Inventarisatie succes- en faalfactoren toeristisch-recreatief wateraanbod Zuid-Holland

Transcriptie

1 Inventarisatie succes- en faalfactoren toeristisch-recreatief wateraanbod Zuid-Holland Opdrachtgever: Gemeente Gouda, penvoerder Consortium Hollandse Waterstad Gouda 31 maart 2010

2 2

3 Colofon Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme, 31 maart 2010 Auteur: Foto s: In opdracht van: Uitgever: Marleen Oostdijk Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme Coverfoto: Lingehaven Gorinchem Gemeente Gouda, penvoerder Consortium Hollandse Waterstad Gouda Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme Rotterdamseweg 402H Postbus DG Delft Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) Internet: 3

4 4

5 Inhoudsopgave 1. Inleiding Hollandse Waterstad Consortium Opdracht 7 2. Aanpak onderzoek en afbakening Inventarisatie toeristisch-recreatief wateraanbod Inventarisatie succes- en faalfactoren toeristisch-recreatief wateraanbod Resultaat Succes- en faalfactoren toeristisch-recreatief wateraanbod Bootverhuur Rondvaarten Watertaxi s Jachthavens Vaararrangementen Excursies Historische (museum)schepen 25 Bijlagen Toeristisch-recreatief wateraanbod 29 1a. Leiden 30 1b. Delft 32 1c. Schiedam 33 1d. Gouda 34 1e. Dordrecht 35 1f. Gorinchem 39 1g. Brielle 41 1h. Hellevoetsluis 42 1i. Rotterdam 43 1j. Watergerelateerde attracties Zuid-Holland Checklist interviews succes- en faalfactoren Bronnen 49 5

6 6

7 1. Inleiding 1.1. Hollandse Waterstad In 2005 heeft gemeente Gouda in samenwerking met een aantal partners het project Hollandse Waterstad opgezet, in het kader van het programma Leven met Water. Onder de naam Hollandse Waterstad zijn ambitieuze plannen ontwikkeld om Gouda haar strategische ligging aan de IJssel en Gouwe weer terug te geven. Gouda is een typisch Hollandse stad die al eeuwenlang verbonden is met het water. In de loop van de 20 e eeuw werd het water minder belangrijk en na de Tweede Wereldoorlog zijn veel grachten gedempt en sluizen en bruggen buiten gebruik geraakt. In de 21 e eeuw keert Gouda haar gezicht weer terug naar het water. Met het herstellen van de Havensluis wordt de traditionele zuidelijke toegang van de stad hersteld en kunnen schepen weer dwars door de Goudse binnenstad varen. Gouda heeft ook een bijzonder netwerk van intieme, bijna geheimzinnige waterlopen. Hollandse Waterstad wil deze grotendeels nog onbekende waterwegen weer zichtbaar maken in de stad en bruikbaar maken voor de kleinere recreatievaart Consortium Het project Hollandse Waterstad loopt door tot eind Tussen 2005 en 2009 zijn er een drietal werkplannen opgesteld waarin de rol van de verschillende partners van het project duidelijk wordt en de beoogde resultaten worden omschreven. De partners van Hollandse Waterstad zijn: gemeente Gouda (penvoerder), Hoogheemraadschap Rijnland, Gouds Watergilde, Ykema tuin- en landschapsarchitectuur, Netwerk voor Omgevingskwaliteit (NOK), Rijksdienst voor Archeologie Cultuurlandschap en Monumenten (RACM), provincie Zuid-Holland en het Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme Opdracht Om Gouda als waterstad opnieuw op de kaart te zetten is het essentieel dat bezoekers (en bewoners) het verhaal van Gouda en haar waterhistorie kennen. Uit eerder onderzoek blijkt dat er onder bezoekers van historische watersteden interesse is voor producten gerelateerd aan water en waterbeheer. Voor Gouda is dit een kans. Toeristisch-recreatieve producten kunnen bezoekers kennis laten maken met Gouda als waterstad. Het consortium Hollandse Waterstad wil onderzoeken in hoeverre specifiek watergerelateerde toeristisch-recreatieve producten Gouda duidelijker op de kaart kunnen zetten als waterstad. Om erachter te komen welke producten denkbaar zijn heeft gemeente Gouda, als penvoerder van het consortium Hollandse Waterstad, opdracht gegeven aan het Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme om een inventarisatie uit te voeren van toeristisch-recreatief watergerelateerd aanbod in andere watersteden in Zuid-Holland en om succes- en faalfactoren van deze producten in beeld te brengen. Projectdoelstelling: Inzicht verkrijgen in succes- en faalfactoren van toeristisch-recreatief wateraanbod in Zuid- Hollandse watersteden. Procesdoelstelling: Gemeente Gouda, als penvoerder van het consortium Hollandse Waterstad, inzicht verschaffen in mogelijkheden voor het benutten van toeristisch-recreatieve producten gerelateerd aan water. 7

8 8

9 2. Aanpak onderzoek en afbakening 2.1. Inventarisatie toeristisch-recreatief wateraanbod Aanpak Voor de inventarisatie van het toeristisch-recreatief wateraanbod is informatie ingewonnen bij (regio) VVV s en/of stadsmarketingorganisaties in de betreffende steden. Zij zijn via en telefonisch verzocht gegevens aan te leveren over relevante producten. De VVV s en stadsmarketingorganisaties zijn gevraagd per product de volgende informatie aan te leveren: omschrijving, type product, locatie, duur/ periode, prijs, doelgroep, contact/organisator, boekingsresultaat, succesfactoren, leerpunten, samenwerkingspartijen. Aanvullend is de Toeristische Databank Zuid-Holland geraadpleegd. Deze databank voedt de website De verschafte informatie van (regio) VVV s is vergeleken met de producten in de databank en de inventarisatie is aangevuld met extra producten gevonden uit de databank. Steden De inventarisatie van toeristisch-recreatief wateraanbod vindt plaats onder de oud-hollandse steden en vestingsteden die Zuid-Holland kent, alsook havenstad Rotterdam. Steden die water niet zien als speerpunt binnen toerisme en recreatie of geen typische watersteden zijn, zijn niet meegenomen in de inventarisatie. Naast het wateraanbod in geselecteerde steden zijn ook de grote watergerelateerde attracties in Zuid-Holland meegenomen. Deze kunnen buiten één van de genoemde steden gesitueerd zijn. De steden die zijn meegenomen in de inventarisatie van toeristisch-recreatief wateraanbod zijn: Leiden, Delft, Schiedam, Gouda, Dordrecht, Gorinchem, Brielle, Hellevoetsluis, Rotterdam. Selectie categorieën wateraanbod De producten die meegenomen zijn in de inventarisatie zijn toeristisch-recreatieve producten gericht op individuele bezoekers en groepen die een directe link hebben met water. In de inventarisatie zijn de volgende waterbeheergerelateerde producten meegenomen: Sluizen Gemalen Waterkeringen Daarnaast zijn in de inventarisatie de volgende overige watergerelateerde producten meegenomen: Vaarrrangementen Rondvaarten Bootverhuur motorboten, fluisterboten, roeiboten, kano s, waterfietsen, e.d. Watertaxi s Jachthavens - met passantenligplaatsen Museumhavens Museumschepen Bezoekerscentra Attracties historische schepen, monumenten, waterbouwkundige exposities Excursies onder begeleiding, waarin informatie over water een belangrijk onderdeel is Evenementen De resultaten van de inventarisatie zijn opgenomen in bijlage 1. 9

