Op het veld, in de keuken Reflecteren over immaterieel erfgoed van landbouw en voeding Verslag contactdag CAG 16 mei 2014

Transcriptie

1 Op het veld, in de keuken Reflecteren over immaterieel erfgoed van landbouw en voeding Verslag contactdag CAG 16 mei 2014 Op vrijdag 16 mei organiseerde het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) zijn jaarlijkse contactdag voor de erfgoedgemeenschap van landbouw, platteland en voeding. Dit jaar stond Immaterieel Cultureel Erfgoed (ICE) centraal. Garnaalvisserij te paard, Houtem Jaarmarkt en de frietkotcultuur zijn enkele van de vele tradities, gebruiken en technieken die we vandaag koesteren en willen doorgeven aan de volgende generaties. Met lezingen van experten uit binnen- en buitenland, verhalen van traditiedragers en interactieve workshops wilde CAG dit niet-tastbaar erfgoed van landbouw, platteland en voeding meer onder de aandacht brengen en de borging ervan stimuleren. Op 16 mei verzamelden zo n zestigtal mensen in het STUK in Leuven om inspiratie op te doen, contacten te leggen en mee na te denken over de toekomst van het immaterieel erfgoed van landbouw en voeding. Het publiek was een interessante mix van traditiedragers, geïnteresseerden en professionele erfgoedwerkers, wat boeiende vragen en discussies opleverde. In dit verslag worden de belangrijkste punten samengevat. Informeren, inspireren en blik openen Chantal Bisschop (CAG) beet de spits af met een presentatie over Natuur en Universum. Het onbekende (onbeminde) domein van immaterieel erfgoed. De UNESCO-conventie over de borging van het immaterieel cultureel erfgoed (ICE) deelt immaterieel erfgoed op in vijf domeinen. In deze inleidende lezing focuste Chantal op het vierde domein kennis en kunde van natuur en universum. In deze inleidende lezing werd het theoretisch kader geschetst en klaarheid geschept in de wereld van het immaterieel erfgoed. Eerst werd er wat klaarheid geschept in de wereld van het immaterieel erfgoed. Een aantal basisbegrippen en misverstanden werden uitgelegd. Vervolgens verkende Chantal de betekenis en mogelijkheden van het domein Natuur en Universum. Als trekker van dit domein stelt CAG voor om met drie meer bevattelijke en herkenbare thema s of subdomeinen te werken: dieren, voeding en landschap. De interesse van het publiek in internationale ontwikkelingen in dit domein sloot goed aan bij de tweede presentatie. Daarin stelde Albert van der Zeijden, wetenschappeljk beleidsmedewerker van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed (VIE), het UNESCO-perspectief van immaterieel erfgoedzorg voor. In zijn lezing over het levensvatbaar houden van agrarische tradities kwam de hedendaagse populariteit van het platteland in glossy magazines, tv-programma s, interieurs, streekgerechten enz. ons erg bekend voor. Bij de UNESCO-conventie gaat het om het levensvatbaar houden van tradities en gewoonten. Maar hoe kan je agrarische tradities levend houden in een snel veranderende samenleving, waarin de agrarische sector steeds meer aan belang inboet? Is er dan niet het risico dat levensvatbaar houden verwordt tot een kunstmatig in stand houden van tradities van vroeger, bijvoorbeeld in een folkloristisch aandoend oogstfestival, zoals de Stöppelhaene in Raalte? Met oogstfeesten zoals de Stöppelhaene is op zich niets mis. Het sluit aan bij een nieuwe, nostalgische belangstelling voor het agrarische verleden waar ook veel Europese

