PLAN VAN AANPAK. Experiment Weten wat werkt. Een onderzoek naar vereenvoudiging van regels in de bijstand

Transcriptie

1 PLAN VAN AANPAK Experiment Weten wat werkt Een onderzoek naar vereenvoudiging van regels in de bijstand

2 1. Inleiding In Utrecht zijn ruim mensen afhankelijk van een bijstandsuitkering. Wij vinden het belangrijk dat deze groep aan de slag gaat. Vanuit het programma Werken aan Werk zetten we samen met partners in de stad in op creatieve ideeën en samenwerkingsverbanden om meer werk te creëren. We willen meer mensen bedienen met minder geld dus we moeten ook creatief zijn. Deze creativiteit en vernieuwing staan in contrast met de huidige wetgeving rond de bijstand. De wettelijke aanpak bevat een ingewikkeld systeem van verplichtingen en sancties, dat eigen keuzes van mensen vaak in de weg staat en creativiteit van bijstandsgerechtigden én professionals beperkt. Dit sluit onvoldoende aan bij het uitgangspunt van dit college, dat vindt dat er minder regels moeten zijn en dat mensen zelf regie moeten kunnen nemen. Steeds meer gemeenten met ons zijn op zoek naar alternatieven of een andere aanpak door te gaan experimenteren met een basisinkomen: een uitkering zónder regels. Ook in Utrecht vindt dit gehoor: de regels kunnen en moeten eenvoudiger. Mensen zijn zelf in staat keuzes te maken. Maar wat is dan de beste aanpak om hen daarbij te ondersteunen? Minder regels, andere regels, geen regels, een basisinkomen? Samen met de Utrecht University School of Economics (UU-USE) willen we op wetenschappelijk verantwoorde wijze onderzoeken welke mate van inspanning en regeldruk leidt tot de beste resultaten in termen van efficiëntie en effectiviteit. Voor de mensen met een uitkering en voor de gemeente. In een gecontroleerd veldexperiment gaan we verschillende arrangementen (zoals beloning, sanctie, regeldruk, re-integratieverplichtingen) variëren en met elkaar vergelijken. We onderzoeken wat precies de invloed daarvan is op de keuzes die mensen maken op gebied van participatie in betaalde en onbetaalde arbeid, en op de inspanning van de gemeente. In dit plan van aanpak lichten we het experiment verder toe. 2. Probleemstelling en doelstelling In onze dienstverlening staat werken naar vermogen centraal, en als dat niet kan willen we bereiken dat bijstandsgerechtigden op andere manieren participeren. We willen onze bijstandsgerechtigden in beweging krijgen en liefst (duurzaam) uit laten stromen naar werk (of andersoortige participatie als werk niet mogelijk is). Voor bijstandsgerechtigden die niet automatisch in beweging komen zetten wij tools en activiteiten in. We bieden ondersteuning bij de zoektocht naar werk, bijvoorbeeld in de vorm van groepsbijeenkomsten. Dit doen we tegen een achtergrond van wettelijke verplichtingen die gelden voor de bijstandsgerechtigde, en een korting op de uitkering wanneer hij ze niet nakomt. De regeldruk die gepaard gaat met dit systeem, minimaliseert de verantwoordelijkheid van de bijstandsgerechtigde voor zijn koers, en is daarbij bewerkelijk en complex voor de gemeente om uit te voeren. Het is immers een gegeven dat er onder de bijstandsgerechtigden een grote en moeilijk objectief te observeren diversiteit bestaat, waardoor maatwerk noodzakelijk is. Onderzoek is dan ook nodig om te bepalen voor wie welke verplichting geldt. Vervolgens controleren we of die verplichting nagekomen wordt en sanctioneren we wanneer dat niet het geval is. Bij al die stappen gelden ook uitzonderingen op de regel vanwege individuele omstandigheden van bijstandsgerechtigden. Dit stelsel kost de gemeente veel werk, betekent voor de uitkeringsgerechtigde een grote hoeveelheid regels en uitzonderingen en met de toenemende complexiteit ligt de kans op fouten op de loer. Sancties zijn overigens een bewezen middel om (sommige) bijstandsgerechtigden ergens toe te bewegen. De vraag is echter of de bewerkelijkheid van dit proces wel opweegt tegen het resultaat. En of er niet een andere of aangepaste manier is om minimaal hetzelfde, en misschien wel een beter resultaat te behalen. We zullen daarom toetsen hoe een alternatief eruit kan zien. 2