10 2.2. Inventarisatie succes- en faalfactoren toeristisch-recreatief wateraanbod Binnen de inventarisatie van het toeristisch-recreatief wateraanbod is geen relevante informatie over succes- en faalfactoren van de producten verkregen. Om deze succes- en faalfactoren inzichtelijk te krijgen, is aanvullend onderzoek uitgevoerd. In overleg met gemeente Gouda, penvoerder van het consortium Hollandse Waterstad, is hiervoor een aanpak en afbakening vastgesteld. Aanpak Het onderzoek naar de succes- en faalfactoren van toeristisch-recreatief wateraanbod is een exploratief onderzoek. De nadruk ligt vooral op de aard van de succes- en faalfactoren en achterliggende processen. Er zijn interviews en groepsgesprekken gehouden met stakeholders. Dit zijn onder andere medewerkers van regionale VVV s/ stadsmarketingorganisaties en gemeenten (beleidsmedewerkers of havenmeesters). De stakeholders zijn personen op het niveau van middenkader of hoger die ervaring hebben met één of meerdere soorten watergerelateerd aanbod. Het gaat daarbij telkens om de toeristische benutting. De interviews en groepsgesprekken vinden plaats aan de hand van een checklist (geen vragenlijst). Dit om het exploratieve karakter te ondersteunen. Zie bijlage 2 voor deze checklist. Om het gesprek te helpen noemt de interviewer in tweede instantie eventueel steekwoorden van soorten antwoorden. De categorieën waarover de stakeholder het meeste kan vertellen verschilt per stakeholder en per plaats. Er is naar gestreefd zoveel mogelijk verschillende categorieën aan de orde te laten komen. Selectie van steden Het onderzoek naar succes- en faalfactoren van toeristisch-recreatief aanbod vindt plaats onder een smallere selectie van steden dan de algemene inventarisatie van producten. In deze plaatsen zijn de soorten van aanbod (objecten of activiteiten) aanwezig die ook in Gouda aanwezig zijn of snel gerealiseerd zouden kunnen worden. Tenslotte dient het rapport als input voor toekomstig beleid en toekomstige mogelijke producten voor Gouda. Er zijn stakeholders geïnterviewd in de volgende steden: Leiden, Delft, Schiedam, Dordrecht, Gorinchem, Brielle, Hellevoetsluis. Gouda zelf wordt niet meegenomen in het onderzoek. Zie bijlage 3 voor een overzicht van de geïnterviewde personen. Selectie categorieën wateraanbod Aan de hand van de procesdoelstelling is een afbakening gemaakt van types aanbod die meegenomen worden in het onderzoek. Het gaat hierbij om die elementen die ook in Gouda aanwezig zijn of snel gerealiseerd zouden kunnen worden. In het aanvullend onderzoek worden de volgende waterbeheer gerelateerde producten meegenomen 1 : Sluizen Gemalen Waterkeringen Daarnaast worden in het onderzoek ook de volgende overige watergerelateerde producten meegenomen: Vaararrangementen Bootverhuur - motorboten, fluisterboten, roeiboten, kano s, waterfietsen, e.d. 1 Waterlinies vallen ook onder de noemer waterbeheer. Gezien de waterlinies niet relevant zijn voor Gouda, zijn deze niet meegenomen in de inventarisatie. 10

11 Rondvaarten Watertaxi s Jachthavens - met passantenligplaatsen Museumhavens Excursies - onder begeleiding, waarin informatie over water een belangrijk onderdeel is Resultaat Het resultaat van de opdracht is verwoord in de voorliggende rapportage. In het volgende hoofdstuk zijn de resultaten van het onderzoek naar de succes- en faalfactoren opgenomen. 11

12 12

13 3. Succes- en faalfactoren toeristisch-recreatief wateraanbod In dit hoofdstuk zijn de resultaten van de inventarisatie van succes- en faalfactoren van het toeristischrecreatief wateraanbod in Zuid-Holland te vinden. Per producttype zijn de succes- en faalfactoren opgenomen die het resultaat vormen van het onderzoek onder de stakeholders in Leiden, Delft, Schiedam, Dordrecht, Gorinchem, Brielle en Hellevoetsluis. Afgeleid van de succes- en faalfactoren zijn lessen geformuleerd die relevant zijn voor het succesvol benutten en exploiteren van watergerelateerd toeristisch-recreatief aanbod Bootverhuur Succesfactoren bootverhuur: Boten worden steeds meer benut voor het organiseren van feesten en partijen, waaronder trouwerijen. Deze markt vormt een kans voor watersteden (Leiden). Bootverhuurders kunnen profiteren van samenwerking met arrangementenbureaus. Deze bureaus ontwikkelen arrangementen voor bezoekers, waarbij een vaartocht met een boot of tocht met een kano onderdeel van kan zijn. Door boten beschikbaar te stellen voor arrangementen kunnen de bootverhuurders extra inkomsten genereren (Leiden). Ondernemers die initiatiefrijk zijn en inspelen op de behoefte van de bezoekers, kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan een toename van het bezoek aan de stad. Dit geldt met name als ondernemers georganiseerd zijn in een samenwerkingsverband (Leiden). Lessen bootverhuur: Bootverhuurders moeten trends en ontwikkelingen in de markt op de voet volgen en hier met hun aanbod flexibel op inspelen. Hierbij kan samenwerking met andere ondernemers en met arrangementenbureaus extra vruchten afwerpen. Bootverhuurders moeten bijhouden hoeveel boten zij verhuren in bepaalde periodes. Dit om een zo goed mogelijke afweging te maken voor de optimale capaciteit (pieken en dalen in boekingen afwegen tegen de kosten). Faalfactoren bootverhuur: De capaciteit van kano s en roeiboten kan in de zomermaanden onvoldoende zijn door een piek in de vraag. Het aanschaffen van meer kano s en bootjes voor verhuur is vaak te kostbaar omdat buiten het zomerseizoen de vraag lager is (Dordrecht, Biesboschcentrum). De capaciteit van een boot is in het hoogseizoen soms niet voldoende. Met als gevolg dat er soms mensen moeten worden afgewezen als zij met de boot mee willen (Linquenda, Hellevoetsluis). Plannen voor het uitbreiden van bootverhuur en het opstellen van beheerplannen kunnen worden uitgesteld of zelfs afgesteld door organisatorische complicaties, zoals een reorganisatie van de gemeente (Leiden). 13

