GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK"

Transcriptie

1 2 bk GESCHIEDENIS voor de onderbouw HANDBOEK

2 introductie i Van jagers en boeren naar In het eerste deel van Memo heb je kennisgemaakt met vijf tijdvakken. In dit tweede deel komen daar nog eens vijf tijdvakken bij. Voordat je daarmee begint, bekijken we nog eens wat je vorig jaar hebt geleerd. Die kennis heb je nodig bij de nieuwe tijdvakken. Want je kunt pas uitleggen wat er in een bepaalde periode is veranderd, als je weet hoe het daarvoor was. Op deze bladzijden vind je samenvattingen van de tijdvakken die vorig jaar zijn behandeld. Je ziet ook een aantal afbeeldingen uit de tijdvakken. Ze staan alleen niet bij het goede tijdvak. Maar bij welk tijdvak horen ze wel? Dat is een van de opdrachten die jij in het werkboek gaat maken. Maak de opdrachten in je werkboek op blz. 4 De tijd van jagers en boeren Miljoenen jaren lang leefden de mensen van de jacht en het verzamelen van voedsel. Ze trokken rond en hadden geen vaste woonplaatsen. Zo n samenleving heet een samenleving van jagers en verzamelaars. Met de komst van de landbouw, rond 9000 voor Christus, veranderde er veel. Er ontstonden landbouwsamenlevingen. De boeren woonden op vaste plaatsen en leerden hun akkers te bevloeien. Doordat er meer voedsel was, hoefde niet iedereen boer te zijn. Zo ontstonden er verschillende beroepen en werden er allerlei uitvindingen gedaan. Om alles goed te regelen was er een bestuur nodig. Met de uitvinding van het schrift rond 3000 voor Christus eindigt de prehistorie voor Chr. bron A PREHISTORIE Jagers en verzamelaars Overgang naar de landbouw De eerste steden ontstaan 6

3 De tijd van Grieken en Romeinen Na 3000 voor Christus ontstonden op verschillende plaatsen bloeiende beschavingen, bijvoorbeeld die van de Grieken en de Romeinen. In die beschavingen speelden steden, nijverheid en handel een grote rol. Het waren landbouw-stedelijke samenlevingen. De Romeinen namen veel zaken over uit de Griekse cultuur, zoals het bouwen van tempels. Ook vereerden ze net als de Grieken een groot aantal goden. Later namen andere volken de gewoontes en kennis van de Grieken en Romeinen over. De Romeinse cultuur verspreidde zich over Europa door veroveringen en handel. Ook de Germanen, bewoners van het gebied dat nu Nederland heet, kregen zo met de Romeinse cultuur te maken. Op dezelfde manier kon het christendom zich verspreiden. In het begin was dat geloof in het Romeinse Rijk verboden en werden christenen vervolgd. Later was het christelijke geloof het enige geloof dat toegestaan was. bron B De periode van 3000 voor Christus tot 500 na Christus wordt ook wel de oudheid genoemd. Het is de tijd van de oude Egyptenaren onder leiding van de farao s, de oude Grieken en de Romeinen. De periode eindigt met het verdwijnen van het (West-) Romeinse Rijk. De tijd van monniken en ridders In het jaar 500 eindigt de oudheid. In Europa beginnen de middeleeuwen: de periode van 500 tot De middeleeuwen beginnen met het verdwijnen van het West-Romeinse Rijk en eindigen met de ontdekkingsreizen en het uiteenvallen van de christelijke Kerk. bron C De tijd van monniken en ridders ( ) is het eerste tijdvak van deze periode. De meeste mensen leefden weer alleen van de landbouw. De steden raakten in verval en handel over grote afstanden werd steeds moeilijker. De meeste boeren verloren hun zelfstandigheid en werden horigen in ruil voor bescherming door een heer. Zo ontstond het hofstelsel. Er waren in deze periode drie standen: geestelijken, adel en boeren. In Europa werd het christendom steeds belangrijker. Vooral de kloosters speelden een grotere rol bij de verspreiding van dat geloof. In het Midden-Oosten ontstond een ander belangrijk geloof: de islam. Dat geloof verspreidde zich snel over Noord-Afrika en Spanje voor Chr. 500 na Chr. OUDHEID Griekse cultuur Romeinse Rijk: verspreiding Grieks-Romeinse cultuur Ontstaan en verspreiding christendom 1 MIDDELEEUWEN Hofstelsel Verdere verspreiding christendom Ontstaan en verspreiding islam 7

4 introductie i ontdekkers en hervormers De tijd van steden en staten In de tweede helft van de middeleeuwen, vanaf 1000, ontstonden er weer veel steden. Dat had te maken met verbeteringen in de landbouw en een grote toename van handel over grotere afstand. De burgers waren de inwoners van de steden. Zij wilden het leven in hun stad zo veel mogelijk zelf regelen. De mensen in de steden hadden namelijk andere problemen dan de plattelanders. Daarom wilden burgers eigen wetten kunnen maken en zelf rechtspreken. Zo hadden ze minder te maken met de heer in wiens gebied de stad lag. De rechten van een stad werden opgeschreven in de stadsrechten. De ambachtslieden in de steden organiseerden zich in gilden. Die gilden hielden toezicht op mensen die hetzelfde ambacht uitoefenden. De gilden zorgden voor de opleiding van nieuwe vaklui en waren er ook voor de gezelligheid. Aan het einde van de middeleeuwen probeerden vorsten hun macht te vergroten. Langzaam maar zeker ontstonden er grote landen die de vorsten vanuit één centraal punt bestuurden. Het was het begin van een aantal Europese staten dat nog steeds bestaat. bron D 1000 MIDDELEEUWEN Opkomst van handel en steden Centraal bestuur en ontstaan van staten Steden krijgen meer zelfstandigheid 8

5 1 De tijd van regen 1600 De tijd van regenten en vorsten VROEGMODERNE TIJD Ontstaan handelskapitalisme en wereldeconomie Gouden Eeuw voor de Republiek Vorsten willen absolut 10

6 ten en vorsten oriëntatie Je ziet hiernaast twee plaatjes van de aarde: een foto vanuit de ruimte en een getekende kaart. De foto is gemaakt door een satelliet. De kaart is getekend in 1662 en staat in de Atlas Major van Joan Blaeu. Ontdekkingsreizigers en handelaren maakten in die tijd tekeningen van wat ze onderweg zagen. De kaartenmaker maakte daar kaarten van. Nederlanders verdienden in de zeventiende eeuw veel geld met de handel. Daardoor ging het goed met Nederland. Zo goed, dat we die tijd de Gouden Eeuw noemen. Maak de Oriëntatieopdrachten in je werkboek op blz e macht 11