2 openluchtmusea op inspelen. Maar is het ook levensvatbaar houden in de sfeer van de UNESCOconventie, waarin steeds gezocht wordt naar nieuwe, actuele betekenissen voor oude tradities? Waar ligt, vanuit UNESCO-perspectief, de grens tussen immaterieel erfgoedzorg en toeristische vermarkting? Albert besloot dat het gevoel van gemis en nostalgie een valkuil kan zijn, maar dat de groeiende belangstelling voor het agrarisch erfgoed tevens heel veel kansen biedt. Daarna was het de beurt aan Karel Lhermitte. Als expert plattelandsontwikkeling bij Landelijke Gilden vertelde hij over de rol van ruraal erfgoed in de Landelijke Gilden. In vergelijking met echte erfgoedverenigingen gebruiken de Landelijke Gilden, een socio-culturele organisatie, erfgoed als middel om hun verenigingsleven kleur (en diepte) te geven. De meeste activiteiten met een erfgoedkarakter houden verband met een viering vb. het 100-jaar bestaan van een lokale gilde, of hebben een relatie met het parochieleven zoals een processie of een kapellentocht. Daarnaast zijn er onder de leden verschillende verzamelaars van objecten en kenners van de vroegere dorpsambachten. Zij treffen elkaar dikwijls op volkse oogstfeesten. Met het perspectief op plattelandsontwikkeling startte de Landelijke Gilden enkele jaren geleden een erfgoedwerking. In samenwerking met o.m. CAG of een erfgoedcel worden studiemomenten georganiseerd, recent over landbouw en voedsel tijdens en na WO I. Ook onze vierde spreker bracht een verhaal recht uit de praktijk. Felix Alen, chef-kok in het Hof te Rhode in Diest, verliet zijn keuken om te vertellen over traditie en vernieuwing in de keuken. Vanuit zijn eigen rijke ervaringen bracht Felix Alen een boeiend relaas over eerlijke producten van eigen bodem en ambachtelijke manieren van produceren, over de traditionele en vernieuwende vak- en productkennis van de keukenpieten, over het respect voor en de promotie van de plaatselijke eet- en tafelcultuur met aandacht voor streekproducten en -gerechten. Het werd duidelijk dat de hedendaagse gastronomie weer teruggrijpt naar de basis van het koken met de daarbij horende populariteit van oude smaken, rassen en technieken. Felix Alen deelde met het publiek zijn drie grootste keukengeheimen: ten eerste de goede basiskennis van producten, vakmanschap en technieken, ten tweede het respect voor verse streekproducten, vakmanschap en seizoenen en ten slotte de vriendschap en gemoedelijkheid aan tafel. Op de vraag of de erfgoedsector en de gastronomie in de toekomst zouden kunnen samenwerken, reageerde de kok duidelijk positief. Wordt vervolgd dus! Om zicht te krijgen op alle mogelijke vormen en elementen van Immaterieel Cultureel Erfgoed (ICE) in het domein natuur en universum, vroeg CAG ook de inbreng van alle deelnemers. Iedereen kreeg bij het binnenkomen invulkaartjes die tijdens de lunch gepost konden worden op de stand van tapis plein. Met een ingevuld kaartje maakte je immers ook kans om op één van de 365 ICE-kalenderdagen van tapis plein te verschijnen. In het kader van de feestactie Tapis plein trakteert! 10 jaar werken met erfgoed & participatie verzamelt tapis plein anekdotes, weetjes, verrassende feiten en ongeziene gebeurtenissen bij het brede publiek om een unieke ICE-kalender (2015) mee samen te stellen. Op de vragen welke traditie die iets met dieren/landschap en landschapsvorming/voeding en eetcultuur te maken heeft is volgens jou ICE kwamen een schat aan gevarieerde, herkenbare én verrassende antwoorden die een pak inspiratie voor de toekomst en voor de ICE-kalender aanleverden.