14 3.2. Rondvaarten Succesfactoren rondvaarten: Rondvaartboten worden vaak benut voor meerdere doeleinden, bijvoorbeeld als rondvaartboot, watertaxi en verhuur aan groepen. Salonboten die maatwerk bieden aan groepen zijn flexibel inzetbaar en kunnen voldoen aan de brede vraag vanuit de markt. Ook kunnen rondvaartboten tijdens evenementen flexibel ingezet worden voor thematische vaarten. (Canal Hopper Delft, Salonboot Den Haag Delft, Dordtevaer Dordrecht). Elektrische bootjes zijn gewild als rondvaartboot, omdat ze de natuurlijke omgeving niet verstoren en het prettig varen is met een stille boot (Dordrecht, Biesboschcentrum). Rondvaarten met kleine open fluisterbootjes hebben vaak een lage prijsstelling, waardoor bezoekers snel gebruik maken van het aanbod (Canal Hopper Delft). Rondvaartboten met een historische uitstraling zorgen voor een extra beleving bij de bezoeker omdat zij passen binnen de historische omgeving van de stad (Salonboot Den Haag Delft). Door een rondvaart te maken kunnen bezoekers op een aantrekkelijke manier, binnen een korte tijd, kennismaken met de historische binnenstad (Dordtevaer Dordrecht, Schiedam). Bezoekers die een stad voor de eerste keer aandoen maken vaak een rondvaart. Indien de vindbaarheid en promotie van rondvaarten goed zijn, kan een rondvaart zorgen voor het aantrekken van nieuwe bezoekers (Leiden). Vooral voor ouderen die slecht ter been zijn, zijn rondvaarten een goed alternatief voor een stadswandeling door historische binnensteden (Schiedam). De inzet van een schipper én gids op een rondvaartboot zorgt voor een optimale service naar bezoekers. De gids kan zijn volledige aandacht vestigen op de bezoekers die meevaren. Vrijwilligers die werken op rondvaartboten zijn kenners van de stad. Ze zijn betrokken en enthousiast over hun werk en brengen dit over op de bezoekers. Vaak zijn zij ook flexibel inzetbaar buiten reguliere vaartijden. Indien er op een rondvaartboot geen gids aanwezig is, mist de bezoeker het verhaal over de stad en de locaties waar zij langs vaart. Dit zorgt voor een beperking in de beleving en kennis van de bezoeker (Schiedam, Canal Hopper Delft). In het verleden zijn grachten gedempt, waardoor binnensteden soms niet meer volledig doorvaarbaar zijn. Gemeenten kijken steeds meer naar mogelijkheden voor het openmaken van gedempte grachten. Voor rondvaartboten, watertaxi s en passanten zou de stad dan beter doorvaarbaar worden en toeristische attracties worden eventueel bereikbaar via water. Het weer openmaken van grachten herstelt de stad (deels) in haar originele staat. (Delft, Leiden). Faalfactoren rondvaarten: De opstapplaats van een rondvaartboot is voor bezoekers moeilijk te vinden indien er geen bewegwijzering naar deze opstapplaats gerealiseerd is. Door het ontbreken van bewegwijzering loopt een rondvaartboot mogelijk klanten mis (Brielle, Sans Soucis). Rondvaartboten met een ligplaats buiten het gebied waar zij varen (doorgaans grachten in binnensteden) zijn minder goed vindbaar (Canal Hopper Delft, Salonboot Den Haag Delft.) Het gebruik van elektrische boten brengt hoge exploitatiekosten met zich mee. Vaak wordt dit doorberekend aan de bezoeker door het hanteren van een hogere ticketprijs. De vraag naar rondvaarten wordt hierdoor kleiner (Dordrecht, Biesboschcentrum). 14

15 Open rondvaartboten kunnen buiten het zomerseizoen en tijdens slecht weer minder vaak of zelfs helemaal niet varen. Dit beperkt de mogelijkheden van de exploitatie. Vaak is een alternatief (zoals de aanschaf van gesloten boten) geen optie wegens ontbrekende financiële middelen of beperkte brughoogtes. Rondvaartboten met een beweegbaar dak, die zowel open als dicht kunnen varen, kunnen jaarrond worden ingezet en daardoor efficiënt geëxploiteerd worden (Dordtevaer Dordrecht, Schiedam, Leiden). Lessen rondvaarten: Om rondvaartboten jaarrond te kunnen exploiteren zijn rondvaartboten met een beweegbaar dak een goede oplossing, mist hiervoor voldoende financiering mogelijk is. Rondvaartboten moeten flexibel ingezet worden voor meerdere doeleinden ten behoeve van een zo optimaal mogelijke exploitatie. Bij de keuze voor een nieuwe opstapplaats voor een rondvaartboot dient door de gemeente of ondernemer eerst onderzocht te worden of deze locatie goed vindbaar en bereikbaar is voor de gebruiker. Bij een rondvaart moet idealiter daadwerkelijk een rondje worden gevaren. Dit zorgt voor een compleet beeld van de historische binnenstad en het is voor bezoekers handig om op dezelfde plaats op- en uit te stappen. Een rondvaart heeft de grootste meerwaarde als er gevaren wordt met een historisch vaartuig en er een schipper en gids aanwezig is. Een vrijwillige gids is daarbij vaak de beste keuze; zij zijn enthousiast, flexibel en betrokken. Biesbosch Dordrecht, Halve Maen Delft, Oostpoort 15

16 3.3. Watertaxi s Succesfactoren watertaxi s: Watertaxi s zijn een snelle en betrouwbare vorm van vervoer over water. Dit vanwege de ruimte vaartijden, korte wachttijden en vele aanmeerlocaties (Dordrecht, Schiedam, Canal Hopper Delft). Goede bewegwijzering en voldoende parkeergelegenheid bij aanmeerlocaties van de watertaxi zorgen voor een goede bereikbaarheid. (Schiedam). Een kaart met daarop alle aanmeerlocaties van een watertaxi, de vaartijden en tarieven, is handzaam voor toeristen en recreanten en draagt bij aan een effectief gebruik van de watertaxi (Schiedam). Faalfactoren watertaxi s: De watertaxi meert aan op locaties gelegen aan doorgaand vaarwater. Dit om de snelle verbinding met andere plaatsen in de regio te garanderen. Op bepaalde locaties is de watertaxi daarom minder geschikt voor toeristisch gebruik omdat de aanmeerlocatie buiten de historische binnenstad ligt en de afstand om bij de watertaxi te komen aanzienlijk is. Er is hierdoor geen directe verbinding tussen binnensteden in de regio waar de watertaxi vaart (Schiedam). Opstapplaatsen van watertaxi s waar geen horeca direct in de buurt is, zijn minder interessant voor toeristisch gebruik (Schiedam). Lessen watertaxi s: Bij het vaststellen van aanmeerlocaties van watertaxi s moeten door een gemeente locaties gekozen worden die goed vindbaar en bereikbaar zijn over land. Het primaire doel van het inzetten van een watertaxi is het leggen van snelle verbindingen tussen verschillende plaatsen. Voor zover het logistiek en financieel mogelijk is om ook aanmeerlocaties binnen een historisch stadcentrum te realiseren heeft dit vanuit toeristisch oogpunt een meerwaarde. Gemeenten moeten afwegen in hoeverre zij dit toeristische belang laten meewegen in de keuze voor de locaties. Om aanmeerlocaties in binnensteden te bereiken is meer tijd nodig, wat afbreuk doet aan de sterkte van de watertaxi; een snelle verbinding. Organisatorische problemen (het niet houden aan afgesproken regels) kan leiden tot privatisering van watertaxi s die eerder een gemeentelijke exploitatie kenden (Leiden). Zicht op Delft Dordrecht 16