3 Onze vertrekpunt is dat mensen zelf (met hulp, wanneer nodig en zinvol) in staat zijn regie en eigen verantwoordelijkheid te nemen voor hun keuzes op gebied van participatie en werk. (Te veel) regels en verplichtingen werken in de praktijk vaak contraproductief. We denken met minder regeldruk een ander en wellicht beter resultaat te behalen. Om daarachter te komen gaan we in dit experiment onderzoeken of huidige regelgeving met verplichtingen en sancties beter of slechter werkt dan alternatieve arrangementen met meer eigen regie en verantwoordelijkheid. We passen bij een deel van ons bijstandsgerechtigdenbestand andere prikkels toe om hen te bewegen in actie te komen. Dit laat onverlet dat de dienstverlening die we bieden bij de zoektocht naar werk of participatie, blijft bestaan. De uitkomsten van dit experiment zullen bijdragen aan onze doelstelling om de regels te vereenvoudigen en de uitvoering van de bijstandsregels efficiënter en effectiever te maken. Immers, we onderzoeken zorgvuldig welke aanpak nu echt het beste werkt. Kunnen we niet putten uit eerdere onderzoeken? Het is zonde om dingen dubbel te doen. We moeten dus goed verkennen wat er al bekend is. Oók om te voorkomen dat we in het experiment prikkels stoppen waarvan al bekend is dat ze niet werken. TNO heeft onlangs in opdracht van SZW een quickscan 1 uitgevoerd naar wat er bekend is over de effectiviteit van re-integratie in het gemeentelijk domein van werk en inkomen. Deze quickscan dient ter voorbereiding van een kennisprogramma dat SZW wil opzetten om de professionaliteit van de gemeentelijke uitvoeringspraktijk een stimulans te geven: meer evidence based werken, meer methodisch werken, meer vanuit een lerende attitude. In de quickscan komen alle aspecten die de effectiviteit van re-integratie interventies beïnvloeden aan bod. Dus niet alleen de in te zetten middelen, maar ook het handelen van de ambtenaar en prikkels aan de werkgeverskant. Aan de hand van een aantal deelgebieden is een literatuurscan gemaakt en is alles wat al bekend is betreffende onderzoeken en wat wel/niet werkt, in kaart gebracht. Volgens het rapport van TNO is eerder uit onderzoek gebleken dat een stelsel met strenge handhaving, monitoring en sancties weliswaar leidt tot het sneller vinden van een baan, maar dat de duurzaamheid van die uitstroom niet is gemeten. Quote: Eigenlijk is voor alle deelgebieden nog weinig zicht op de effectiviteit van interventies op lange termijn. Ook is er geen zicht op de ervaren kwaliteit van de gevonden baan, de tevredenheid daarmee en het inkomen. We weten dus niet, of er verschil is in duurzaamheid en kwaliteit tussen uitstroom als gevolg van dwang en uitstroom als gevolg van keuzevrijheid. Daarnaast is niet eerder in wetenschappelijk onderzoek het effect op uitstroom naar werk afgezet tegen de kosten en inspanningen van de gemeente. We weten dus niet in hoeverre een stelsel met strenge handhaving ook echt het meest efficiënte is. Het is om die reden interessant om dit punt breed te monitoren in het experiment. Wat ook bekend is, is dat ondersteuning op gebied van zoekgedrag (bijv. groepsbijeenkomsten) tot op zekere hoogte zinvol is. We weten alleen niet wat de bejegening en het vertrekpunt van de ambtenaar (de ambtenaar die de deelnemer iets oplegt vs de ambtenaar die vrijblijvend ondersteuning biedt) voor rol speelt. Het is dus zinvol om ook dit in het experiment mee te nemen. Aandachtspunten voor het experiment Weten wat werkt : - Ondersteuning bieden bij het vinden van werk, ook wanneer we het niet verplichten. - Uitstromers naar werk gedurende lange tijd volgen, om iets te kunnen zeggen over de duurzaamheid en kwaliteit van de uitstroom. - We zetten alle effecten af tegen de kosten en inspanningen van de gemeente. 1 TNO rapportage voor ministerie SZW Quickscan wetenschappelijke literatuur gemeentelijke uitvoeringspraktijk 3

4 3. Onderzoeksvraag en resultaat A Onderzoeksvraag Centrale onderzoeksvraag wat het effect is van een andere invulling van verplichtingen en sancties op het gedrag van de uitkeringsgerechtigden, de resultaten die ze behalen en hoe ze hun eigen situatie beoordelen (=welbevinden). We zijn geïnteresseerd in wat er gebeurt met het handelen en het gedrag van bijstandsgerechtigden als ze met andere regels te maken hebben wat doet meer keuzevrijheid en minder regels met de bereidheid van mensen om te gaan werken of participeren. En hoe verhoudt zich dit tot de geleverde inspanningen en de gemaakte kosten van de gemeente voor het handhaven van die regels. In een veldexperiment manipuleren we de keuzeruimte voor de deelnemers en door vergelijking met een controlegroep kunnen zo effecten op gedrag, resultaat en welbevinden en kosten/inspanning van de gemeente, onder verschillende arrangementen worden