3 Een rondje ICE Immaterieel erfgoed is het niet-tastbare erfgoed dat mensen willen doorgeven aan volgende generaties, wat mensen in hun hart dragen en met passie en overgave willen delen en borgen. Na de middagpauze vertelden negen traditiedragers in dit rondje ICE op een creatieve en ongedwongen manier over hun passie voor, geschiedenis van en ervaringen rond hun traditie of immaterieel erfgoedelement. Zonder dure woorden, recht uit het hart, werd het een prikkelend overzicht van het erg brede veld van ICE van landbouw en voeding. Uit de evaluatieformulieren bleek dat dit onderdeel heel erg werd gesmaakt door de aanwezigen die verrast werden door de diversiteit van ICE. Staf Van den Bergh, secretaris van het Steunpunt Levend Erfgoed (SLE) stelde trots het nieuwste boek Levend Erfgoed, boerderij- en neerhofdieren uit onze streken voor met een aantal interessante weetjes over oude rassen. Vic Peeters van de Lichtaartse Kloppers, vertelde gedreven over het ontstaan, de evolutie en het succes van de Kempense Folkloregroep de Lichtaartste Kloppers en de Lichtaartse strovlechtsters. Deze folkloregroep bestaat sinds 1970 en je kan ze aan de slag zien op folkloremarkten, landbouwdagen, molen- en oogstfeesten in binnen- en buitenland. Foorreiziger Steve Severeyns vertelde gepassioneerd over de kermisgastronomie en verraste het publiek met weetjes over de regionale specialiteiten, over wafels, smoutebollen, rode appelbollen en nougat, over de veranderende smaken van het publiek en met échte kermissnoepjes die werden uitgedeeld onder de aanwezigen. Free Hasselman van de Meetjeslandse zangkanarie liet ons het gezang van de Belgische Waterslager of de zangkanarie horen. Daarna kwamen we meer te weten over de herkomst, de kweek, het kooitje en de kweekverenigingen van deze bijzondere zangvogel. Frans Croon van de vzw Brussels Grondwitloof liet het publiek kennismaken met de historiek van het grondwitloof en hoe de traditionele teelt van het grondwitloof kon standhouden ondanks de concurrentie van het witloof op hydrocultuur. Jolien Verroeye van de Erfgoedcel Leie Schelde (POLS) vertelde over familieherinneringen en haar ervaringen als erfgoedwerker in de verrassende wereld van het hanenzetten. Of wist u al dat 3-ledige kraaiers tot meer dan 3000 keer per uur kunnen kraaien? Jan De Boitselier, voorzitter van het Stamboek van het Belgisch trekpaard, gaf een korte historiek van het trekpaard maar focuste daarna over de toekomstperspectieven. Aan bod kwamen onder meer de grote rol in tal van immaterieel erfgoed tradities zoals processies of het garnalenvissen, het belang van oude technieken en ambachten en nieuwe toepassingen met de focus op duurzaamheid, bijvoorbeeld het gebruik van trekpaarden in de land-, tuin- en bosbouw. Jan Maertens, landschapsanimator van het Regionaal Landschap Schelde-Durme neemt geregeld interviews af met oudere veldmensen, veelal landbouwers. Op basis van deze interviews vertelde Jan gepassioneerd over het historisch vloeibeheer, dat is het vloeien van graslanden langsheen het zoetwatergetijdendeel van de Schelde.

4 Philippe Debroe, coördinator van de Kriekenboomsage, vertelt hoe ze met dit project de krieken waar Schaarbeek 150 jaar gelden zo bekend om was, terug naar Schaarbeek brengen. Inwoners van Schaarbeek kunnen een kriekenboom adopteren en deze verzorgen. Jaarlijks organiseren ze 2 tot 3 ontmoetingsmomenten met als doel het sociaal netwerk binnen Schaarbeek te versterken d.m.v. van een eeuwenoude traditie. Een blik op de toekomst In het laatste deel van de contactdag werd de groep in drie opgesplitst. Onder leiding van een moderator dachten de deelnemers na over de inhoud, mogelijkheden, problemen, kansen en toekomstige richting van de thema s mens en dier, mens en voeding en mens en landschap. Ook de rol van CAG kwam daarbij aan bod. Mens en dier Deze workshop werd gemodereerd door Chantal Bisschop en bouwde deels voort op de resultaten van de studiedag ICE en dieren, georganiseerd op 20 september 2013 in het STAM in Gent. Tijdens het rondje van de tafel blijkt nogmaals