17 3.4. Jachthavens Succesfactoren jachthavens: Het beheer van een passantenhaven door een particuliere partij werkt effectiever dan beheer door de gemeente. Het beheer door een gemeente is tijdsintensief, omdat de verantwoordelijkheden bij meerdere personen binnen de gemeente liggen. Ook is beheer door de gemeente niet flexibel, omdat gemeenteambtenaren buiten kantooruren niet bereikbaar zijn. Privatisering zorgt in dit geval voor een efficiënter beheer van de haven (Brielle). Door het hanteren van een maximale ligduur, is het voor nieuwe passanten mogelijk om tijdens drukke perioden een mooie ligplaats te bemachtigen. Na een aantal dagen moet een boot van plaats wisselen, zodat deze plaats vrij komt voor een nieuwe passant (Brielle). Door het zoveel mogelijk scheiden van vaste ligplaatsen en passantenligplaatsen, is het voor de havendienst mogelijk goed zicht te houden op het gedrag van passanten (Hellevoetsluis). Door het benutten van vrije vaste ligplaatsen voor passanten wordt de ruimte op het water zo efficiënt mogelijk benut (Leiden). Havens die gelegen zijn binnen de historische kern van een stad hebben een eigen, authentiek karakter en maken het gebied aantrekkelijk voor zowel watersporters als dagjesmensen (Brielle, Leiden). Een concentratie van vaste ligplaatsen voor antieke historische schepen, zorgt voor extra sfeer en authenticiteit in een stad (Leiden, Brielle). Een passantenhaven die zo dicht mogelijk bij de historische kern van een stad ligt, is voor watersporters het meest aantrekkelijk. Zo kunnen zij lopend vanaf de eigen boot de stad verkennen, attracties en musea bezoeken en gebruik maken van horeca en winkels. Dit is gunstig voor de lokale ondernemers (Delft, Gorinchem, Schiedam). In veel steden liggen grote schepen op één locatie bij elkaar in een jachthaven en worden grote schepen via een hoofdvaarweg geleid die vrij is van aangemeerde boten. Indien schepen willen aanleggen buiten de jachthaven, is een ontheffing nodig die incidenteel wordt verleend. Het vrijhouden van de doorgaande vaarwegen is de verantwoordelijkheid van de havenmeester. Constante controle is hierbij nodig. Het vrijhouden van de doorgaande vaarwegen garandeert de veiligheid en zorgt voor een zo efficiënt mogelijke benutting van het water in en rondom de stad (Delft). Watersporters komen sneller terug naar havens waar liggelden laag zijn (Hellevoetsluis). Door het realiseren van een havenkantoor direct aan de passantenhaven is permanent toezicht door de havendienst mogelijk. Zo kan de havendienst zien welke schepen binnenkomen en weggaan en kunnen zij direct ingrijpen wanneer zaken aandacht verdienen (Delft, Gorinchem, Hellevoetsluis). Door de inzet van het aantal medewerkers van de havendienst flexibel in te plannen gedurende het jaar (dubbele diensten in zomerperiode, enkele diensten in laagseizoen), kan efficiënt gewerkt worden. In het voorjaar wordt het aantal uren dat de havendienst aanwezig is in het havenkantoor steeds verder uitgebreid en in het najaar wordt, gebaseerd op de afname van aantallen schepen het aantal uren langzaam afgebouwd (Hellevoetsluis). 17

18 Het openen van een buurtsuper bij een passantenhaven biedt de watersporter een extra service en zorgt voor inkomsten voor de exploitant. Door de buurtsuper alleen te openen in het vaarseizoen (april t/m oktober) is de winkel rendabel (Hellevoetsluis). Werken met uitzendkrachten bij een havendienst werkt niet optimaal. De betrokkenheid, het inlevingsvermogen en de flexibiliteit van uitzendkrachten is veel minder dan van een vaste medewerker. Uitzendkrachten staan bezoekers van de stad vaak niet goed te woord (onjuiste of onvolledige informatie of onvriendelijk), wat negatief bijdraagt aan het imago van de stad. Om te voorkomen dat er gewerkt moet worden met uitzendkrachten binnen de havendienst is het een oplossing om een werknemer in vaste dienst aan te nemen voor 20 uur per week voor 12 maanden en deze persoon voor 40 uur per week te laten werken gedurende het vaarseizoen van 6 maanden. Op deze manier kan er een vaste medewerker ingezet worden voor de havendienst (Hellevoetsluis). Permanente verlichting van kades en steigers zorgt voor een veilige haven (zowel voor watersporters, recreanten en omwonenden). Vandalisme komt zelden voor op goed verlichte plaatsen (Hellevoetsluis). Insteekhavens, die parallel liggen aan een doorgaande vaarweg, vormen een veilige locatie voor het aanmeren van schepen en zorgen ervoor dat de beroeps- en pleziervaart niet gehinderd wordt (Delft). Havens die direct gelegen zijn bij toeristische attracties kunnen bijdragen aan de bereikbaarheid van deze attracties (Nieuwe Haven Delft). Voorzieningen bij een passantenhaven zijn ook bruikbaar voor bezoekers van de stad die per camper komen. Door standplaatsen voor campers bij passantenhavens te realiseren, kunnen beide doelgroepen bediend worden en wordt er efficiënt gebruik gemaakt van de aanwezige voorzieningen, zoals douches en elektriciteit (Schiedam). Korte steigers waar overdag aangelegd mag worden, als aanvulling op een passantenhaven, vormen een praktische voorziening voor passanten op doorvaart die alleen boodschappen willen doen, willen eten of kort een stad willen bezichtigen. Deze steigers kunnen binnen de historische stadskern liggen, waardoor de watersporter dichterbij de binnenstad is dan wanneer hij zou aanleggen in de passantenhaven. Zolang er niet overnacht mag worden vormt een dergelijke steiger geen probleem voor omwonenden. Het draagt juist bij aan de sfeer ter plekke (Schiedam). Vestingwallen Brielle Schiedam 18