gemeten en vergeleken. B Resultaat: concrete output van het experiment Zoals gezegd onderzoeken we de efficiency van meerdere arrangementen. De efficiëncy wordt bepaald door een aantal factoren die doorwerken in bijvoorbeeld kwaliteit en kosten. Resultaat van dit experiment is dus een rapport waarin beschreven wordt wat de invloed is van de keuzes en regels die we bijstandsgerechtigden bieden op onder meer: - de mate waarin zij actief werken aan hun re-integratie - de mate waarin zij bereid zijn parttime of fulltime aan het werk te gaan, of anderszins te participeren - de effectiviteit van de re-integratie - de kosten van de uitvoering van de gemeente - de tevredenheid van de uitkeringsgerechtigde (om te bezien of er een link gelegd kan worden tussen tevredenheid en bereidheid) - het werkplezier van de werkcoaches - het aantal mensen dat uitstroomt naar werk - de duurzaamheid van de uitstroom naar werk Om daartoe te komen zullen we groepen bijstandsgerechtigden verschillend behandelen en verschillende keuzes en prikkels bieden. De arrangementen worden zo gekozen dat steeds een belangrijk aspect wordt gewijzigd. Het onderling vergelijken van de groepen aan de hand van de hierboven genoemde effecten geeft antwoord op onder andere de volgende vragen: - Wat zijn de effecten van het toepassen van verplichtingen en sancties op gebied van reintegratie? - Staat dat effect in verhouding tot de daarmee gepaard gaande uitvoeringsinspanningen? - Welk effect heeft het niet korten van inkomsten op de bereidheid (parttime of fulltime) aan het werk te gaan? - En wat is daarvan het effect op de uitvoeringsinspanningen? - Welke bijstandsgerechtigden leveren wel/geen tegenprestatie als zij een sanctie krijgen bij het weigeren? - Welke bijstandsgerechtigden leveren wel/geen tegenprestatie als zij ervoor beloond worden? - In hoeverre werkt framing van keuzes door in het resultaat? Concreet: maakt het uit of we belonen of verplichten/sanctioneren, ook als het voor de bijstandsgerechtigde geen (financieel) verschil maakt? 4

5 4. Aanpak A Invulling experiment Algemeen: In het experiment passen we bij een aantal groepen bijstandsgerechtigden verschillende stelsels van regels en voorwaarden (arrangementen) toe. De resultaten zetten we af tegen een groep bij wie we de huidige regelgeving blijven toepassen. Op die manier kunnen we de effecten die we willen meten isoleren en koppelen aan persoons- en andere kenmerken. De doelgroep bestaat uit alle bijstandsgerechtigden in ons bijstandsgerechtigdenbestand, tenzij deelname onoverkoombare risico s met zich meebrengt in dat geval kunnen we groepen uitsluiten (zie onder B uit te sluiten groepen). Deelname is vrijwillig. Daarmee ontstaat het risico op zogenaamde selectie-effecten ( selection bias ). Om daarop te controleren vormen de bijstandsgerechtigden die niet deelnemen aan het experiment een controlegroep, tegen wie we de resultaten van bijstandsgerechtigden in het experiment afzetten. Bijstandsgerechtigden die wel deelnemen aan het experiment verdelen we vervolgens random over vijf groepen, waarbij voor één van die groepen het bestaande stelsel van toepassing blijft als controle groep voor de andere groepen. Concreet komen we tot de volgende groepen: A Bijstandsgerechtigden die niet deelnemen aan het experiment en bij wie dus de huidige regelgeving geldt (controlegroep 1). B Bijstandsgerechtigden die deel willen nemen aan het experiment, en bij wie we de huidige regelgeving, met verplichtingen en sancties toepassen (50 bijstandsgerechtigden, controlegroep 2). C Bijstandsgerechtigden die deelnemen en bij wie we de bestaande re-integratieverplichtingen en sancties laten vervallen (dus voor wie geen verplichtingen, geen strafkorting en geen beloning geldt, maar bij wie wel de rechtmatigheid getoetst wordt). D Bijstandsgerechtigden zoals in groep C, bij wie we aanvullend daarop het systeem van vrijwillig uitvoeren van werkzaamheden tegen een extra beloning ( 150) toepassen (50 bijstandsgerechtigden). E Bijstandsgerechtigden zoals groep C, bij wie een systeem van hogere basisuitkering geldt en het verplicht uitvoeren van werkzaamheden en een verlaging van die uitkering ( 150) wanneer zij dat niet doen (50 bijstandsgerechtigden). F Bijstandsgerechtigden zoals groep C, bij wie we niet controleren op inkomsten uit werk. Inkomsten uit werk worden dus niet gekort. Overige rechtmatigheidsaspecten en voorwaarden blijven wel van kracht. (50 bijstandsgerechtigden) Vergelijking