hoe er nood is aan aandacht voor ICE en dieren. Vergrijzing en de populariteit van sommige tradities met dieren (bv. zangvogels) zijn belangrijke noden en kansen waarmee rekening moet worden gehouden. Een belangrijk thema tijdens de discussie bleek de beeldvorming en de publieke opinie rond ICE en dieren. Door de veranderingen in onze maatschappij staan we veel verder van (sommige) dieren af dan vroeger. Hoe groter de afstand, hoe groter de gevoeligheden ook rond tradities met dieren blijkt duidelijk. Iedereen is overtuigd van de nood aan sensibiliseren en het uitdragen van een positieve boodschap. Op de studiedag ICE en dieren van 2013 bleek dat een ethische code voor de omgang met dieren in ICE niet direct wenselijk was. De meeste traditiedragers willen zich gewoon richten naar de bestaande wetgeving. Centraal staat uiteraard dat dieren goed moeten worden verzorgd en dat ze niet nodeloos mogen lijden. Daarom gaan stemmen op om erfgoed en tradities met dieren zo te communiceren en onder de aandacht te brengen dat juist deze kwaliteiten centraal staan. Zelf een positief verhaal uitdragen in plaats van defensief te reageren op dierenrechtenactivisten blijkt cruciaal. Er gaan stemmen op om een draaiboek uit te werken dat kan gebruikt worden in contacten met de pers en met dierenrechtenactivisten. Hierin wordt beklemtoont dat erkende tradities met dieren zich houden aan de geldende wetten. Aansluitend op dit punt werd opgemerkt dat de strenge regelgeving (cfr. FAVV) zeker noodzakelijk is voor professionele veehouders, maar er werd ook geopperd of hobbyisten en traditiedragers hierop geen uitzondering zouden kunnen bekomen? Ook in het kader van natuurbegrazingsprojecten vraagt de sector om op een realistische manier om te gaan met deze projecten, door een langer engagement en een realistische planning zodat inheemse traditionele rassen zouden kunnen uitgroeien tot volwaardige kuddes. De deelnemers zien voor CAG een belangrijke rol weggelegd om te sensibiliseren en de publieke opinie te informeren over levend erfgoed en tradities met dieren. Er wordt voorgesteld om op landbouwdagen en beurzen een plaats te voorzien voor levend erfgoed en tradities met dieren, zodat de sector een forum zou krijgen om zich voor te stellen aan een breed publiek. De deelnemers zien in CAG een soort lobbyist om levend erfgoed en tradities met dieren breder bekend te maken bij het grote publiek en de belangen van de gemeenschap te verdedigen bij de overheid.

5 Mens en voeding Deze workshop, die werd gemodereerd door Yves Segers, bleek het populairst. Immaterieel erfgoed en voeding blijkt een thema die vandaag erg aanspreekt. Immaterieel erfgoed en voeding bestaat uit twee belangrijke componenten. Enerzijds is er de technologische, ambachtelijke of productiekant, namelijk het maken van voeding. Anderzijds is er ook de sociale en culturele component, de eetcultuur, het eten (cfr. De frietkotcultuur, de cafécultuur). Op de vraag of het ambachtelijke aspect een belangrijke voorwaarde is om van ICE te spreken, kwam vooral naar voren dat de notie ambachtelijkheid niet zo makkelijk te definiëren is. Waar sommigen vonden dat kwaliteit een belangrijk onderscheidend kenmerk is om van ICE van voeding te spreken, bleek na discussie toch dat het om meer gaat. ICE gaat vooral over identiteit en gedragenheid door een gemeenschap. Ook vreemde invloeden (cfr. Kebabcultuur) kunnen na een tijd deel uitmaken van ICE. Het dynamische aspect van ICE, het aanpassen aan een veranderende maatschappij, is zeer duidelijk bij ICE en voeding (bv. van harde nougat met amandelen op kermis naar zachte nougat omdat smaken veranderen). Ook het gevaar van het gebruiken (misbruiken) van erfgoed om meer te verkopen, een erfgoedsausje als marketing, kwam uitgebreid aan bod. Er werd geopperd dat het belangrijk is ook een soort van standvastigheid of reflectie te houden en voorlichting en tegelijkertijd passie mee te geven, al bleef het onduidelijk wat het verschil precies is tussen evolueren en commercialiseren. Het gebruik van een label kan herkenbaarheid