19 Wanneer vuilnisbakken rondom een haven dagelijks en ook in het weekend geleegd worden, is er geen rommel te vinden in de bermen en op straat. In uitzonderlijke gevallen, bijvoorbeeld tijdens evenementen, belandt er wel eens rommel naast de vuilnisbakken. Echter, dankzij snel en adequaat optreden van de storingsopzichter, wordt eventuele rommel direct opgeruimd (Hellevoetsluis). Het realiseren van simpele ingrepen om het straatbeeld te verbeteren (zoals het ophangen van bloemenmanden) kan goed van de grond komen door het invoeren van een opslag op de OZB voor ondernemers. Via deze gedwongen investering ontstaat er een budget voor de realisatie van dergelijke zaken (Brielle). Wanneer er veel kleine boten, zoals sloepen, in een historische binnenstad liggen, draagt dit bij aan de sfeer en levendigheid van de binnenstad (Leiden). Voor gemeenten is het belangrijk om regelmatig te communiceren met bewoners van binnensteden. Veel van de inwoners wonen direct aan het water of nabij een jachthaven en hebben een mening over de activiteiten en voorzieningen op en rondom het water. Onvoldoende of onjuist communiceren met bewoners kan bij de ontwikkeling van producten of activiteiten tot tegenwerking of vertraging in processen leiden. Een organisatie als een Watergilde (vrijwilligers) vormt een aanwinst voor een stad. Voor het opstarten van een dergelijk gilde is een constante inzet en vasthoudendheid nodig (Brielle). Wanneer er in een stad nieuwbouwwijken zijn met woningen gelegen aan het water, vormt dit een kans voor waterrecreatie. Indien er een doorgaande waterverbinding is tussen deze nieuwbouwwijken en de historische binnenstad kunnen deze bewoners gemakkelijk naar de binnenstad varen en daar bijdragen aan de levendigheid en toename van bestedingen (Leiden). Voor een havenkantoor bij een jachthaven is het van belang dat hier relevante toeristische informatie te verkrijgen is. Hierbij is niet alleen praktische vaarinformatie relevant, maar ook informatie over bezienswaardigheden en over de historie van de stad. De unieke producten of kenmerken van de stad moeten hierbij centraal staan. VVV s en winkels zijn daarbij ook belangrijke distributiepunten. Zowel het beschikbaar stellen van extra budget voor toeristische promotie als het genereren van gratis publiciteit kan bijdragen aan toename van het bezoek aan een stad (Delft, Schiedam, Gorinchem, Brielle, Hellevoetsluis). Faalfactoren jachthavens: Indien de ligplaatscapaciteit in een haven onvoldoende is, moeten schepen geweigerd worden Indien er voldoende ruimte is op het water, biedt het aanleggen van extra steigers een mogelijkheid om het capaciteitprobleem op te lossen. Standpunten van omwonenden kunnen hierbij echter een struikelblok vormen en kunnen zorgen voor een aanzienlijke vertraging van het proces van de ontwikkeling van een nieuwe steiger (Brielle). Door de hoge olieprijzen en economische recessie trekken watersporters er minder vaak op uit. Het aantal schepen dat vaart en aanlegt in passantenhavens is daarom lager (Brielle). Bewoners rondom een haven zijn meestal niet georganiseerd. Havenmeesters horen wel allerlei signalen van de bewoners over de haven, hun stem komt echter niet (gebundeld) terecht bij de gemeente. Gevolg is dat er weinig rekening wordt gehouden met meningen van omwonenden (Brielle). 19

20 Bewegwijzering voor auto s, fietsers en voetgangers naar een haven is niet effectief wanneer deze bewegwijzering niet juist geplaatst is. Indien de locaties van borden onjuist gekozen zijn of borden niet goed zichtbaar zijn, dan haakt de bezoeker op een gegeven moment af om de locatie aan te doen (Brielle). Het assortiment van (toeristische) informatiefolders in havenkantoren is soms te beperkt. Er is weinig communicatie tussen havendiensten en VVV s hierover (Brielle). Zitbankjes en vuilnisbakken rondom een haven moeten bij elkaar staan, anders wordt rommel op straat gegooid. Dit gaat ten koste van de uitstraling en kwaliteit van de omgeving, zeker wanneer de rommel niet direct wordt opgeruimd door de gemeente of reinigingsdienst (Brielle). Passantenhavens die een vaarseizoen hanteren en buiten dat seizoen voorzieningen sluiten (zoals douches) zijn beperkt in de service naar passanten die net buiten het seizoen varen (Delft). Horeca bij een passantenhaven die niet afgestemd is op de watersporter (bijvoorbeeld simpele snackbars of pizzatenten) zorgt voor een averechts effect: de watersporter vindt deze horeca niet aantrekkelijk en eet s avonds op de eigen boot en niet aan de wal. Ondernemers profiteren hierdoor niet van de watersporters die vlakbij liggen en de levendigheid wordt niet bevorderd (Hellevoetsluis). In de buurt van passantenhavens is vaak een steiger voor grote schepen gerealiseerd (bijvoorbeeld voor charters). Omdat deze schepen meestal niet de binnenstad in kunnen (te groot, beperkte brughoogtes) is er een verbinding nodig vanaf de steiger naar de binnenstad, bijvoorbeeld door het laten rijden van een toeristisch treintje. Het realiseren van een dergelijke verbinding komt vaak niet van de grond, vanwege het ontbreken van een partij die hierin het initiatief neemt (Waternetsteiger Schiedam). Wanneer een aanlegsteiger voor grote schepen veel wordt aangedaan door passagiersschepen, dan kan een stad hier in economisch opzicht sterk van profiteren. Ondanks de planning van aankomende charters bekend is, wordt hier nog weinig mee gedaan (bijvoorbeeld in de vorm van een ontvangst bij aankomst, doorverwijzing naar musea en horeca) en mist de middenstand daardoor inkomsten (Hellevoetsluis). Daar waar een haven binnen een bescherm stadsgezicht ligt, is het moeilijk om grootschalige moderne voorzieningen (zoals een doucheruimte) te realiseren. Bestaande ruimten worden niet gemoderniseerd omdat dit niet mogelijk is binnen de geldende regels. Uitwijken naar een andere locatie is geen optie omdat de natte ruimten dan te ver van de haven af komen te liggen (Hellevoetsluis). Indien een havenmeester of brugwachter geen direct zicht heeft op de haven, is het moeilijk om toezicht te houden en tijdig te reageren op zaken die aandacht verdienen. Een goed alternatief is de inzet van stadswachten, die de activiteiten in en rondom de haven in de gaten houden (Leiden). Voor steden die niet aan een directe doorvaarroute liggen is het moeilijker watersporters aan te trekken die op doorvaart zijn. Watersporters komen niet automatisch langs de stad. Het aantal potentiële bezoekers is daarom lager en de groep is ook specifieker; zij moeten de stad bewust opzoeken. Ook zorgen lage bruggen ervoor dat grote schepen een stad sowieso niet in kunnen. Het weghalen van deze bruggen is vaak geen optie omdat ze vaak een belangrijke 20