7 kern 1 Handelsstad Amsterdam 1 Ontdekken Sjaak IJszoon Sjaak, de zoon van IJs, vond het heerlijk in de Amsterdamse haven. Het rook er naar de zee en voor wie wilde werken, was er volop werk. Sjaak was sjouwer en pakker en hij wist van aanpakken! Elke dag kwam er wel een schip aan dat gelost moest worden. Van over de hele wereld kwamen ze. En als dat een dag niet zo was, hielp Sjaak mee om een schip te laden dat vanuit Amsterdam vertrok. Hoe zag het leven van Sjaak IJszoon in Amsterdam eruit? Jij beschrijft een dag uit zijn leven. Maak 1 in je werkboek op blz. 10 bron 1 Kaart van Amsterdam. Amsterdam grensde aan zee. Handelaren lieten hun goederen met kleinere schuiten naar de pakhuizen brengen. 2 Zout en haring In de middeleeuwen waren de meeste mensen boer. IJs, de vader van Sjaak, was ook boer geweest. Omdat hij te weinig verdiende, ging hij met anderen uit zijn dorp in Amsterdam werk zoeken. In de zestiende eeuw werd Amsterdam een belangrijke handelsstad. IJs had Sjaak verteld over schepen die vol zout en haring naar de landen aan de Oostzee voeren en met hout en graan weer terugkwamen. De Oostzeevaart heette dat. Sjaak wilde mee op de schepen en werd scheepsjongen. In die tijd was Antwerpen de belangrijkste havenstad in de Nederlanden. Maar in 1585 veroverden de Spanjaarden de stad. Veel kooplieden vonden het niet veilig meer in Antwerpen en ze vluchtten naar Amsterdam. Sjaak kreeg genoeg van de zee en werd sjouwer en pakker in de haven. bron 2 Bij de Oostzeevaart werden dit soort fluitschepen gebruikt. Maak 2 in je werkboek op blz

8 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 3 Pakhuizen vol handelswaar Dankzij de ontdekkingsreizigers en steeds betere kaarten konden de handelaren zelfs naar Azië varen. Daar kochten ze peper, nootmuskaat, foelie en kruidnagelen. Weer terug in Amsterdam elden de kooplieden die producten op in hun pakhuizen. Daar bleven ze liggen totdat ze weer verkocht werden. Die manier van handeldrijven noem je een elmarkt. Amsterdam werd in de zeventiende eeuw zelfs de belangrijkste elmarkt van de Nederlanden. Dat kwam niet alleen doordat Antwerpen een minder belangrijke handelsstad was geworden, maar vooral doordat de handel met Amerika groeide. Steeds meer schepen met cacao, koffie en tabak uit Amerika losten hun spullen in de Amsterdamse haven. Sjaak en andere sjouwers hadden er hun handen vol aan. Maak 3 in je werkboek op blz. 11 bron 3 Een zeventiende-eeuws koopmanshuis aan de Herengracht in Amsterdam. 4 Om te leren Amsterdam werd in de zestiende eeuw een belangrijke handelsstad. Schepen vol met zout en haring voeren naar de landen aan de Oostzee en kwamen terug met hout en graan. Deze Oostzeevaart zorgde voor volop werk in de haven. Het werd nog drukker in de haven toen de Spanjaarden Antwerpen bezetten. Veel kooplieden vonden het in Antwerpen niet veilig meer en vluchtten naar Amsterdam. Handelaren brachten ook steeds meer producten uit Amerika en Azië naar de Amsterdamse haven. Zo groeide Amsterdam uit tot de belangrijkste elmarkt in de Nederlanden. In de zeventiende eeuw werd de stad het centrum van de wereldhandel. De kooplieden werden er steenrijk en bouwden (pak)huizen aan de grachten. Maak 4 in je werkboek op blz

9 kern 2 Peper, slaven en tabak 1 Ontdekken Scheurbuik aan boord! Klaes Jacobszoon was schipper op het VOC-schip De Batavia. Op 6 januari 1629 schreef hij: We liggen nu zowat een maand stil. Bijna alle matrozen zijn ziek. De meesten hebben scheurbuik. Hun tandvlees rot weg en hun tanden vallen uit. Er is weinig te eten aan boord. Groente en fruit zijn al lang op. Gisteren hebben we de laatste kippen en het schaap geslacht. Alleen de hoop dat we de Kaap op tijd bereiken, houdt sommigen op de been. Vanuit Amsterdam voeren Nederlandse schepen de hele wereld over. Waar gingen ze precies heen? Jij maakt een kaart waarop je dit kunt zien. Maak 1 in je werkboek op blz. 12 bron 4 Een tekening van het VOC-schip De Batavia. 2 Klaes Jacobszoon hield van de zee en het VOC avontuur. Daarom was hij op Oost-Indië gaan varen. Veel bedrijven deden dat, maar vanaf 1602 kregen ze pas echt succes. Alle bedrijven die op Oost-Indië voeren, gingen namelijk samenwerken in de VOC. Dat was de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Ook Klaes was schipper bij de VOC geworden. Die VOC werd een machtig bedrijf, want zij was de enige die handel mocht drijven met Oost-Indië. De VOC mocht zelfs oorlog voeren en forten bouwen om haar personeel te beschermen. In Oost-Indië kocht de VOC peper, nootmuskaat, foelie en kruidnagelen van de bevolking. Soms wilde de bevolking niet meewerken en dan gebruikte de VOC geweld. bron 5 Albert Cuyp maakte in 1666 dit schilderij van een VOC-koopman met zijn vrouw. De koopman was rijk geworden van de handel in specerijen. Maak 2 in je werkboek op blz

10 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 3 WIC Vier man hadden de bewakers nodig om Tombo gevangen te nemen. Afrikaanse handelaren verkochten Tombo en andere slaven aan de West-Indische Compagnie (WIC). De WIC was in 1621 opgericht en bracht slaven vanuit Afrika naar de slavenmarkten in Amerika. Zo kwam Tombo ook in Amerika terecht. Daar moest hij werken op een rietsuikerplantage. Andere slaven moesten tabak, koffie of cacao verbouwen. De schepen van de WIC brachten die producten dan naar Amsterdam. Van daaruit werden ze later weer doorverkocht aan andere landen in Europa. Door de handel van de VOC en de WIC ontstaat er in de zeventiende eeuw een wereldeconomie. Dat is een handel tussen alle landen van de wereld. Maak 3 in je werkboek op blz Om te leren bron 6 Fort Elmina in Ghana. Hier sloten Nederlandse slavenhandelaren hun slaven op. Daarna werden deze slaven per schip naar Suriname gebracht. In 1602 werd de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht. Bedrijven die op Oost-Indië voeren, gingen vanaf die tijd samenwerken. De VOC was een machtig bedrijf dat als enige handel mocht drijven met Oost-Indië. Met de handel in peper, nootmuskaat, foelie en kruidnagelen uit Oost-Indië ging het dan ook erg goed. Om die reden besloten de Nederlanders ook een West-Indische Compagnie (WIC) op te richten. Door samen te werken moest de handel met Amerika en (West-)Afrika ook meer gaan opleveren. De WIC bracht slaven van Afrika naar Amerika. Vanuit Amerika bracht het weer rietsuiker, koffie, cacao en tabak naar Amsterdam. Van daaruit werd het doorverkocht. Door de handel met landen over de hele wereld zeggen we dat toen de wereldeconomie ontstond. Maak 4 in je werkboek op blz

