. Daarom liet hij een groot paleis in de stad bouwen, het Topkapipaleis. Mehmed II en zijn opvolgers wilden hun macht steeds verder vergroten. Ze veroverden daarom Budapest Caffa Belgrado Boekarest Sofia Constantinopel Baku alsmaar nieuwe gebieden, onder meer in Zuidoost-Europa. Uiteindelijk werden de Ottomaanse soldaten in 1683 tegengehouden bij Wenen. In één dag verdreef het Poolse leger onder leiding van koning Jan III Sobieski het Ottomaanse leger. Vanaf dat moment brokkelde de macht van het Ottomaanse Rijk langzaam af. In 1923 verdween het definitief van de kaart. Het huidige Turkije kwam ervoor in de plaats. 7.2 Een welvarend en godsdienstig rijk Het Ottomaanse Rijk was lange tijd een welvarend gebied. Dat kwam vooral door de handel. Het Ottomaanse Rijk was namelijk een belangrijk handelsknooppunt. Verschillende handelsroutes van Europa naar China liepen dwars door het grote rijk. De Ottomanen verkochten zelf ook producten die in Europa geliefd waren. Een bekend voorbeeld hiervan zijn de tapijten. Ook andere textielproducten, zoals wol en zijde, leverden veel geld op. De Ottomanen verdienden daarnaast veel geld met allerlei belastingen. Kooplieden moesten geld betalen om hun producten door het Ottomaanse Rijk te vervoeren. Algiers Tunis Tripoli Athene Middellandse Zee Alexandrië Cairo Alexandretta Damascus Jeruzalem Bagdad Medina km Mekka 1300 (ontstaan) 1451 (aan de macht komen Mehmed II) 1481 (dood Mehmed II) 1683 (hoogtepunt macht) Kassala Zeila bron 1 Het Ottomaanse Rijk. 24

26 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten In het Ottomaanse Rijk speelde de islam een belangrijke rol in de politiek en het dagelijks leven. De sultans waren zowel de politieke als de geestelijke leiders van hun rijk. Andere landen veroverden zij in naam van Allah. Kerken werden tot moskee gemaakt en in het land golden islamitische wetten. Toch werden christenen en joden voor het grootste deel met rust gelaten. Christenen mochten zelfs hun godsdienst blijven uitoefenen, maar daarvoor moesten ze wel extra belasting betalen. Tegelijkertijd voerden de sultans in het buitenland wel een felle strijd tegen het christendom. WB H1 7 De macht van het Ottomaanse Rijk bron 3 Mehmed II werd in 1451 tot sultan van het Ottomaanse Rijk gekroond. bron 2 De verovering van Contantinopel in 1453 door het leger van sultan Mehmed II. bron 4 Het interieur van de Aya Sophia. Dit gebouw was eeuwenlang een christelijke kerk. Op de grote ronde borden staat de naam van Allah geschreven. 25

27 afsluiting Afsluiting Wat moet je kennen en kunnen? A Er komt een wereldeconomie. Je moet kunnen uitleggen: wat een stapelmarkt is; wat een wereldeconomie is; hoe in de zeventiende eeuw een wereldeconomie kon ontstaan; wat handelskapitalisme is en wat het met een wereldeconomie te maken heeft; welke soort handel de VOC en WIC dreven; welke rol de VOC en de WIC in de wereldeconomie speelden; wat de verovering van Antwerpen door de Spanjaarden en de grachtengordel van Amsterdam te maken hadden met de bloei van de stad. B Een Gouden Eeuw voor de Republiek. Je moet met enkele voorbeelden kunnen uitleggen: dat de zeventiende eeuw voor de Republiek een Gouden Eeuw was op het gebied van wetenschap, kunst en techniek; of de term Gouden Eeuw juist is gekozen. Begrippen absolute macht alle macht in handen van één persoon (een koning bijvoorbeeld) absolute vorst vorst met absolute macht, die vanuit één bestuurscentrum regeert en voor het hele land de rechtsregels en belastingen vaststelt armenzorg de zorg voor armen, meestal georganiseerd door de Kerk of het stadsbestuur generaliteitslanden gebieden die door de Republiek waren veroverd; ze moesten belasting afdragen, maar hadden geen stem in het bestuur C Wetenschappelijke revolutie. Je moet met enkele voorbeelden kunnen uitleggen: dat er in de zeventiende eeuw een wetenschappelijke revolutie was. D Absolute vorsten. Je moet kunnen uitleggen: hoe de Republiek werd bestuurd; dat het bestuur van de Republiek niet democratisch was; dat het bestuur van de Republiek in de zeventiende eeuw bijzonder was; wat een absoluut bestuur is en hoe dit ontstond; waarom de Republiek in de zeventiende eeuw anders werd bestuurd dan Engeland, Frankrijk, Pruisen en Rusland. Vaardigheid historisch denken Een historicus wil het verleden begrijpen. Om dat goed te kunnen doen, moet je uitzoeken in welke volgorde dingen zijn gebeurd. De ene gebeurtenis kan immers de oorzaak zijn van de andere. Daarom doen historici veel moeite om precies uit te zoeken wanneer iets gebeurde. Dat wordt ook wel in de tijd plaatsen of dateren genoemd. 26

28 Title:Job Memo code Size: 205x265mm (Bleed 3mm) Client: Even Grafisch E151101_150#(K44) X-Scanner2 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten Gewestelijke Staten het bestuur van een gewest in de Republiek, met vertegenwoordigers van de steden en het platteland; zij benoemden afgevaardigden naar de Staten-Generaal Gouden Eeuw de periode van welvaart en bloei in kunst, techniek en wetenschap in de Republiek ( ) handelskapitalisme een vorm van economie waarin ondernemers proberen zoveel mogelijk winst te maken met handel monarchie een vorm van bestuur met een koning aan het hoofd, die wordt opgevolgd door zijn zoon of dochter Oostzeevaart handel tussen Nederland en het Oostzeegebied regent bestuurder van de Republiek, vaak afkomstig uit een rijke koopmansfamilie stapelmarkt een plaats waar ingekochte goederen worden bijeengebracht en opgeslagen om van daaruit weer te worden verhandeld Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) handelsmaatschappij die in 1602 in de Republiek werd opgericht en het alleenrecht van de Nederlandse handel op gebieden in Azië kreeg wereldeconomie een economie die zich over de hele wereld uitstrekt doordat landen van de hele wereld producten aan elkaar verkopen West-Indische Compagnie (WIC) handelsmaatschappij die in 1621 in de Republiek werd opgericht en het alleenrecht van de handel met gebieden in Amerika en Afrika kreeg wetenschappelijke revolutie de periode tussen 1610 en 1680 waarin in verschillende Europese landen veel wetenschappelijke ontdekkingen werden gedaan _001_2hv.indd 27 16/12/08 11:54:37