21 verkeersader vormen. Chique jachten bezoeken deze steden niet, alleen de kleine pleziervaart. Dit draagt bij aan de beeldvorming van een stad (Brielle). In het kader van de nieuwe Waterwet wordt er in verschillende steden actief gekeken naar de realisatie van vuilwater innamepunten. Dit om de waterkwaliteit van vaarwegen en grachten te verbeteren (verbod op lozen vuilwater in oppervlaktewater). Van belang bij het realiseren van deze innamepunten is het bepalen van de juiste locaties en het aantal benodigde innamepunten (Delft, Hellevoetsluis). Wanneer de omgeving van jachthavens verpaupert, kan dit een vermindering van het aantal bezoekers betekenen. Een voorbeeld is de verpaupering van vestingwallen. Dit maakt de juist zo karakteristieke, in het oog springende vestingwallen minder aantrekkelijk voor bezoekers. Om nieuwe vormen van aanbod te realiseren bij een jachthaven zijn vaak initiatieven van ondernemers nodig. Deze ondernemers moeten hierin samenwerken met de (lokale) overheid. Ondernemers staan vaak bij voorbaat negatief tegenover een gemeente (vooral omdat zij vinden dat de besluitvorming erg langzaam verloopt) en denken vaak niet vanuit collectieve belangen. Publiekprivate samenwerking komt hierdoor vaak amper tot stand (Brielle, Hellevoetsluis). De Vliet Sloep in Schiedam Lessen jachthavens: Om een jachthaven effectief te kunnen beheren is privatisering aan te raden. In tegenstelling tot beheer door de gemeente kan de verantwoordelijkheid gebundeld worden bij één persoon en is er buiten kantooruren ook een beheerder aanwezig of oproepbaar. Om de ruimte op het water in een binnenstad zo efficiënt mogelijk te gebruiken, moeten vaste ligplaatsen die tijdelijk vrij zijn, tegen betaling van liggeld beschikbaar gesteld worden aan passanten. De gemeente moet hierover specifieke afspraken hebben met de havenmeester (voorwaarden). Gemeenten moeten grote schepen verbieden aan te leggen buiten de passantenhaven, dit in verband met de veiligheid op doorgaand vaarwater. Er is constante aandacht van de havendienst nodig om hierop toe te zien. Alleen in bijzondere gevallen moet een ontheffing mogelijk zijn. 21

22 Bij het werven van havendienstmedewerkers moet goed gelet worden op de mogelijkheden om medewerkers flexibel in te zetten (qua werktijden). Hierdoor kan de gemeente het werken met tijdelijke (vaak minder betrokken en minder flexibele) uitzendkrachten voorkomen worden. Houd liggelden zo laag mogelijk om herhalingsbezoek te stimuleren. Gemeenten moeten inventariseren hoe hoog de liggelden zijn in omliggende gemeenten en het eigen liggeld hierop aanpassen om concurrerend te kunnen zijn. Een gemeente die overweegt camperstandplaatsen te realiseren, kan dit (indien dit mogelijk is) het beste doen bij een passantenhaven. Watersporters en campereigenaren kunnen dan efficiënt gebruik maken van dezelfde water- en elektriciteitsvoorziening. Indien de ruimte dit toelaat en dit de veiligheid niet schaadt, moeten er in de binnenstad aanlegmogelijkheden zijn voor passanten op doorvaart (die niet overnachten) in de vorm van aanlegsteigers. Dit om de passantenhaven te ontlasten. Gemeenten moeten omwonenden hierover informeren. Door dagelijks prullenbakken rondom een haven te legen, wordt voorkomen dat er rommel rondom de haven ligt. Gemeenten moeten hiervoor een strikt beleid voeren en toezien op uitvoering. Bij zitbankjes moet altijd een prullenbak staan. De afdeling beheer openbare ruimte van een gemeente moeten elk jaar opnieuw de kwaliteit van het straatbeeld rondom een haven controleren en budget reserveren voor investeringen in de verbetering van het straatbeeld. Gemeenten moeten elk jaar een planning maken van de activiteiten en ontwikkelingen op en rondom het water, en daarbij bepalen op welke momenten zij hierover communiceren met omwonenden en via welke kanalen. Hiervoor moet een afdeling verantwoordelijk gesteld worden. VVV s, winkels en havenkantoren moeten meer samenwerken in het verschaffen van informatie aan watersporters. De VVV moet hierin de voortrekkersrol op zich nemen. Wanneer een gemeente het aantal ligplaatsen in een binnenstad wil uitbreiden, moeten omwonenden tijdig geïnformeerd worden en de mogelijkheid hebben tot inspraak. De communicatie moet via één afdeling van de gemeente lopen, met daaraan gekoppeld een realistische planning. Zo kunnen vertragingen in het proces voorkomen worden. Gemeenten zouden op één of meerdere vaste momenten in het jaar omwonenden van jachthavens moeten vragen om feedback over het reilen en zeilen in en rondom de jachthaven. Dit om ervoor te zorgen dat omwonenden zich gehoord voelen en om eventuele problemen te kunnen laten aanpakken door de gemeente. Bewegwijzering van jachthavens moet, in opdracht van een gemeente, uitgevoerd worden door een bureau dat gespecialiseerd is in bewegwijzering. Dit om ervoor te zorgen dat de bewegwijzering naar de haven zowel voor automobilisten als fietsers en wandelaars duidelijk is. 22

23 VVV-kantoren moeten, zodra er nieuwe toeristische informatiefolders worden ontwikkeld, deze ook distribueren via het havenkantoor. Voor het realiseren van praktische voorzieningen ter verbetering van het straatbeeld zouden gemeenten een versneld traject moeten realiseren. Wanneer er nieuwe horeca wordt gerealiseerd bij een passantenhaven, moet deze horeca zijn afgestemd op de watersporter (hoger segment). Dit ter stimulering van de bestedingen. Gemeenten en promotieorganisaties van steden waar charterschepen aanleggen, moeten een gestructureerd plan hebben voor het opvangen en doorverwijzen van deze bezoekers in de stad. Niet alleen in het kader van het gastheerschap, maar ook om de bestedingen te stimuleren. Een havenmeester of havendienst moet gevestigd zijn direct aan de jachthaven. Alleen op deze manier kan constant toezicht gewaarborgd worden. Indien de realisatie van een havenkantoor echter niet mogelijk is, is de inzet van stadwachten een manier om de (elders gevestigde) havenmeester of havendienst op de hoogte te stellen van activiteiten en/of ongeregeldheden in de haven. Voorafgaand aan het realiseren van vuilwaterinnamepunten moet onderzoek gedaan worden naar de nodige kwantiteit van de innamepunten en naar de meest geschikte locaties. Verpaupering van de omgeving van een jachthaven kan leiden tot afname van het aantal bezoekers. De gemeente moet dit voorkomen door jaarlijks de kwaliteit van de omgeving onder de loep te nemen en noodzakelijke aanpassingen of renovatiewerkzaamheden uit te voeren. Gemeenten en ondernemers moeten op regelmatige basis bij elkaar komen om kansen voor de ontwikkeling van nieuwe producten rondom havens te bespreken en hiervoor een actieplan op te stellen. Uitvoering van de plannen moeten worden bewaakt door beide partijen Vaararrangementen Succesfactoren vaararrangementen: Vaararrangementen geven de bezoeker van een stad de gelegenheid om in een korte tijd kennis te laten maken met de bezienswaardigheden. Arrangementen waarin varen wordt gecombineerd met wandelen worden gewaardeerd door bezoekers (Delft City Tour). De combinatie van varen waarbij bezoekers via een arrangement de stad verkennen en tegelijk gebruik kunnen maken van bijvoorbeeld een high tea of wijnproeverij aan boord, vergroten de beleving van de bezoeker (Salonboot Den Haag Delft). Vaararrangementen stimuleren herhalingsbezoek. Vaak worden bezoekers geïnspireerd de stad nogmaals op een andere manier te verkennen (bijvoorbeeld fietsend of wandelend) of voor een ander doeleind te bezoeker (museumbezoek, funshoppen, etc.), (Delft City Tour). 23