11 kern 3 Regenten regeren 1 Ontdekken Een bijzonder land De zeventiende eeuw was voor de Nederlanden een bijzondere tijd, want het ging enorm goed met de handel. Kooplieden van de Verenigde Oost-Indische Compagnie en de West-Indische Compagnie dreven handel over de hele wereld. Zij werden rijker en rijker en wilden daarom steeds meer invloed op het bestuur van ons land. Het bestuur van de Nederlanden was ook bijzonder, want in die tijd was er geen koning. Maar toen werd Willem II in 1647 stadhouder. Hij wilde de nieuwe koning van de Nederlanden worden. Nederland was in 1588 een land zonder koning geworden: een republiek. Jij onderzoekt hoe het bestuur in die republiek was geregeld en of er een nieuwe koning kwam. Maak 1 in je werkboek op blz. 14 bron 7 In de Ridderzaal in Den Haag kwamen de zeven gewesten bij elkaar. Zij vergaderden alleen over de verdediging van het land en over de buitenlandse politiek. 2 Rijke burgers Met de handel ging het in de zeventiende eeuw uitstekend. Hierdoor werden de kooplieden rijke burgers. Zij zaten in het bestuur van hun stad en van hun gewest. Een gewest kun je vergelijken met een provincie. Elk gewest in de Republiek had zijn eigen bestuur. Alleen over de buitenlandse politiek en over de verdediging van de Republiek maakten de bestuurders van de zeven gewesten samen afspraken. Dat deden ze in een vergadering die de Staten-Generaal heette. De bestuurders van de gewesten en van de Republiek noem je regenten. Die regenten wilden steeds meer macht. Daarom schoven ze elkaar de mooie baantjes toe. Eenvoudige werklieden als Sjaak IJszoon hadden niets over het bestuur van de Republiek te vertellen. bron 8 Jan Steen schilderde in 1655 de burgemeester van Delft met zijn dochter en een bedelende vrouw met haar kind. Maak 2 in je werkboek op blz

12 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 3 Arm en rijk in de Republiek Het gaat goed met de Republiek, hoorde Sjaak IJszoon de kooplieden in de haven vaak tegen elkaar zeggen. Die kooplieden werden in de zeventiende eeuw rijker en rijker. Daarom heet de tijd tussen 1588 en 1670 de Gouden Eeuw. Regenten en andere rijke burgers lieten een portret van zichzelf of van hun familie maken. Schilders als Rembrandt, Vermeer en Jan Steen kregen hierdoor veel werk. Sjaak zag de rijke burgers wel eens lopen op weg naar het schildersatelier van Rembrandt. Voor de regenten was hun geloof erg belangrijk. Ze vonden dat iedereen de Bijbel in het Nederlands moest kunnen lezen. Daarom betaalden de regenten het geld dat nodig was om de Latijnse Bijbel in het Nederlands te vertalen. bron 9 Rembrandt maakte in 1642 dit portret van het schuttersgilde. Later kreeg het de naam De Nachtwacht. Maak 3 in je werkboek op blz Om te leren Nederland was in de zeventiende eeuw een land zonder koning. In die Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden verdienden kooplieden van de VOC en de WIC handen vol geld met de handel. Die kooplieden zaten in het bestuur van het gewest en van de Republiek. Regenten heetten die bestuurders en alleen voor afspraken over de buitenlandse politiek en over de verdediging van de Republiek kwamen ze bij elkaar. Dat gebeurde in de Staten-Generaal. De tijd tussen 1588 en 1670 heet de Gouden Eeuw. Rijke burgers lieten portretten van zichzelf maken door schilders als Rembrandt, Vermeer en Jan Steen. De regenten lieten de Latijnse Bijbel in het Nederlands vertalen, zodat iedereen de Bijbel kon lezen. Maak 4 in je werkboek op blz

13 kern 4 De koning regeert! 1 Ontdekken Koning op je vierde! Lodewijk XIV was vier jaar toen hij in 1643 koning van Frankrijk werd. Natuurlijk bestuurde hij het land toen nog niet zelf. Vanaf zijn tweeëntwintigste deed hij dat wel. Om te laten zien hoe belangrijk hij was, liet hij in Versailles een enorm paleis bouwen. Zo groot, dat het dertig jaar duurde voor het klaar was. Een paleis met zevenhonderd schitterend versierde kamers en prachtige tuinen, waar elke dag duizenden mensen werkten. Jij kruipt in de huid van Lodewijk XIV. Zo leer je deze koning beter kennen. Maak 1 in je werkboek op blz bron 10 Vlak bij Parijs ligt het paleis van Versailles. Van hieruit bestuurde Lodewijk XIV Frankrijk. De Zonnekoning! bron 11 De Franse koning Lodewijk XIV. Hij had alle macht in Frankrijk. Lodewijk XIV was een gelovige man. Hij geloofde bijvoorbeeld dat de koning de plaatsvervanger van God op aarde was. Omdat een gelovig mens God moet gehoorzamen, moet iedereen mij ook gehoorzamen, vond hij. Want ik ben de koning! Lodewijk was het middelpunt van alles en iedereen, net als de zon. Daarom kreeg hij een bijnaam: Zonnekoning. De meeste mensen deden wat Lodewijk XIV zei, maar voor de adel was dat niet zo gewoon. Nog nooit had een koning de edelen gezegd wat zij moesten doen. Als de adel niet meewerkte, kon een koning eigenlijk niets beginnen. Maar dat veranderde snel. Onder Lodewijk XIV kreeg de adel steeds minder te vertellen. Lodewijk XIV werd een absolute vorst. Dat is een koning die alle macht in handen heeft en zijn land vanuit één plaats bestuurt. Maak 2 in je werkboek op blz

14 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 3 Gelijke wetten en sterke legers Lodewijk XIV bestuurde zijn land vanuit zijn paleis in Versailles. Hij wilde in heel zijn land dezelfde wetten en regels. Voor nieuwe wetten vroeg Lodewijk XIV voortaan geen advies meer aan de adel en de geestelijkheid. Hij bepaalde gewoon zelf wat goed was voor het land. Hij vond ook dat een straf voor een misdaad in het hele land hetzelfde moest zijn. In de middeleeuwen had de graaf of hertog die straf bepaald. In elke stad kon de straf dus anders zijn. Lodewijk wilde daar vanaf. De meeste vorsten in Europa wilden ook veel macht en bestuurden hun land dus net als Lodewijk XIV. In Rusland regeerde Peter de Grote als een absolute vorst. Hij maakte van Rusland een machtig en modern land. Maak 3 in je werkboek op blz Om te leren bron 12 Tsaar Peter de Grote reisde naar West-Europa om te leren hoe hij van Rusland een modern land kon maken. Op zijn tweeëntwintigste werd Lodewijk XIV de nieuwe koning van Frankrijk. Lodewijk XIV vond dat God hem zijn macht gegeven had. Daarom moest iedereen hem gehoorzamen. Hij maakte wetten en regels die voor iedereen in het land gelijk waren. Vanuit zijn paleis in Versailles nam hij zelf alle beslissingen. Zo n koning noem je een absolute vorst. Ook de adel en de geestelijkheid moesten Lodewijk XIV gehoorzamen. Lodewijk XIV werd wel de Zonnekoning genoemd. Hij was het voorbeeld voor andere absolute vorsten in Europa, zoals tsaar Peter de Grote. Deze keizer maakte van Rusland een machtig en modern land. Maak 4 in je werkboek op blz

15 onderzoek hoe leefden... 5 Nederlanders in oorlogstijd op zee 1 Intro De Nederlanders wilden ongezien de Engelse rivier de Theems opvaren. Een gevaarlijk plan, vond Michiel de Ruyter, die de leider was van de Nederlandse oorlogsvloot. Maar bij Chatham, een stuk stroomopwaarts, lag de Engelse oorlogsvloot. Als ze die zouden kunnen vernietigen, werd weer duidelijk hoe sterk de Republiek was. En het lukte! Op 6 juli 1667 werd de Royal Charles de haven van Hellevoetsluis binnengevaren. Duizenden mensen kwamen het grootste en belangrijkste Engelse oorlogsschip bewonderen. Michiel de Ruyter was een echte zeeheld, die bij zijn bemanning erg geliefd was. Bestevaer (grootvadertje) noemden ze hem. bron 1 De Engelse vloot wordt door de Nederlanders bij Chatham verslagen. Dit schilderij maakte Peter van de Velde in de zeventiende eeuw. Maak 1 in je werkboek op blz Kanonnen, kogels en branders Michiel de Ruyter zorgde goed voor zijn scheepsvolk. Dat was fijn, want het was gevaarlijk op zo n oorlogsschip. Zeilmakers en timmerlui repareerden alles wat onderweg kapot ging. Als er gevaar dreigde, werden de kanonnen voor de geschutspoorten gereden. Die kanonnen schoten kogels tussen de vierhonderd en achthonderd meter ver weg. Met tien tot twaalf man moest er keihard gewerkt worden om elke zes minuten een schot te kunnen lossen. Maar het gevaarlijkste wapen waren de branders. Dat waren kleine bootjes vol brandbare spullen die naar het schip van de vijand werden gevaren. Daar moest de brander ontploffen zodat het schip van de vijand in brand zou vliegen. Maak 2 in je werkboek op blz. 18 bron 2 In 1676 raakte Michiel de Ruyter gewond en stierf. Hij werd in Amsterdam begraven. 20