van groepen A en B-F geeft informatie over de selectie effecten die onvermijdelijk zijn in een veldexperiment. Vergelijking tussen groep B en C geeft informatie over de effectiviteit van het huidige re-integratie stelsel versus niets doen. Vergelijking tussen groepen C en D geeft informatie over de effecten van een hogere uitkering door het leveren van een (al dan niet verplichte) tegenprestatie. Vergelijking tussen groep D en E geeft informatie over het belang van framing (immers de pay-off is objectief gesproken identiek). Uit groep F kunnen we informatie ophalen met betrekking tot de effecten van een vrijwel onvoorwaardelijk inkomen. In dit experiment is deze groep vooral van belang om de verschillen met de overige groepen goed te kunnen identificeren. Uit vergelijking tussen groep C en F blijken de effecten van rechtmatigheidstoetsing, terwijl tussen D en F het belang van een mogelijkheid de basisuitkering aan te vullen met een beloonde tegenprestatie blijkt. Verder kunnen we bij groep F iets zeggen over de bereidheid om te gaan werken en de vraag of dit parttime of fulltime is. Het experiment zal twee jaar lopen, waarna nog een aantal keer resultaten worden gemeten, zodat de langere termijn effecten gemeten kunnen worden. 5

6 B Rechtmatigheid blijven toetsen Zoals uit het voorgaande blijkt, onderzoeken we met dit experiment de prikkels om aan het werk te gaan of te participeren. Dat betekent dat in dit onderzoek alleen gevarieerd wordt met de regels die daarop van invloed zijn. De regels die vervallen gaan alleen over de re-integratieplicht en bij één groep ook over het korten van inkomsten uit werk. Alle overige voorwaarden die gepaard gaan met het rechtmatig verstrekken van bijstand maken geen deel uit van het onderzoek en blijven bij alle groepen van kracht. C Uit te sluiten groepen Uitgangspunt is dat het experiment zich beperkt tot de groep van bijstandsgerechtigden. Voor sommige groepen is deelname aan het experiment echter onwenselijk. Deze groepen sluiten we uit van deelname. De risico s vinden weliswaar vooral plaats in de onderzoeksgroepen waarbij tijdelijk een hogere uitkering kan worden verkregen, maar omdat op voorhand niet is te zeggen in welke groepen de deelnemers terecht komen, sluiten we ze volledig uit. Het gaat om: - Jongeren zonder startkwalificatie. In de huidige praktijk hebben deze jongeren recht op max 6 maanden uitkering, daarna gaan zij terug naar school. In het experiment moeten we borgen dat dit maximum niet overschreden wordt. Dat maakt de kans op het verkrijgen van een startkwalificatie kleiner. Als we in het experiment dit maximum niet kunnen borgen voor deze groep, zullen we ze uitsluiten van deelname. - Mensen in een WSNP traject. Deze mensen ondervinden geen financieel gewin al het meerdere dat zij ontvangen boven de huidige uitkering gaat naar schuldeisers. Dit beïnvloedt de resultaten van het experiment. Los hiervan worden binnen een WSNP traject harde eisen gesteld vwb inspanningen richting re-integratie. Bij deze mensen is het dus niet mogelijk deze verplichtingen los te laten in het experiment. - Mensen met een Bbz (Bijstandsbesluit zelfstandigen) uitkering. Deze groep heeft feitelijk al een dagbesteding en inkomstenbron. Het stelsel dat in dit experiment ter discussie staat, is op hen ook niet van toepassing. Zij vallen dus niet primair onder de doelstelling van het experiment. Daar komt bij dat deze regeling veelal in de vorm van een lening wordt verstrekt aan zelfstandigen. Het is niet de bedoeling in het experiment deze lening te verruilen voor een uitkering als gift. Uiteraard is het wel mogelijk dat andere deelnemers gedurende het experiment besluiten zelfstandige te worden. - Dak- en thuislozen. Voor deze groep geldt normaliter een aangepast stelsel van regels omdat zij bepaalde controle, structuur en regels nodig hebben. Dat zorgt dat we deze groep, waar vaak multi-problematiek en verslaving aan de orde is, in beeld houden. Dit zijn niet de regels die we primair ter discussie stellen en waar dit experiment een antwoord op moet bieden. Hoewel het interessant is om te onderzoeken hoe deze groep zich beweegt in het experiment, is onze indruk dat voor deze groep toch een aangepaste structuur overeind moet blijven, die we in het experiment vooralsnog niet geborgd hebben. Het is daarom o.i. onwenselijk om deze mensen in het experiment op te nemen. C Activiteiten We onderscheiden de volgende activiteiten, in drie fases: I Voorbereiding (3 maanden) 1. vormen projectgroep 2. inhoudelijke voorbereiding van het experiment met een goede beschrijving van het theoretisch kader, de te toetsen hypothesen en de onderzoeksopzet (waaronder de te meten gegevens) 3. duidelijke instructie aan betrokken bestuurders en vervolgens werkvloer 6