24 De startplaats van een arrangement ligt bij voorkeur direct bij de locatie van kaartverkoop. Bezoekers hoeven daardoor niet te zoeken naar de startplaats. (Delft City Tour). Vaararrangementen vormen een mogelijkheid voor ondernemers om samen te werken, bijvoorbeeld botenexploitanten en horecaondernemers (Canal Hopper Delft, Leiden). Voorbeelden van nieuwe initiatieven zijn de ontwikkeling van GPS-vaarroutes, de ontwikkeling van sloepenknooppunten (naar het voorbeeld van de succesvolle fietsknooppunten) en het verstrekken van toeristische informatie over evenementen via mobiele telefoons (waardoor het plaatsen van vandalismegevoelige informatiezuilen niet meer nodig is). Deze nieuwe vormen van aanbod kunnen voor extra bezoek zorgen (Delft, Leiden). Faalfactoren vaararrangementen: Arrangementen die dagelijks plaatsvinden, maar in het weekend andere starttijden hebben dan doordeweeks, kunnen voor verwarring zorgen bij bezoekers. Dit is zowel voor de bezoeker als voor de exploitant onpraktisch. (Delft City Tour). Soms kent een stad unieke waterelementen die (nog) niet zichtbaar zijn of toeristisch worden benut. Het proces om deze elementen toeristisch te gaan benutten, bijvoorbeeld door het realiseren van arrangementen, kan echter blijven steken in de fase van ideevorming. Wanneer er geen partijen zijn die echt gebrand zijn op uitvoering, dan komen er geen plannen van de grond (Dordrecht). Lessen vaararrangementen: Bij het opzetten van vaararrangementen is het raadzaam om hieraan andere activiteiten te koppelen (zoals een wandeling of een lunch bij een horecagelegenheid langs de route). Door deze koppeling ziet de bezoeker meer van de stad, waardoor herhalingsbezoek gestimuleerd wordt. Ondernemers moeten aangezet worden tot samenwerking hierin door gemeenten of promotieorganisaties. Om met vaararrangementen in te kunnen spelen op nieuwe markten en wensen van gebruikers, kunnen initiatieven op het gebied van GPS en mobiele telefonie en internet uitkomst bieden. Via deze weg kunnen bezoekers efficiënter geïnformeerd worden en zelf routes volgen. Bestaande en nieuwe arrangementen kunnen met deze nieuwe applicaties worden uitgebreid Excursies Succesfactoren excursies: Binnen excursies worden vaak diverse vormen van aanbod gecombineerd. Het combineren van dit aanbod vraagt samenwerking tussen meerdere partijen (bijvoorbeeld VVV, gids, horeca) en zorgt ervoor dat partijen gezamenlijk werken aan productontwikkeling (Schiedam). Excursies waarbij wordt gesteund op inzet van gidsen bieden vaak een meerwaarde. Zo zijn gidsen vaak geboren in de stad of regio en kennen deze op hun duimpje en weten veel van de geschiedenis. Zij kunnen de bezoeker tot in detail informeren over een stad (Schiedam). 24

25 De inzet van vrijwilligers bij de organisatie van excursies werkt vaak waardevermeerderend. Vrijwilligers zijn nauw betrokken bij hun werk en zijn doorgaans erg flexibel ten aanzien van werktijden en werkinhoud (Schiedam). Faalfactoren excursies: Excursies worden vaak ontwikkeld in samenwerking met een lokale of regionale VVV. Wanneer dit niet gebeurt, en de VVV niet op de hoogte is van het bestaan van een nieuwe excursie of route, dan wordt op het gebied van promotie een grote kans gemist (Dordrecht, Hoogwaterroute). Wandelen is vaak een onderdeel van een excursie. Voor ouderen en personen die slecht ter been zijn, is een dergelijk onderdeel minder geschikt. Door hetzelfde product aan de bezoeker te laten zien in een andere vorm (bijvoorbeeld door een rondvaart), wordt toch rekening gehouden met deze belangrijke doelgroep (Schiedam). Lessen excursies: Bij excursies moet een gids aanwezig zijn die al lang in de regio woont. Zij kunnen bezoekers gedetailleerde informatie geven, anekdotes vertellen en zijn enthousiast over hun stad op product. Elke excursie die door ondernemers of een andere partij wordt georganiseerd, moet door de organiserende partij worden doorgegeven aan de lokale en regionale VVV om mee te kunnen lopen in de promotie van de VVV. Binnen excursies en wandelroutes wordt vaak een standaard verhaal verteld en ontbreekt het aan anekdotes en leuke weetjes. Het vertellen van anekdotes kan het verhaal over een stad versterken en zorgt ervoor dat dit verhaal ook bij de bezoeker blijft hangen (Brielle). Leiden Dordt in Stoom 3.7. Historische (museum)schepen Naast de vooraf benoemde categorieën van toeristisch wateraanbod, zijn uit de interviews ook een aantal succes- en faalfactoren naar voren gekomen van te bezoeken historische schepen. Succesfactoren historische (museum)schepen: Een historisch schip dat gelegen is in zijn originele historische omgeving is vaak een populaire bezienswaardigheid voor toeristen (Dordrecht, Stoomsleper Pier Boele in Wolwevershaven). 25