16 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten 3 Op water en brood Er waren ruim tweehonderd mannen nodig om een zeventiende-eeuws schip te laten varen. Op een oorlogsschip kwamen daar nog tweehonderd soldaten bij. Iedereen aan boord wist precies wat zijn taak was. Wie zich daar niet aan hield, ruzie maakte of een ander aanviel, kreeg straf. Bijvoorbeeld een paar dagen alleen water en brood te eten. Maar straffen als touwslagen en kielhalen kwamen ook voor. Op schepen van de VOC en WIC gingen ook soldaten mee. Zij beschermden de passagiers en de bemanning tegen bijvoorbeeld kapers en piraten. Voor die taak was elke soldaat bewapend met een pistool, enkele messen en een sabel. Maak 3 in je werkboek op blz. 18 bron 3 Een tekening van een Nederlands oorlogsschip uit de zeventiende eeuw. 4 Matrozen en zeehelden Het scheepsvolk verdiende maar weinig geld, en het was niet zeker dat ze de reis overleefden. Hun schip kon door een hevige storm zwaar beschadigd raken of worden overvallen door piraten. Ook kwam het voor dat het schip door te weinig wind wekenlang bijna stil lag. Dan raakten het water en het voedsel op en werden veel matrozen ziek en stierven. Als de kapiteins met hun schepen vol handelswaar weer veilig in de Amsterdamse haven aankwamen, was de beloning groot. Sommige kapiteins van oorlogsschepen werden vereerd als zeehelden. Piet Hein bijvoorbeeld, want hij veroverde de Spaanse Zilvervloot. Maar de beroemdste van allemaal was Michiel de Ruyter. bron 4 Een kanon van een Nederlands oorlogsschip. Maak 4 in je werkboek op blz

17 afsluiting Afsluiting Wat moet je weten? A B C Er komt een wereldeconomie. Gouden Eeuw voor de Republiek. In enkele landen krijgen vorsten absolute macht. Overzicht van De VOC wordt opgericht De WIC wordt opgericht Piet Hein verovert de Zilvervloot Lodewijk XIV wordt koning van Frankrijk. Lodewijk XIV en andere vorsten in Europa krijgen absolute macht De Gouden Eeuw voor de Republiek is voorbij. Begrippen absolute vorst een koning of keizer met absolute macht; hij bestuurt als enige het land; het land wordt geregeerd vanuit één punt en overal gelden dezelfde wetten Gouden Eeuw de periode in de zeventiende eeuw ( ) in de Republiek; het ging erg goed met de handel en de kunst Oostzeevaart handel tussen Nederland en de landen aan de Oostzee regent bestuurder van de Republiek, vaak kwam die uit een rijke koopmansfamilie Maak de Afsluiting in je werkboek op blz De VOC wordt opgericht Piet Hein verovert de Zilvervloot De WIC wordt opgericht Lodewijk XIV wordt koning van 22

18 HOOFDSTUK 1 De tijd van regenten en vorsten elmarkt een stad waar goederen worden opgeslagen en daarna doorverkocht Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) vereniging van Hollandse kooplieden die met Oost-Indië handelden wereldeconomie een economie waarin landen van over de hele wereld producten aan elkaar verkopen West-Indische Compagnie (WIC) vereniging van Hollandse kooplieden die met West-Afrika en Midden-Amerika handelden Frankrijk De Gouden Eeuw voor de Republiek is voorbij 23

GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK

GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK 2 kgt GESCHIEDENIS voor de onderbouw HANDBOEK introductie i Van jagers en boeren naar In het eerste deel van Memo heb je kennisgemaakt met vijf tijdvakken. In dit tweede deel komen daar nog eens vijf tijdvakken

Nadere informatie

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 Tijdvak Jagers en boeren; van de eerste mensen 3000 v. C. prehistorie; van de eerste mensen - 3000 v.c. Samenlevingstype: eerst jagers/verzamelaars,

Nadere informatie

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus 138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de

Nadere informatie

Geschiedenis kwartet Tijd van jagers en boeren

Geschiedenis kwartet Tijd van jagers en boeren Geschiedenis kwartet jagers en boeren jagers en boeren jagers en boeren Reusachtige stenen die door mensen op elkaar gelegd zijn. Zo maakten ze een begraafplaats. * Hunebedden * Drenthe * Trechterbekers

Nadere informatie

Samenvatting Gouden Eeuw ABC

Samenvatting Gouden Eeuw ABC Samenvatting Gouden Eeuw ABC Week 1ABC: Gouden Eeuw algemeen Info: De Gouden Eeuw (1600-1700) De 17 e eeuw wordt de Gouden Eeuw genoemd, omdat er in Nederland veel geld werd verdiend. Vooral door de handel.

Nadere informatie

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat

Nadere informatie

Canonvensters Michiel de Ruyter

Canonvensters Michiel de Ruyter ARGUS CLOU GESCHIEDENIS LESSUGGESTIE GROEP 8 Canonvensters Michiel de Ruyter Michiel Adriaanszoon de Ruyter werd op 23 maart 1607 geboren in Vlissingen. Zijn ouders waren niet rijk. Michiel was een stout

Nadere informatie

HANDEL LES 2. De Oostzeevaart of de Sontvaart. Aangenaam. De naam is Bicker, Jacob Bicker, directeur bij de Oostzeevaart.

HANDEL LES 2. De Oostzeevaart of de Sontvaart. Aangenaam. De naam is Bicker, Jacob Bicker, directeur bij de Oostzeevaart. Regenten en vorsten LES 2 HANDEL 1600 Aangenaam. De naam is Bicker, Jacob Bicker, directeur bij de Oostzeevaart. 1700 JE LEERT waarom de moederhandel zo belangrijk is; hoe de VOC werkt; hoe de WIC werkt.

Nadere informatie

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein De oude Grieken en Romeinen hadden ze al en later ook de Vikingen. Koloniën. Koopmannen voeren met hun schepen over zee om met andere landen handel te drijven. Langs de route richtten ze handelsposten

Nadere informatie

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt De Gouden Eeuw duurde niet precies honderd jaar. Hij begon aan het eind van de 16de eeuw, beleefde zijn hoogtepunt rond 1675 en was in de 18de eeuw voorbij. De Gouden

Nadere informatie

GESCHIEDENIS. voor de onderbouw WERKBOEK

GESCHIEDENIS. voor de onderbouw WERKBOEK 2bk GESCHIEDENIS voor de onderbouw WERKBOEK i Van jagers en boeren naar 4 G De teksten en kaarten op deze bladzijden horen bij de eerste vijf tijdvakken, net als de afbeeldingen en samenvattingen in het

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 4 Samenvatting door een scholier 990 woorden 24 februari 2018 4,2 7 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Geschiedenis samenvatting hoofdstuk 3 + kenmerkende

Nadere informatie

Inhoud. Thema 5.1 Jagers en boeren 3. Thema 5.2 Grieken en Romeinen 6. Thema 5.3 Monniken en ridders 9. Thema 5.4 Steden en staten 12.