7 4. creëren en instrueren van een team uitvoerders 5. uitnodigen en selecteren van de bijstandsgerechtigden per groep 6. brainstormen over en verzamelen van de werkzaamheden voor groepen D en E II Experiment (2 jaar) 7. groep A: inzet als normaal, maar zorgvuldig registreren van informatie. 8. groep B: inzet als normaal, maar zorgvuldig registreren van informatie. 9. groep C: minimale inzet; wanneer klant zich meldt voor dienstverlening dan inzet als normaal, maar zonder opleggen strafkorting. 10. groep D: inzet van geïnstrueerde medewerkers (ipv normaal) waaronder het uitbetalen van de basisuitkering, het aanbieden van activiteiten/werkzaamheden tegen beloning, en het vervolgens uitbetalen van die beloning. 11. groep E: inzet van geïnstrueerde medewerkers (ipv normaal) waaronder het uitbetalen van de verhoogde uitkering, het aanbieden en controleren van activiteiten/werkzaamheden. Het effectueren van een korting op de uitkering wanneer die activiteiten niet worden uitgevoerd. 12. Groep F: minimale inzet; wanneer klant zich meldt voor dienstverlening, dan inzet als normaal, maar zonder sancties. 13. Alle groepen: administratie van gegevens over in- uitstroom, persoonskenmerken e.d. III Gegevens verzamelen en rapportage (1 jaar) 14. Alle groepen: onderzoeken uitzetten, informatie verzamelen, en opbouwen database 15. Analyse gegevens en rapportage van resultaten D Globale tijdsplanning Onderstaande tabel geeft inzicht in de globale planning. Afspraken Rijk/gemeenten Voorbereiding Experiment Monitoring Rapportage sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun jul okt dec apr okt mrt apr okt 7

8 5. Financiële toelichting 1. Berekening van de kosten De kosten die met dit experiment gemoeid zijn, zijn onder te verdelen in drie categorieën: A - de kosten die gepaard gaan met de aangepaste uitkeringen bij groepen D, E en F B - de kosten die gepaard gaan met extra inzet van capaciteit tbv het uitvoeren van dit experiment C - de kosten die de UU maakt voor het onderzoek Toelichting bij het berekenen: A Bij onderzoeksgroep D en E zijn de meerkosten het gevolg van de 150 die extra wordt uitbetaald. Bij groep D is sprake van bonussen van 150 per maand voor deelnemers die in die maand bepaalde werkzaamheden verrichten. Groep E krijgt die 150 bij de start van het experiment al uitgekeerd en kan dit bedrag verliezen bij het niet meewerken aan die werkzaamheden. Voor het berekenen van het totaal aan meerkosten hebben we de volgende aannames: Een relatief groot deel van deze groepen zal in staat zijn de werkzaamheden te verrichten (onder andere als een gevolg van de selectie die gepaard gaat met vrijwillig deelnemen aan een experiment). Een deel van hen zal dit ook doen bij groep E meer dan D, omdat verlies in de regel gevoelsmatig zwaarder weegt dan winst - maar niet gedurende de hele looptijd van het experiment. Dit resulteert in de aanname dat in groep D en E 20 resp 30 mensen de 150 extra ontvangen, voor de gemiddelde duur van een jaar. Bij onderzoeksgroep F, de vrijwel onvoorwaardelijke uitkering, zijn de meerkosten het gevolg van het niet (meer) korten van parttime inkomsten en het doorbetalen van de uitkering wanneer de deelnemer in de normale situatie uit zou stromen naar werk. Om de kosten te berekenen sluiten we aan bij het aandeel parttimers (9%) en het gemiddelde bedrag dat zij per maand verdienen ( 458,19). We plussen het aantal iets op vanwege eerdergenoemde selectie effecten. Daarnaast gebruikten we het aantal uitstromers naar werk (10%) in het reguliere bestand, waarbij we de aanname doen dat een enkele uitstromer afziet van een verder beroep op bijstand. B De kosten die gepaard gaan met de inzet van extra capaciteit, zijn gesplitst in twee onderdelen: - de inzet tijdens de voorbereidingen van het experiment: het uitwerken van de inhoud, opzetten van de projectorganisatie, het werven van de tegenprestaties, etc. - het experiment zelf: het uitvoeren en monitoren Bij de berekening van de capaciteit is alleen meegenomen wat we extra doen. Daar waar werkzaamheden voor de deelnemers aan het experiment volledig overlappen met de huidige dienstverlening, gaat het niet om extra. Overigens zal het experiment ook een besparing op kunnen leveren voor de capaciteit, wanneer de aanname dat we met minder regels toe kunnen, klopt. We hoeven dan immers minder te handhaven. Deze besparing is in de berekening van de capaciteit niet meegenomen omdat deze niet zeker is, en tijdens het experiment ook nog niet als zodanig wordt geboekt. C De Universiteit Utrecht raamt de onderzoekskosten op