verwezenlijken en sensibiliseren rond ICE, maar er moet opgelet worden voor misbruik en wildgroei van labels. Belangrijk is dat het product op zich niet ICE gemaakt wordt, het is het maakproces en/of de cultuur die telt. Een ICE-label gaat niet over kwaliteit. De deelnemers van de workshop mens en voeding zagen voor CAG prioritair de volgende taken weggelegd: inventariseren, documenteren, sensibiliseren en contextualiseren. Bovendien werd afgesloten met de mening dat dit soort reflectie- en ontmoetingsdagen absoluut noodzakelijk zijn. Mens en landschap Deze workshop werd gemodereerd door Ellen Janssens. De combinatie tussen landschap en ICE is niet vanzelfsprekend en het minst bekend. In tegenstelling tot de concrete focus van de twee andere workshops, was deze brainstorm dan ook veeleer bedoeld ter verkenning van de mogelijkheden van dit subdomein. Een gevarieerd rondje van de tafel bracht heel wat aspecten naar boven, maar rond dit thema blijft iedereen voorlopig nog wat zoekend. Het aspect verhalen van en over het landschap bleek het meest aan bod te komen. ICE en landschap handelt over omgaan met de natuur, hier zijn allerhande landschapsvormen en gebruiken aan verbonden, die dan de link leggen met het toerisme. De professionelen, zoals het CAG, zijn de begeleiders van deze processen. Het idee van een draaiboek werd gelanceerd: zo kan men zich inleven in het standpunt van de ander, bijvoorbeeld architect / politicus / boer / erfgoedconsulent Zo groeien de mensen naar elkaar toe vooraleer ze bijvoorbeeld naar een vergadering toegaan. De volgende stap is dan beschermen of transformeren. De meerwaarde van ICE voor de omgang met het landschap kan zitten in de ambachten en technieken (bv. snoeien), het landschap of ingrepen in het landschap herkennen, verhalen, dialecten en uitspraken over het landschap. Belangrijk is hier dat ICE niet los van het materiële erfgoed mag gezien worden. ICE mag geen afzonderlijke werking vormen: het materiële krijgt pas zin als je het immateriële errond vertelt. De toekomst van dit subdomein ligt voor CAG voorlopig dus vooral in het verder verkennen van de mogelijkheden, noden en prioriteiten op het vlak van ICE en landschap. Sensibiliseren over ICE en eventueel samenwerken met andere organisaties met een grotere werking rond landschap, behoren zeker tot de mogelijkheden.

6 Slotbeschouwing Rob Belemans (FARO) vertolkte in zijn slotbeschouwing de algemene sfeer die leefde onder de deelnemers, namelijk dat het een geslaagde contactdag was. Waar in de erfgoedsector op studiedagen meestal de blik van de erfgoedprofessional wordt overgedragen op de anderen, was dat vandaag niet het geval. Helemaal in de bottom-up geest van de 2003 Conventie, verliep de communicatie net andersom. De erfgoedsector legde hier zijn oor te luister en kwam in contact met interessante organisaties die in hun dagdagelijkse leven bezig zijn met erfgoed van landbouw, platteland en voeding, zonder dit zo te noemen of de last van het erfgoed te ervaren. Het was daarom niet alleen een contactdag maar tevens een brondag voor de erfgoedsector en kan hopelijk op navolging rekenen. Deze contactdag was ook een reflectiedag. Het netwerk rond ICE is zich op dit moment duidelijk aan het vormen en uitkristaliseren. Enerzijds zijn er de expertisecentra zoals CAG die zich reflexief bezighouden met ICE, anderzijds zijn er de operationele, bindende actoren zoals Landelijke Gilden, die dichter bij de mensen en hun lokale en dagdagelijkse werking staan. De samenwerking tussen deze verschillende soorten actoren is erg belangrijk. Dit netwerk moet elkaar nog veel beter leren kennen. De kracht van samenwerking is waar we verder moeten op samenwerken. Ook intersectorieel moet ICE met de belendende beleidsdomeinen en sectoren zoals landbouw, toerisme, gastronomie verder in dialoog treden en samenwerken. Tenslotte benadrukte Rob dat het essentieel is om de term borgen gemeenschappelijk te gebruiken. De vraag naar meer van dergelijke contact- en brondagen voor de erfgoedsector bleek duidelijk. Wordt vervolgd!