Inhoud. Thema 5.1 Jagers en boeren 3. Thema 5.2 Grieken en Romeinen 6. Thema 5.3 Monniken en ridders 9. Thema 5.4 Steden en staten 12. Inhoud Thema 5.1 Jagers en boeren 3 Thema 5.2 Grieken en Romeinen 6 Thema 5.3 Monniken en ridders 9 Thema 5.4 Steden en staten 12 Eigentijds Eigentijds Toets Thema 5.1 Jagers en boeren 1. Rondtrekken 3.

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Hierbij treft u een toelichting aan bij de beelden die in de tijdbalk van Argus Clou Geschiedenis groep 7 zijn opgenomen. Inhoud Thema 1 Boze

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk door een scholier 1970 woorden 12 oktober 2005 6,7 72 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag: Hoe beschrijven en verklaren we

Nadere informatie

Geschiedenis hoofdstuk 3

Geschiedenis hoofdstuk 3 Geschiedenis hoofdstuk 3 Romeinse rijk 500 v Christus 500 na Christus Rome de eeuwige stad : deze stad bestaat al eeuwenlang. De tijdlijn Het Romeinse rijk begint 500v Chr. En eindigt 500 na Christus.

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis hoofdstuk 1

Samenvatting Geschiedenis hoofdstuk 1 Samenvatting Geschiedenis hoofdstuk 1 Samenvatting door D. 1605 woorden 22 oktober 2015 7,2 60 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hallo, ik wil enkele tips geven om goed te leren met mijn samenvatting:

Nadere informatie

5,1. Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders.

5,1. Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders. Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart 2013 5,1 27 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders. Paragraaf 1 De Romeinen trekken zich terug. 1. Welke

Nadere informatie

De klassieke tijdlijn

De klassieke tijdlijn De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom

Nadere informatie

2 De oprichting van de VOC en de WIC zorgde ervoor dat overal op de wereld Zeeuwse en Hollandse schepen voeren.

2 De oprichting van de VOC en de WIC zorgde ervoor dat overal op de wereld Zeeuwse en Hollandse schepen voeren. Tijdvak 6 Toetsvragen 1 In de Tijd van Vorsten en Regenten werden in ook in de Nederlanden de eerste handelstochten naar Azië georganiseerd. Hoe werden deze tochten gefinancierd? A De Nederlandse overheid

Nadere informatie

Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3

Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3 Werkboek klas 2 Hoofdstuk 3 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Marco Harmsen 13 oktober 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/67292 Dit lesmateriaal is gemaakt

Nadere informatie

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Filips II In 1566, meer dan vierhonderd jaar geleden, zijn veel mensen boos. Er is onrust in de Nederlanden. Er zijn spanningen over het geloof, veel mensen

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 3 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 3 Toetsvragen Tijdvak 3 Toetsvragen 1 Op veel afbeeldingen wordt de Romeinse keizer Constantijn als een heilige afgebeeld met een stralenkrans om zijn hoofd. Welke reden was er om Constantijn als christelijke heilige

Nadere informatie

!"#$%&'&(%)*#+&,-#./##

!#$%&'&(%)*#+&,-#./## Brandaan samenvatting groep 6 Mijn Malmberg!"$%&'&(%)*+&,-./ :%$)-%330); (%)*+&0)&1$23.*%$!"$%&%'%"()%"$%%%*++%,$-%$%,./"$%%",)01%"2%./"3,)014/"$%.5./"$6785(%,$/8+/54%( 9%"(,*8'/"$%4/"$%.67.'/"/:;11%"1>>?.)%$%"*)($%4%.%+%,%.$"//,$%&%5(/$6

Nadere informatie

Rembrandt van Rijn (1606 1669) Het beroemdste werk van Rembrandt

Rembrandt van Rijn (1606 1669) Het beroemdste werk van Rembrandt De Gouden Eeuw De zeventiende eeuw (1600-1700) werd ook wel de Gouden Eeuwgenoemd. De Gouden Eeuw was een periode waarin het erg goed ging met Nederland. Het ging goed met de schilderkunst b.v. Rembrandt

Nadere informatie

Naam: Samenvatting Gouden Eeuw.

Naam: Samenvatting Gouden Eeuw. Samenvatting Gouden Eeuw. In het kort: De zeventiende eeuw (1600-1700) werd ook wel de Gouden Eeuw genoemd. De Gouden Eeuw was een periode waarin het erg goed ging met Nederland. Het ging goed met de schilderkunst

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp

Nadere informatie

Tijd van monniken en ridders Vroege Middeleeuwen. Tijd van jagers en boeren Prehistorie. - 3000 v C 500-1000

Tijd van monniken en ridders Vroege Middeleeuwen. Tijd van jagers en boeren Prehistorie. - 3000 v C 500-1000 jagers en boeren Prehistorie - 3000 v C monniken en ridders Vroege Middeleeuwen 500-1000 Grieken en Romeinen Oudheid -3000 v C - 500 n C steden en staten - Hoge en Late Middeleeuwen 1000 1500 ontdekkers

Nadere informatie

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 6 Hierbij treft u een toelichting aan bij de beelden die in de tijdbalk van Argus Clou Geschiedenis groep 6 zijn opgenomen. Inhoud Thema 1 Eerste

Nadere informatie

Voorbereidende les bij de rondleiding Ik ruik, ik voel wat jij niet ziet Geschiedenis Werkblad voor leerlingen bij Gouden Eeuw (groep 7 en 8)

Voorbereidende les bij de rondleiding Ik ruik, ik voel wat jij niet ziet Geschiedenis Werkblad voor leerlingen bij Gouden Eeuw (groep 7 en 8) Voorbereidende les bij de rondleiding Ik ruik, ik voel wat jij niet ziet Geschiedenis Werkblad voor leerlingen bij Gouden Eeuw (groep 7 en 8) Werkblad 1 Oorlog en vrede Nederland was in de 17de eeuw vaak

Nadere informatie

Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648)

Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648) 1 Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648) H!to"sche context Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 meneervanempel.nl 2 Hoofdvraag Waardoor ontstond in de Republiek de Gouden Eeuw, 1588-1648?

Nadere informatie

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u?

Landenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u? Landenspel Korte omschrijving werkvorm: In deze opdracht wordt de klas verdeeld in vijf groepen. Iedere groep krijgt een omschrijving van een land en een instructie van de opdracht. In het lokaal moeten

Nadere informatie

Dagboek Sebastiaan Matte

Dagboek Sebastiaan Matte Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen

Nadere informatie

Brandaan. Geschiedenis WERKBOEK

Brandaan. Geschiedenis WERKBOEK 7 Brandaan Geschiedenis WERKBOEK 7 Brandaan Geschiedenis WERKBOEK THEMA 4 Eindredactie: Monique Goris Leerlijnen: Hans Bulthuis Auteurs: Juul Lelieveld, Frederike Pals, Jacques van der Pijl Controle historische

Nadere informatie

QUIZ. geschiedenis hoofdstuk 1

QUIZ. geschiedenis hoofdstuk 1 QUIZ vraag 1: Over welke eeuw gaat dit hoofdstuk? A. De 20 ste eeuw B. De 14 de eeuw C. De 16 de eeuw D. De 18 de eeuw vraag 2: Hoe wordt deze tijd ook wel genoemd? A. Tijd van de Azteken en de Maya s.