26 Een historisch schip kan tijdens evenementen speciaal ingezet worden om te varen (Dordrecht, Stoomsleper Pieter Boele). Faalfactoren historische (museum)schepen: Wanneer een museumschip niet goed vindbaar is beperkt dit het aantal bezoekers. Idealiter ligt een museumschip in een (historische) haven nabij belangrijke attracties of bezienswaardigheden (Dordrecht - Museumboot Siegfried, Lichtschip Noordhinder - Hellevoetsluis). Een museumschip dat wordt gefinancierd en beheerd door binnenschippers wordt vaak niet optimaal geëxploiteerd. Omdat de expertise van binnenschippers elders ligt, is het toeristisch product meestal niet professioneel georganiseerd ( Dordrecht, Museumboot Siegfried). Museumschepen zijn vaak alleen aantrekkelijk voor personen met specifieke interesses. Door het toekennen van een bredere functie aan de boot en een breder scala aan informatie kunnen meer bezoekers aangetrokken worden (Dordrecht, Museumboot Siegfried). Lessen historische (museum)schepen: Bij het bepalen van de ligplaats van een historisch schip of museumschip moet gekozen worden voor een historische locatie in de stad, dichtbij andere bezienswaardigheden. Dit om de vindbaarheid en synergie met andere bezienswaardigheden, horeca en winkels te vergroten. Om meer bezoekers naar een museumschip te trekken is, naast actieve promotie, ook het uitbreiden van het productaanbod op het schip noodzakelijk. Er moet iets concreets te zien of te doen zijn dat interessant is voor een brede doelgroep. Om museumschepen toeristisch te kunnen exploiteren, moet het beheer in handen zijn van commerciële ondernemers, niet van binnenschippers die geen kennis hebben van het aanbieden van een toeristisch product en het promoten hiervan. 26

27 Bijlagen 27

28 28

29 Bijlage 1 Toeristisch-recreatief wateraanbod In deze bijlage zijn de resultaten van de inventarisatie van het toeristisch-recreatief wateraanbod in de geselecteerde steden in Zuid-Holland te vinden. Per geselecteerde stad is een overzicht samengesteld van watergerelateerd aanbod. Alle door de VVV s en stadsmarketingorganisaties geleverde informatie is in de overzichten opgenomen. Op de volgende pagina s zijn de overzichten te vinden van het toeristisch-recreatief wateraanbod per stad: Leiden Delft Schiedam Gouda Dordrecht Gorinchem Brielle Hellevoetsluis Rotterdam Tevens is een overzicht toegevoegd van de grote watergerelateerde attracties in Zuid-Holland. Binnen de overzichten door het gebruik van een apart kopje duidelijk gemaakt welke producten een relatie hebben met waterbeheer. De gegevens uit de inventarisatie van toeristisch-recreatief wateraanbod zijn met de grootst mogelijke zorg verzameld en gedocumenteerd in dit rapport. Het Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme kan geen garantie geven voor de juistheid en volledigheid van de door derden verstrekte gegevens 29

30 1a. Leiden Titel Omschrijving Type Locatie / Adres Te Voet en Te Vaart Gecombineerde vaar- en wandelroute. Vaararrangement Geen vaste locatie. Voor-, hoofd- en nagerechten op verschillende locaties. Diverse startpunten Met rondvaart in een klassieke open sloep door Leiden. mogelijk. Bezoek Hortus Botanicus. Puzzelvaartocht Leiden Puzzeltocht met lunch op luxe motorsloepjes door Leiden. Vaararrangement Centrum Maximaal 8 personen. Rederij Rembrandt Rondvaarten Rondvaart Beestenmarkt De Haven Passantenhaven Jachthaven De Haven Schuitje Vaart Rondvaarten en arrangementen Rondvaart Haverstraat Vaararrangementen Terrasboten Horeca op de Leidse grachten Horeca Binnenstad Watertaxi Watertaxi Watertaxi Binnenstad Stadsrondvaarten Leiden Boottocht Rondvaart Blauwpoortshaven Poort van Leyden Verhuur van sloep Bootverhuur Zijlpoort Leidse Rederij Verhuur van bootjes voor kleine groepen Bootverhuur Brillstraat Met schipper en gids Vaararrangementen Leiden Water Tours Boottochten op afspraak in Leiden en omgeving Bootverhuur 30

31 Titel Omschrijving Type Locatie / Adres Rederij de Oude Rijn Rondvaarten met open en overdekte boten Rondvaart Rijnzichtstraat Voor groepen, op afspraak Bootverhuur 't Galgewater Kanoverhuur Hollands Plassengebied Bootverhuur Galgewater 44a Vlietdagen Evenement omtrent de vaarverbinding tussen Leiden en Delft. Evenement Vliet Met vaartocht van historische schepen. Vloot over de Vaart Maritiem evenement Evenement Leidsevaart 31

32 1b. Delft Titel Omschrijving Type Locatie / Adres Anton Brands Rondvaart over Delftse grachtengordel. Rondvaart Koornmarkt 113 Met uitleg en anekdotes van gids en schipper. Delft Canal Hopper Delft Rondvaart, watertaxi en verhuur Watertaxi Hooikade 13 Ook te huur voor groepen. Bootverhuur Delft Rondvaart Salonboot Den Haag- Delft Rondvaarten en arrangementen Rondvaart Nautisch Kwartier Delft Vaararrangementen Crommelinplein 1 De Vlietvaart Vaarten met een gesloten gemotoriseerde Watertaxi Bierkade 18b trekschuit over de Vliet. Bootverhuur Den Haag Knapzakvaart Varen met een historisch vrachtschip Bootverhuur Knapzak Vaart O.a. naar Delft Katwijk Passantenhaven Zuid-Kolk Passantenhaven Jachthaven Zuid-Kolk Delft Nieuwe Haven Insteekhaven aan Schie Jachthaven Rotterdamseweg- Noord Delft Delft Blue Line Arrangement van rondvaartboot Anton Brands. Vaararrangement Koornmarkt 113 Met de boot door de grachten, afgezet bij ' De Porceleyne Delft Fles' en retourtocht met een treintje 'De DelftXpress'. Delft City Tour Rondvaart gecombineerd met een stadswandeling. Vaararrangement Start vanaf T.I.P. Happy Day Tours Hippolytusbuurt 4 Delft Waterfietsen Waterfietsverhuur Bootverhuur Koornmarkt 113 Bootverhuur Knus Verhuur van een boot (max. cap. 12) voor Bootverhuur Zavelpad tochten in het Hollands Plassengebied. Delft Roeievenement Pinewoods Roeievenement Evenement Delftse Schie University Eights (2008) Varend Corso Westland Varend Bloemencorso. Evenement Westland, Delft 32

33 1c. Schiedam Titel Omschrijving Type Locatie / Adres Rondvaarten Schiedam Rondvaart door de binnenstad Rondvaart Noordvest Met fluisterboten Lange Haven Steiger met twee ligplaatsen Passantensteiger Lange Haven In historische centrum Florynhaven Passantenhaven Jachthaven Doeleplein 2 Watertaxi Rotterdamse watertaxi Watertaxi Voorhaven met aanmeerplaats bij Schiedam Waternetsteiger Aanlegsteiger voor chartervaart Steiger Voorhaven Bootje te Huur Roeiboten Bootverhuur Lange Haven Historische stadswandeling Wandeling langs grachten Excursie VVV, Buitenhavenweg 9 Strand aan de Schie/ Tijdelijk stadsstrand Evenement Koemarkt Brasil on the Beach Water en vuur in het park Evenement Park de Plantage Tuinlaan/Lange Nieuwstraat Wonen in een poldermolen Evenement Babbersmolen Schiedamsedijk 2a 33