9 Financiële tabel Meerkosten A - Kosten ivm Aangepaste uitkering Bonussen Groep D Hogere uitkering groep E regelvrij Groep F Totaal B - Kosten ivm Voorbereiding Totaal Extra inzet Experiment C - Kosten onderzoek UU Totaal kosten gemeente Totaal kosten UU Totaal kosten experiment Dekking van de kosten Er is een mogelijkheid om voor een deel van de kosten subsidie aan te vragen bij het kennisprogramma (zie ook hoofdstuk 2) dat geïnitieerd is door ministerie SZW i.s.m. Divosa, VNG, UWV en VWS. Samen met de UU en met ondersteuning van Divosa wordt de aanvraag ingediend naar verwachting in november. Per 1 januari 2016 komt het geld vrij en is bekend of (en welke) kosten gedekt kunnen worden. Hoewel de aanvraag vooralsnog kansrijk lijkt, bestaat natuurlijk de mogelijkheid dat deze wordt afgewezen. In dat geval zullen andere mogelijke externe financieringsbronnen verkend worden. Mocht er geen mogelijkheid zijn voor (gedeeltelijke) externe financiering van de kosten, dan wordt, na zorgvuldige heroverweging door het college, gezocht naar andere dekking voor deze kosten binnen de budgetten van Werk en Inkomen voor re-integratie. De kosten die normaal gesproken voor subsidie in aanmerking komen, zijn de kosten die gepaard gaan met uitvoering en onderzoek (categorie B en C). De kosten in categorie A komen naar verwachting niet in aanmerking voor subsidie. Het gaat hier zoals eerder beschreven om de hogere uitkeringslasten als gevolg van het tijdelijk niet korten van inkomsten van sommige deelnemers, en om de kosten van bonussen/hogere uitkeringen bij de groepen die in ruil hiervoor activiteiten verrichten. De bonussen zullen ten laste worden gebracht van het Participatiebudget en de meerkosten van de uitkeringen komen ten laste van het I-deel. Voor sommige uitkeringsgerechtigden in het experiment zullen we hierdoor een groter beroep doen op het I-deel dan in de normale situatie het geval was geweest. Hierbij moeten we ons bewust zijn van de relatie met het tekort op het I-deel waar we mee te maken hebben (zie ook hoofdstuk 6 Risico s). 6. Risico s a. Juridisch en financieel risico. Het huidige wettelijke kader geeft wat ruimte om een experiment zoals hier beschreven, uit te voeren. Voorwaarde is wel dat het plan wordt ingediend bij het ministerie, dat formeel toestemming moet verlenen. Samen met andere gemeenten die een dergelijk plan voor een experiment hebben (zie ook hoofdstuk 7), is de gemeente Utrecht in constructief overleg met de staatssecretaris om te bezien wat de mogelijkheden zijn en wat het ministerie daarin kan betekenen. Commitment van het ministerie is ook nodig vanwege de ontwikkelingen rond het tekort op het I-deel als gevolg van het nieuwe verdeelmodel. In het 9

10 experiment wordt minder of niet gehandhaafd op re-integratieverplichtingen, en voor een enkele groep ook niet op het rechtmatigheidsaspect waardoor tijdelijk meer wordt uitgegeven aan de uitkeringen van deze deelnemers. In het kader van de verdeelsystematiek BUIG is de gemeente echter verplicht er alles aan te doen om het tekort op het I-deel terug te dringen. Het gaat in het experiment weliswaar slechts om een beperkt aantal mensen en om een begrensde periode, maar hier wordt geen risico genomen. Dit punt is daarom eveneens onderdeel van het gesprek met de staatssecretaris. Verzoek is niet alleen juridische ruimte te geven voor het experiment, maar ook om het mogelijk te maken een aanvullende uitkering aan te vragen bij het rijk wanneer dat noodzakelijk is. En dat het rijk bij beoordeling van deze aanvraag rekening houdt met het experiment. b. Zorgvuldigheid in het registreren en monitoren. Het is erg belangrijk dat de onderzoeksgroepen consequent en eenduidig worden behandeld volgens de in die groep geldende regels. Om dit te borgen zal gewerkt worden met een kleine groep uitvoerders die specifiek de deelnemers in het experiment bedienen. Daarnaast wordt al in vroeg stadium de ict klaargestoomd voor het kunnen monitoren en registreren van gegevens. Dit gebeurt in nauwe samenwerking