Nadere informatie

De Trek onderdeel de Gouden Eeuw

De Trek onderdeel de Gouden Eeuw Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Therise Stubbe 11 October 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/67244 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

De vijftig vensters en de kenmerkende aspecten van de tien tijdvakken van de commissie De Rooy

De vijftig vensters en de kenmerkende aspecten van de tien tijdvakken van de commissie De Rooy De vijftig vensters en de kenmerkende aspecten van de tien tijdvakken van de commissie De Rooy In blauw: de tijdvakken en de kenmerkende aspecten (alleen uitgewerkt voor het en ). In oranje: de canonvensters,

Nadere informatie

Ontdekkingen en uitvindingen

Ontdekkingen en uitvindingen prehistorie 68 oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Steden en Staten Ontdekkingen en uitvindingen Vandaag zijn Jos en Mirthe in de Buitenhaven in Kampen. Mirthe, krijgen we zeebenen

Nadere informatie

GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK

GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK 2 h/v GESCHIEDENIS voor de onderbouw HANDBOEK Aan de slag met Memo Inmiddels weet je al van alles van geschiedenis. Weet je nog hoe Karel de Grote zijn leger bij elkaar moest rapen om oorlog te kunnen

Nadere informatie

Samenvatting Gouden Eeuw DEF

Samenvatting Gouden Eeuw DEF Samenvatting Gouden Eeuw DEF Week 1DEF: Gouden Eeuw algemeen Info: De Gouden Eeuw (1600-1700) De 17 e eeuw wordt Gouden Eeuw genoemd, omdat er in Nederland veel geld werd verdiend. Vooral door de handel.

Nadere informatie

Begrippen. mammoet Een dier uit de prehistorie. Een mammoet leek op een grote harige olifant. jagers

Begrippen. mammoet Een dier uit de prehistorie. Een mammoet leek op een grote harige olifant. jagers ijstijd De tijd dat Nederland onder een laag ijs lag. mammoet Een dier uit de prehistorie. Een mammoet leek op een grote harige olifant. jagers Mensen die zochten naar dieren om ze te vangen en op te eten.

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 1 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 1 Toetsvragen Tijdvak 1 Toetsvragen 1 De meeste kennis over de periode waarin de eerste mensen leefden, komt van archeologen. Wat houdt het werk van archeologen in? A Zij bestuderen de verschillende theorieën over de

Nadere informatie

Kastelen in Nederland

Kastelen in Nederland Kastelen in Nederland J In ons land staan veel kastelen. Meer dan honderd. De meeste van die kastelen staan in het water. Bijvoorbeeld midden in een meer of een heel grote vijver. Als er geen water was,

Nadere informatie

Tijd van regenten en vorsten: De gouden eeuw

Tijd van regenten en vorsten: De gouden eeuw Tijd van regenten en vorsten: De gouden eeuw Meester Rembrandt Zet een X, is het waar of niet waar? waar niet waar Rembrandt is een schilder van nu Op het plaatje staat het schilderij De nachtwacht Het

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse

Nadere informatie

2kgt GESCHIEDENIS WERKBOEK. voor de onderbouw

2kgt GESCHIEDENIS WERKBOEK. voor de onderbouw 2kgt GESCHIEDENIS voor de onderbouw WERKBOEK introductie i Van jagers en boeren naar G De teksten en kaarten op deze bladzijden horen bij de eerste vijf tijdvakken, net als de afbeeldingen en samenvattingen

Nadere informatie

KIJKROUTE IN VREDESNAAM

KIJKROUTE IN VREDESNAAM ONDERHANDELEN VECHTEN COLOFON Deze kijkroute is gemaakt voor kinderen vanaf 8 jaar en hun ouders, bij de tentoonstelling In Vredesnaam. De Vrede van Utrecht 1713. Deze tentoonstelling staat van 12 april

Nadere informatie

Info plus Het leenstelsel

Info plus Het leenstelsel Project Middeleeuwen F- verrijking week 1 Info plus Het leenstelsel Inleiding De Middeleeuwen betekent letterlijk de tussentijd. Deze naam is pas later aan deze periode in de geschiedenis gegeven. De naam

Nadere informatie

geschiedenis geschiedenis

geschiedenis geschiedenis Examen HAVO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur tevens oud programma geschiedenis geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 30 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

rijks museum Voorbereidende les bij de rondleiding Proef de Gouden Eeuw Geschiedenis Werkblad voor leerlingen (groep 7 en 8) 1/14

rijks museum Voorbereidende les bij de rondleiding Proef de Gouden Eeuw Geschiedenis Werkblad voor leerlingen (groep 7 en 8) 1/14 1/14 Werkblad 1 Oorlog en vrede Schuttersmaaltijd ter viering van de Vrede van Munster, Bartholomeus van der Helst, 1648 Nederland was in de 17de eeuw vaak in oorlog met verschillende landen. De langste

Nadere informatie

Project Prehistorie, Grieken en Romeinen ABC

Project Prehistorie, Grieken en Romeinen ABC Project Prehistorie, Grieken en Romeinen ABC Week 1ABC: Algemeen Info: Prehistorie De geschiedenis in Nederland begint al heel lang geleden. Lang voordat de Romeinen in Nederland kwamen, waren er al mensen.

Nadere informatie

Dit verslag is van Ylaine en Ryanne Mulder 29-10-'03. Verslag van het oude Egypte Ylaine en Ryanne Mulder 29-10- 03

Dit verslag is van Ylaine en Ryanne Mulder 29-10-'03. Verslag van het oude Egypte Ylaine en Ryanne Mulder 29-10- 03 Dit verslag is van Ylaine en Ryanne Mulder 29-10-'03 blz.0 Inhoudsopgave Inleiding blz. 2 De Egyptenaren jagen en oogsten blz. 3 De Farao blz. 4 Doden blz. 5 Arm of welvarend blz. 6 Ik ben de Farao blz.

Nadere informatie

De Franse keizer Napoleon voerde rond 1800 veel oorlogen in Europa. Hij veroverde verschillende gebieden, zoals Nederland en België. Maar Napoleon leed in 1813 een zware nederlaag in Duitsland. Hij trok

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Regenten en Vorsten

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Regenten en Vorsten Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Regenten en Vorsten Samenvatting door een scholier 1536 woorden 15 februari 2011 6,4 80 keer beoordeeld Vak Geschiedenis GS H3, Regenten en Vorsten 3.1 Machthebbers

Nadere informatie

een zee van tijd een zee van tijd Werkblad 17 Ω Over Indië en Suriname Ω Les 1: Van Batavia tot Jakarta Naam:

een zee van tijd een zee van tijd Werkblad 17 Ω Over Indië en Suriname Ω Les 1: Van Batavia tot Jakarta Naam: Werkblad 7 Ω Over Indië en Suriname Ω Les : Van Batavia tot Jakarta VOC Schepen van de VOC varen naar Indië om specerijen te halen. Specerijen zijn bijvoorbeeld peper, kruidnagel en nootmuskaat. De reis

Nadere informatie

De kruistochten. God wil het! Steden en Staten

De kruistochten. God wil het! Steden en Staten prehistorie 42 oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Steden en Staten De kruistochten In de woonkamer van familie Vos hangt een klok met Romeinse cijfers. Jos en Mirthe willen graag

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis H1 (-1.5)

Samenvatting Geschiedenis H1 (-1.5) Samenvatting Geschiedenis H1 (-1.5) Samenvatting door een scholier 1178 woorden 19 november 2017 5,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Geschiedenis Samenvatting H1 Het Spaanse wereldrijk

Nadere informatie

De leerkracht zorgt ervoor dat alle leerlingen een gatentekst en een ontdekkaart hebben.

De leerkracht zorgt ervoor dat alle leerlingen een gatentekst en een ontdekkaart hebben. Thema/ onderwerp: Ontdekkaart 1.1 Slavenkralen Korte samenvatting van de leeractiviteit: De leerlingen vullen de woorden op de goede plek in in de gatentekst. De leerlingen bevragen de kralen en maken

Nadere informatie

De Romeinen. Wie waren de Romeinen?

De Romeinen. Wie waren de Romeinen? De Romeinen Wie waren de Romeinen? Lang voor de Romeinen naar ons land kwamen, woonden ze in een kleine staat rond de stad Rome. Vanaf 500 voor Christus begonnen de Romeinen met gebiedsuitbreiding. Als

Nadere informatie

Antwoordkernen zijn vrijwel nooit volledige zinnen. Antwoordkernen geven alleen aan, wat er beslist in het antwoord moet staan.

Antwoordkernen zijn vrijwel nooit volledige zinnen. Antwoordkernen geven alleen aan, wat er beslist in het antwoord moet staan. Antwoordkernen Instap en Ontdekkingsreizen Eureka 2M volledig herziene 5 e druk, 2015-2016 Antwoordkernen zijn vrijwel nooit volledige zinnen. Antwoordkernen geven alleen aan, wat er beslist in het antwoord

Nadere informatie

Antwoorden oefenopgaven HC Rep. Der Nederlanden

Antwoorden oefenopgaven HC Rep. Der Nederlanden Antwoorden oefenopgaven HC Rep. Der Nederlanden 5H Opgave 1 De Hollandse steden in het midden van de zestiende eeuw waren voor hun bevolkingsgroei afhankelijk van de invoer van graan uit het Oostzeegebied.

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Jagers en Boeren

Samenvatting Geschiedenis Jagers en Boeren Samenvatting Geschiedenis Jagers en Boeren Samenvatting door B. 771 woorden 7 oktober 2016 2,9 8 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Tijdvak 1 Tijd van jagers en boeren Jagers en boeren -3000 v. Chr. Pagina

Nadere informatie

Lees het verhaal over Columbus de ontdekkingsreiziger (deel 1)

Lees het verhaal over Columbus de ontdekkingsreiziger (deel 1) Lees het verhaal over Columbus de ontdekkingsreiziger (deel 1) Dit is Columbus. Columbus ontdekte in 1492 Amerika. Hij was een ontdekkingsreiziger. Columbus was heel gemeen. Daar lees je straks meer over.

Nadere informatie

1: De nederlanden komen in verzet tegen Filips II

1: De nederlanden komen in verzet tegen Filips II 1: De nederlanden komen in verzet tegen Filips II Wat wilden Karel V en Filips II bereiken? Op politiek gebied wilden ze dat de macht van de regering in Brussel vergroot werd Grote ontevredenheid onder

Nadere informatie

De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo

De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo Opdracht 1 De sterke economische groei die de Gouden Eeuw kenmerkt, kwam hoofdzakelijk ten goede aan het gewest Holland. Welke militaire oorzaak kun je benoemen? Holland

Nadere informatie

LESPAKKET MICHIEL DE RUYTER

LESPAKKET MICHIEL DE RUYTER @ LESPAKKET MICHIEL DE RUYTER pagina 2 en 3! inleiding DE NEDERLANDSE ZEEHELD MICHIEL DE RUYTER Voor het maken van deze opdracht moet je eerst het stripboek Het geheim van Michiel de Ruyter hebben gelezen.

Nadere informatie

Romeinen. Romeinen. Germanen

Romeinen. Romeinen. Germanen Romeinen Romeinen Grieken en Romeinen lijken op elkaar qua levensstijl. Het Romeinse rijk is ontstaan in Rome (753 v. Chr.). De Romeinen kwamen 50 v. Chr. naar Nederland. De Romeinen hebben het Latijns

Nadere informatie

Geschiedenis van Suriname : de slavenhandel

Geschiedenis van Suriname : de slavenhandel Geschiedenis van Suriname 1502-1808: de slavenhandel 1502: het begin van de Europese slavenhandel Na de ontdekking van Amerika werden er door de Spanjaarden en Portugezen al snel plantages aangelegd. Op

Nadere informatie

Geschiedenisproefwerk groep 7 Hoofdstuk 5 Een nieuwe wereld: Amerika

Geschiedenisproefwerk groep 7 Hoofdstuk 5 Een nieuwe wereld: Amerika Geschiedenisproefwerk groep 7 Hoofdstuk 5 Een nieuwe wereld: Amerika In het vroegere Amerika woonden Indianenstammen. Columbus ontdekte dit land van de Indianen in 1492. Het waren de Azteken, de Inca s

Nadere informatie

een zee In de zeventiende eeuw worden de handelaren en kooplieden steeds belangrijker. De edelen en de geestelijken krijgen veel minder macht.

een zee In de zeventiende eeuw worden de handelaren en kooplieden steeds belangrijker. De edelen en de geestelijken krijgen veel minder macht. Werkblad 3 Ω De Republiek Ω Les : Regenten, burgers en gemeen In de zeventiende eeuw worden de handelaren en kooplieden steeds belangrijker. De edelen en de geestelijken krijgen veel minder macht. Rijk

Nadere informatie

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN STUDIONLINE JAARGANG 2, NR. 10 ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN DL 2 D O M I N E E O N L I N E. O R G Vierhonderd jaar geleden vergaderde de synode in Dordrecht. Je weet inmiddels wat een synode is: een

Nadere informatie

GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK

GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK 2 t/h GESCHIEDENIS voor de onderbouw HANDBOEK Geschiedenis voor de onderbouw Handboek 2 vmbo-t havo Auteurs Anneke Blankers Hans Bulthuis Pia Fruytier Mark Hagenaars Jessie Jongejans Frank Kerstjens Martin

Nadere informatie

Michiel de Ruyter een zeeheld

Michiel de Ruyter een zeeheld Michiel de Ruyter een zeeheld Helden zijn van alle tijden. Vroeger hadden we in Nederland ook al helden. Vooral zeehelden. Mannen die grote overwinningen hadden behaald met de Nederlandse scheepsvloot.

Nadere informatie

De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal

De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal Een volk in opstand, een boze koning, een dappere koningin, een onoverwinnelijke vloot en... een storm. Dit is het spannende verhaal van de Spaanse

Nadere informatie

WERKBOEK VOOR DE DALTON-VERSIE. Dit werkboek is van:. Ik zit in groep:.

WERKBOEK VOOR DE DALTON-VERSIE. Dit werkboek is van:. Ik zit in groep:. WERKBOEK VOOR DE DALTON-VERSIE De Middeleeuwen Dit werkboek is van:. Ik zit in groep:. 1 Hoi! Ik ben Tim de Wekker! Ik wil graag weten hoe vaak en hoe lang je bezig bent met een taak. Daarom heb ik een

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren

Nadere informatie

Waarom stuurt de Spaanse koning schepen naar de Nieuwe Wereld?