met de UU, om te borgen dat de wetenschappelijke basis van het experiment geborgd blijft. c. Gelijkheidsbeginsel. De deelnemers in het experiment worden anders behandeld t.o.v. elkaar en de groep die niet deelneemt, maar ook t.o.v. niet-bijstandsgerechtigden die werken tegen minimumloon. Met zorgvuldige voorlichting en communicatie wordt een deel geborgd. Bovendien is deelname vrijwillig. Feit blijft echter dat een kleine groep Utrechters voordeel heeft boven anderen. Het experiment dient echter een algemeen belang we willen meer te weten komen over wat (niet) werkt. De mogelijke ongelijke behandeling die door het experiment tot stand wordt gebracht, geldt voor een zeer beperkte groep en een beperkte tijdsduur. Afgewogen met het algemene belang is dit o.i. te verantwoorden. Los hiervan is het wel zaak dit punt juridisch goed te borgen. Ook dit is daarom onderwerp van gesprek met het ministerie. Daarnaast wordt bewaakt dat het onderzoek gecontroleerd en zorgvuldig wordt uitgevoerd onder andere met de wetenschappelijke aanpak. d. Druk op uitvoeringsapparaat. Mogelijk melden zeer veel mensen zich als deelnemers voor het experiment. Dit legt druk op de uitvoering van WenI. Daarnaast kan het experiment ook tijdens de looptijd voor de nodige reuring zorgen. Hoewel dit soort zaken vooraf nooit helemaal te tackelen is, helpt het om hier bewust van te zijn, met goede voorlichting op in te spelen, en aanmeldingen/vragen goed te kanaliseren. e. Aanzuigende werking. Het experiment kan mensen uit andere gemeenten aantrekken, zeker wanneer het beeld bestaat dat Utrecht een basisinkomen gaat invoeren. In het experiment wordt dit geborgd door deelnemers alleen in het zittend bestand te zoeken en alleen wanneer zij minimaal 6 maanden bijstand ontvangen. f. Risico voor deelnemers: - Een hoger inkomen dan bijstand kan leiden tot verlies toeslagen (AWIR). Wanneer het jaar inkomen van de mensen te hoog wordt, vervallen de toeslagen en ook inkomensondersteunende regelingen. Gewaakt moet worden voor een armoedeval. Daar moet goede communicatie over zijn om financiële problemen te voorkomen. Deelnemers aan de groep met regelloze uitkering, moeten goed worden voorgelicht en, bij in geval van werk naast de uitkering, geadviseerd worden om de toeslagen stop te zetten. In ieder geval moet worden geborgd dat de deelnemers na afloop van het experiment niet nadeliger uit zijn dan voor aanvang. - Na twee jaar stopt het experiment en is de oude regelgeving weer van toepassing. Voor deelnemers die in het experiment in een (financieel) meer gunstige situatie zaten en daaraan gewend zijn geraakt, kan dit koud op het dak vallen. Dit is inherent aan een dergelijk experiment, en moeten we serieus nemen. Belangrijk is om heel duidelijk hierover te zijn naar 10

11 de deelnemers toe, zodat zij dit mee kunnen laten wegen bij de beslissing om wel of niet deel te nemen. We zijn dus vanaf het begin helder over het feit dat het experiment na twee jaar weer stopt. 7. Netwerk gemeenten Naast Utrecht is een aantal andere gemeenten en universiteiten van plan een experiment uit te voeren met de bijstand. De plannen verschillen onderling maar vullen elkaar goed aan. De gemene deler zit in de doelgroep: alle proeven vinden plaats onder bijstandsgerechtigden en gaan over verminderen van regeldruk. Bij veel gemeenten staat het plan nog in de kinderschoenen; een drietal gemeenten (Groningen, Wageningen, Tilburg) is inmiddels verder gevorderd in het plan. De samenwerking met en uitwisseling tussen al deze gemeenten biedt veel voordeel: er wordt voorkomen dat onnodig dingen dubbel worden gedaan en het totaal aan verschillende experimenten zal een zeer interessante uitkomst opleveren. Wat het Utrechtse experiment uniek maakt in dit netwerk, is de breedte van het palet aan onderzoeksgroepen in één experiment. Om die reden heeft het Utrechtse experiment de aandacht van enkele andere gemeenten getrokken. Met deze gemeenten wordt bekeken of zij aan kunnen sluiten bij het Utrechtse experiment. Dat betekent niet dat exact hetzelfde verhaal wordt gekopieerd in de andere gemeente, maar dat op een stuk van het experiment wordt ingezoomd. In Utrecht is ervoor gekozen een aantal onderzoeksgroepen te vergelijken. Het is teveel om binnen die verscheidenheid van onderzoeksgroepen, ook nog aparte doelgroepen (alleenstaande ouders, mantelzorgers, ) te onderzoeken. Het biedt dan ook veel meerwaarde om in de andere gemeenten slechts één of twee