Waarom stuurt de Spaanse koning schepen naar de Nieuwe Wereld? Werkblad 6 Ω De Nieuwe Wereld Ω Les : Cortés en de Azteken een In de periode van 500 tot 600 zijn Spanje en Portugal de machtigste landen van de wereld. Ze sturen schepen en mensen naar de Nieuwe Wereld

Nadere informatie

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie 1. De levenswijze van jager-verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis De middeleeuwen

Samenvatting Geschiedenis De middeleeuwen Samenvatting Geschiedenis De middeleeuwen Samenvatting door een scholier 2856 woorden 29 juni 2011 4,8 57 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden { Geschiedenis } { De Middeleeuwen }

Nadere informatie

Hollandse Meesters. Dit werkboekje is van:

Hollandse Meesters. Dit werkboekje is van: Hollandse Meesters Dit werkboekje is van: Hallo! Je gaat binnenkort op bezoek in het museum Hermitage Amsterdam. Het woord Hermitage spreek je uit als hermitaasje. Een museum is een gebouw waarin je allerlei

Nadere informatie

Verslag Geschiedenis De Grieken

Verslag Geschiedenis De Grieken Verslag Geschiedenis De Grieken Verslag door een scholier 902 woorden 3 januari 2018 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De Grieken Annabel van der Geer H1B Voorwoord Ik ga vertellen over de cultuur, politiek

Nadere informatie

NEDERLAND IN VOLLE BLOEI

NEDERLAND IN VOLLE BLOEI THIS IS HOLLAND IN DE KLAS / LES 2 - WERKBLAD 1 Naam: Groep: NEDERLAND IN VOLLE BLOEI (1600 TOT 1800) VAN BEDREIGEND NAAR VRUCHTBAAR LAND Bekijk de video Van bedreigend naar vruchtbaar land. 1 A. Je hebt

Nadere informatie

Naam: FLORIS DE VIJFDE

Naam: FLORIS DE VIJFDE Naam: FLORIS DE VIJFDE Floris V leefde van 1256 tot 1296. Hij was een graaf, een edelman. Nederland zag er in de tijd van Floris V heel anders uit dan nu. Er woonden weinig mensen. Verschillende edelen

Nadere informatie

Hoofdstuk 1C8. Hoe ontstond Nederland?

Hoofdstuk 1C8. Hoe ontstond Nederland? Hoofdstuk 1C8 Hoe ontstond Nederland? Cursus 8.1 De koning en de prins Wat leer je deze cursus? Dat hervormers de Katholieke kerk wilden veranderen Dat zij de Protestante kerk stichtten Wat de reformatie

Nadere informatie

een zee Sparta Sparta is een stad in Griekenland. Rond 600 voor Christus waren de steden in

een zee Sparta Sparta is een stad in Griekenland. Rond 600 voor Christus waren de steden in Werkblad 9 Ω Grieken en Romeinen Ω Les : Grieken: goden en mensen Sparta Sparta is een stad in Griekenland. Rond 600 voor Christus waren de steden in Griekenland heel belangrijk. Ze werden stadstaten genoemd.

Nadere informatie

EEN PRINS WORDT EEN HERDER

EEN PRINS WORDT EEN HERDER Bijbel voor Kinderen presenteert EEN PRINS WORDT EEN HERDER Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: M. Maillot en Lazarus Aangepast door: E. Frischbutter en Sarah S. Vertaald door: Erna van Barneveld

Nadere informatie

Canon en kerndoelen geschiedenis PO

Canon en kerndoelen geschiedenis PO Canon en kerndoelen geschiedenis PO bron: http://www.entoen.nu/primair-onderwijs/didactisch-concept/leerplan-(slo)/geschiedenis In dit hoofdstuk over canon en geschiedenis wordt eerst ingegaan op de recente

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Samenvatting Hoofdstuk 2 Samenvatting door Y. 1162 woorden 6 september 2012 10 1 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 2.1 In Frankrijk regeerde absolute vorsten. Rond

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen Tijdvak 7 Toetsvragen 1 In de Tijd van Pruiken en Revoluties hielden kooplieden uit de Republiek zich bezig met de zogenaamde driehoekshandel. Tussen welke gebieden vond deze driehoekshandel plaats? A

Nadere informatie

Rijksuniversiteit Groningen Nameting kennis en argumentatie

Rijksuniversiteit Groningen Nameting kennis en argumentatie Rijksuniversiteit Groningen Nameting kennis en argumentatie Instructie onderdeel kennis: Hieronder staan 22 vragen over tijdvak 6 en 7. Probeer de vragen zo goed mogelijk te beantwoorden. Omcirkel met

Nadere informatie

TULPENGEKTE. 1. Streep door wat niet van toepassing is.

TULPENGEKTE. 1. Streep door wat niet van toepassing is. TULPENGEKTE Je leraar of lerares heeft je een tulpenbol laten zien. Zo n bol stop je in de herfst in de grond, en in de lente groeit er een tulp uit. Niets bijzonders zou je zeggen. Maar vierhonderd jaar

Nadere informatie

Waarom stuurt de Spaanse koning schepen naar de Nieuwe Wereld? weten nog niets van dit deel van de wereld.

Waarom stuurt de Spaanse koning schepen naar de Nieuwe Wereld? weten nog niets van dit deel van de wereld. Werkblad 6 Ω De Nieuwe Wereld Ω Les : Cortés en de Azteken In de periode 500 tot 600 zijn Spanje en Portugal de machtigste landen de wereld. Ze sturen schepen en mensen naar de Nieuwe Wereld die Columbus

Nadere informatie

8.2 Fort Elmina. De leerkracht bespreekt de vragen met de leerlingen die op hun plaats zitten.

8.2 Fort Elmina. De leerkracht bespreekt de vragen met de leerlingen die op hun plaats zitten. Thema/ onderwerp: Werkblad 8.2 Fort Elmina Korte samenvatting van de leeractiviteit: De geschiedenis van Fort Elmina wordt verteld a.d.h.v. afbeeldingen en een videofragment. Hierna gaan de leerlingen

Nadere informatie

Examen Geschiedenis. Geef de 7 tijdsvakken: Mintiens Quintin

Examen Geschiedenis. Geef de 7 tijdsvakken: Mintiens Quintin Examen Geschiedenis Geef de 7 tijdsvakken: Prehistorie :... 3500 v.c Stroomculturen : 3500 v.c 800 v.c Klassieke Oudheid : 800 v.c 500 n.c Middeleeuwen : 500 n.c 1450 n.c Nieuwe tijd : 1450 n.c 1750 n.c

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis De oprichting, bloei en ondergang van de VOC

Werkstuk Geschiedenis De oprichting, bloei en ondergang van de VOC Werkstuk Geschiedenis De oprichting, bloei en ondergang van de VOC Werkstuk door een scholier 2703 woorden 24 februari 2005 6,1 337 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Voorwoord Ik heb gekozen voor dit onderwerp,

Nadere informatie

Onderzoeksvraag; welke motieven leidden in de middeleeuwen tot de kruistochten?

Onderzoeksvraag; welke motieven leidden in de middeleeuwen tot de kruistochten? Onderzoeksvraag; welke motieven leidden in de middeleeuwen tot de kruistochten? Rond 1080 bedreigen de minder tolerante Seldjoeken Constantinopel. Het werd voor christelijke pelgrims steeds moeilijker

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6 Samenvatting door Jel 1523 woorden 13 juni 2018 0 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 6.1 Europa veroverd de wereld Portugezen,Spanjaarden reisden rond 1500

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 1 Samenvatting door A. 2003 woorden 24 oktober 2010 6,3 182 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Samenvatting geschiedenis H.1 1 Over de nieuwe

Nadere informatie