onderzoeksgroepen te pakken en daarbinnen in te zoomen op een aantal doelgroepen. Zo wordt de uitkomst van het experiment nog gedetailleerder. Daarnaast wordt verkend of een samenwerking met de regiogemeenten mogelijk is. Zo n samenwerking zou kunnen resulteren in een aanvulling van de onderzoeksgroepen met bijstandsgerechtigden uit de regio. Cijfers van andere experimenterende gemeenten zullen worden betrokken bij de uitkomsten van het Utrechtse experiment. In de bijlage een toelichting bij de plannen van Groningen, Tilburg en Wageningen 8. Communicatie Communicatie in en rond dit experiment is essentieel. Er wordt een communicatieplan tot stand gebracht waarin alle actoren en belanghebbenden aan bod komen. In ieder geval wordt ingegaan op: - Bijstandsgerechtigden. Zij moeten geïnformeerd worden over en op de hoogte gehouden van het experiment. Voorop staat dat we steeds open en transparant communiceren over de inhoud en het doel van het experiment. Draagvlak is niet alleen nodig om deelnemers te werven, ook om het (algemeen) belang van het onderzoek te delen. - Partners, buurtteams, belangenbehartigers, Kliëntenraad. Instanties die contact hebben met Utrechtse bijstandsgerechtigden willen op de hoogte zijn van wat er gebeurt en waarom. We informeren hen daarom regelmatig en zullen hen ook vragen met ons mee te denken, en ons te helpen het belang van het onderzoek uit te dragen. - Intern: de medewerkers van Werk en Inkomen. Het is belangrijk dat alle medewerkers weten wat we doen en waarom, en dit ook kunnen leggen aan partners en bijstandsgerechtigden. - Politiek: de Utrechtse raad. - Pers. Er zal veel aandacht zijn voor het experiment en het is een goede manier om aandacht te vragen voor het onderwerp. Uiteindelijk willen we een bijdrage leveren aan een beter werkende regelgeving in de Participatiewet. Als we straks meer inzicht hebben in wat er nodig is, hopen 11

12 we hier samen met de andere gemeenten en experimenten het gesprek over aan te kunnen gaan met het ministerie. Het helpt dan om de aandacht te krijgen voor het onderzoek. In het communicatieplan zullen we onderscheid maken tussen de periode voorafgaand aan en tijdens het experiment. Voorafgaand aan het experiment ligt het accent bijvoorbeeld meer op commitment, voorbereidingen, het werven van deelnemers. Tijdens het experiment willen we alle partijen vooral (blijven) informeren, zonder daarmee het experiment te frustreren. In het plan komen we daarom terug op de vraag op welke manier en hoe vaak we informeren over het verloop van het experiment en hoe we de resultaten kunnen volgen. 12

13 Bijlage toelichting bij de plannen van de gemeenten Tilburg, Groningen en Wageningen Tilburg: Vertrouwensexperiment De gemeente Tilburg wil onderzoeken of de regelgeving in de bijstand niet een tegendraads effect heeft op uitstroom uit de bijstand, en of werken vanuit vertrouwen en zelfregie (meer in lijn met de andere decentralisaties) meer oplevert. Daarom is er in de stad Tilburg initiatief genomen om hieromtrent een experiment op te starten. Het experiment bestaat uit drie majeure veranderingen in de aanpak van de (langdurige) bijstand. Voor alle mensen die meer dan één jaar in de bijstand zitten, geldt het volgende experimentele regime voor de duur van vijf jaar: De verplichtingen vervallen die momenteel gelden in de bijstand (sollicitatieplicht, etc.) Bijstandsgerechtigden mogen onbeperkt bijverdienen zonder dat ze gekort worden op de uitkering Werkgevers kunnen mensen uit de doelgroep in dienst nemen voor een onbepaald aantal uren per week op een lager loon dan het minimumloon, mits het gaat om additionele arbeid of werk met een leerelement. Groningen: Bijstand op maat Er worden verschillende arrangementen uitgewerkt en aangeboden, waar bijstandsgerechtigden uit kunnen kiezen. Vertrekpunt van de gemeente Groningen is dat verschillende doelgroepen verschillende behoeften hebben, en zelf in staat zijn het arrangement te kiezen dat daar het meest bij aansluit. Wageningen: Vertrouwensexperiment Gedurende minimaal twee jaar worden de verplichtingen van de Participatiewet voor alle langer zittende bijstandsgerechtigden losgelaten. Wel wordt na het tweede jaar steeds een groter percentage van de bijverdiensten gekort. De gemeente Wageningen wil met dit onderzoek bezien wat er gebeurt als verplichtingen worden weggehaald en de armoedeval wordt teruggedrongen een effect dat volgens Wageningen een gevolg is van het experiment. 13